Саха араадьыйатын эрэдээктэрэ, суруналыыс, СӨ култууратын туйгуна Иван Тарасов – Эрэл Эрэликтиин сэһэргэстим. Буоларын курдук, оҕо сааһыттан саҕалыыр санаалааҕым. Онуоха соторутааҕыта социальнай ситиминэн тарҕаммыт, өссө 90-с сылларга кырачаан уолчаан бэйэтин мастарыскыайын иһин сырдатан кэпсээбит биидьийэ дьоруойа Иван Тарасов буолара даҕаны оруоллаах этэ... Онтубут кэпсэтиибит арыый атыннык салалынна.
Саха алааһыгар төннүөхтээх
– Саха дьоно уутуйан үөскээбит Чурапчыттан төрүттээххин. Дойдугар төһө бэриниилээхпин дэнэҕин?
– Оскуоланы бүтэриэхпиттэн куоракка олохсуйбутум. Дойдубар хам-түм баран кэлэбин. Олорон истэх аайы киһи олоҕу көрүүтэ уларыйар. Ханнык эрэ кэмҥэ дойдугар тапталыҥ күүһүрэр, ханнык эрэ кэмҥэ уоста быһыытыйар. Биир бэйэм, үлэлии-хамсыы түһэн баран, дойдубар төннөр санаалаахпын. Дьон соҕуруу талаһар, олоччу көһөр даҕаны. Көһүү урут да баара буолуо эрээри, билигин социальнай ситиминэн билэрбит-көрөрбүт элбэх. Интэриниэт көмөтүнэн ыраах да чугаһаата, дьон кыһалҕата биир буолла. Ийэ сир, төһө да улаханын иһин, кыараабыт курдук. Харахпытынан эрэ көрөн, атын дойдуну ордук курдук ылыныы баар. Арай мин санаабар, туора сир салгынныын, дьоннуун-сэргэлиин, олох укулаатыныын атын буолуох курдук. Ону сүрэхтиин-быардыын ылынарга устуоруйатыттан саҕалаан, үгэһигэр тиийэ толору билэр ордуга буолуо. Дойдуларын кытта ситими олоччу быһан, дьиэни-уоту, сири-дойдуну атыылаан барар дьону, аһаҕастык эттэххэ, омнуолуубун. Арай киэҥ сиргэ саханы ааттатар дьоһун дьыаланы тутар буоллахха – баһаалыста.
Киһиэхэ бэриллэр талаан – киниэнэ эрэ буолбатах. Ити, бастатан туран, Үрдүкү Айыылар бэлэхтэрэ. Иккиһинэн, уопсастыба үбүлээн, үөрэтэн-такайан таһаарбыт материальнай баайа. Ону тулалыыр эйгэни кытта үллэстиллиэхтээх, тарҕатыллыахтаах. Оннук дьоҥҥо хааччах суох. Кини – аан дойду киһитэ. Ханна олороро оруола суох.
Итинник исхиэмэнэн тыа сирин дьоно, дойдубутун хаалларан, бары биир Дьокуускайга муһуннубут. Туймаада хочото – Саха сирэ, оттон куорат – нуучча оҥоһуута. Ону Өксөкүлээх Өлөксөй кытта бэлиэтээн турар. Саха дьиҥнээх олоҕо – тыа сирэ буоллаҕа. Билигин дьон өбүгэлэрин сирин-уотун төрүт аатын төнүннэриигэ, ол сиргэ ханнык аҕа ууһа олорбутун үөрэтиигэ үлэлэһэн эрэр. Саха барыта тыа сириттэн төрүттээх-уустаах. Мин Чурапчы Дириҥэр – Эриликкэ – улааппытым эрээри, эһэбинэн өбүгэ сирим – Халыҥ Хадаар. 90-с сылларга сопхуостар ыһыллыыларыгар эһэм төрүт алааспытын куортамҥа ылан, оттуур сир оҥостубут. “Сэбиэскэй былаас аны төннүбэт. Баай – сиргэ баар. Сир инниттэн икки атах айдаана тохтуо суоҕа. Сиргитин докумуоннатыҥ”, – диирэ. Эһэм сиппэтэҕин ситэрэн, аҕыйах сыллааҕыта алааспытын бэйэм ааппар суруйтарбытым. Онон, 17 гаалаах бүтүн алаастаах ыччаппын. Сылгыбар анаан оттуубун. Хас биирдии киһи алааһын бэйэтин аатыгар ылара буоллар, саха сайдыа этэ дии саныыбын.
– Аныгы киһи үчүгэй усулуобуйаҕа талаһар. Куорат сиртэн алааска тиийэн олохсуйар чэпчэкитэ суоҕа буолуо, бука...
– Мин санаабар, кыаллыан сөп. Билигин “газгольдер” диэн сиргэ көмүллэр, гааһы тутар, ыытар аныгы тэрил баар буолла. Төһө баҕарар иэннээх. Биир кыһын кыстыырга 5 кууп гаас наада курдук. Онно эбии гаас генераторынан уоту киллэриэххэ сөп. Спутнигынан интэриниэт кэлэр. Ити – мин толкуйум буолбатах. Дьону кытта кэпсэтэр буоллаҕым. Идиэйэ биир эрэ киһиэхэ үөскээбэт. Сүүс киһи биир кэмҥэ биир толкуйга кэлиэн эмиэ сөп эбит. Онон, биһиги төрүт алааспытыгар тиийэн, өбүгэбит үгэһин салгыыр кыахтаахпыт. Онно олорон, сүрүн үлэни кыайа-хото тутар кыалларын хамсык да кэмэ көрдөрдө. Суол-иис оҥоһуллан, кэлэ-бара сырыттахха, чуҥкуйумуохха да сөп. Сүөһүнү, сылгыны, козаны, көтөрү, кууруссаны иитэн, дойдуларыгар олорооччулар эрдэттэн да бааллар. Дойдуга бэринии диэни мин итинник көрөбүн. Тыа сирин сайыннарыыга, дьону алааска төннөрөр үлэ барыан наада.
Дьэбириэйдэр этэллэринэн, таҥара сири аны хаһан даҕаны оҥорбот. Аны кэлэн, кэҥэппэт, улаатыннарбат. Ол да иһин сир – былдьаһыктаах. Үп-харчы эмиэ оннук. Аан дойду баайа сир үрдүгэр биир.
Сис мэйии туһунан
– Устуорук да идэлээх буолаҥҥын, олоҕу анаарыыҥ ураты эбит. Ааҕыы туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Ханнык эрэ кэмҥэ арҕаа дойду литэрэтиирэтин, нуучча кылаассыкатын, устуоруйа кинигэлэрин утаппыттыы күүскэ ааҕан кэлээччибин. Биир кэмҥэ псевдоустуоруктар кинигэлэринэн үлүһүйэн, санаабын сыыһырда сылдьыбыппын кэмсинэбин. Кэмигэр туһааннаах литэрэтиирэҕэ таба тайаныы олус оруоллаах эбит. Билиҥҥи дьон барытын аҥаар кырыы ылынар. Интэриниэттэн аахпыппытын улахан билии курдук ылынабыт. Оттон ол информацияны ким укпута биллибэт, эппиэтинэһи сүкпэт. Ону итэҕэйэбит уонна, саамай кутталлааҕа, дьоҥҥо тарҕатабыт. Холобурга аҕаллахха, интэриниэттэн көрөн, быһа холоон туохпут ыалдьыбытын бэйэбит быһаарабыт. Уонна хас да сыл үөрэммит, үлэлээбит бырааһы кытта мөккүһэбит.
Бөлүһүөпүйэҕэ үөрэппит учууталым Виктор Данилович Михайлов “логика” диэни “сис мэйии” диирэ. Сис мэйиинэн толкуйдууру (критическое мышление) ирдиирэ. Ол эбэтэр, тугу барытын хайдах баарынан ылыммакка, тута итэҕэйбэккэ, саарбахтыы, ыараҥната үөрэниэхтээххин. Сөпкө бэрээдэктэммит, сөп оҥоһуулаах өй кырдьыгын, сымыйатын тута быһаарар эбит.
Тыыннаах муусука сайдыахтаах
– Араадьыйа эрэдээктэрин быһыытынан туох соруктааххыный?
– Араадьыйаҕа үлэлиирим – олоҕум биир кэрчигэ дии саныыбын. 2013 с. тыыннаах муусуканы, байаан тыаһын сөргүтэр сыалтан “Тыыннаах дорҕоон” биэриини таһаараары кэлбитим. Арассыыйа, омук араадьыйаларыгар тыыннаах муусука эпииргэ мэлдьи тахсар. Ону холобур гынан, Михаил Перетертов гитараҕа, Иннокентий Готовцев байааҥҥа доҕуһуоллуур бастакы биэриибитигэр Мирослав Егоров тахсыбыта. Барыта 200-тэн тахса биэрии таҕыста. Сахаҕа байаан баарын дакаастаатыбыт дии саныыбын. Атын омук дьоно кытта ютубунан көрөллөрүн, биһирииллэрин билинэллэр.
Итинтэн сиэттэрэн, араадьыйаҕа симфоническай аркыастыр, хуор төннүөхтээх диэн саныыр санаабын, түгэни туһанан, тириэрдиим. Онуоха суоллар барыта бааллар. Саха сирин билиҥҥи филармонията Галина Кривошапко аатын сүгэр. Оттон кини сааһын тухары араадьыйаҕа үлэлээбитэ. Араадьыйа уонна филармония оччоттон быстыспат ситимнээхтэр. Араадьыйа Уһук Илиҥҥэ суос-соҕотох “Радио-дом” дэнэр хуору уонна аркыастыры үрдүк таһымҥа устар устуудьуйа-дьиэлэнэ сылдьыбыт. 1997 с. биллибэт төрүөтүнэн хуору уонна симфоническай аркыастыры ыһан кэбиспиттэр. Оччолорго ыстааттары Гостелерадио тутар эбит. Оттон ол маннааҕы буолбатах, Москубаттан салаллар тэрилтэ. Үлэтэ суох хаалан, улахан охсууну ылбыт дьон элбэх. Араадьыйа дьиэтэ кэлин ВГТРК бас билиитигэр киирбит. Саха сиригэр ырыаны, муусуканы, киинэ саҥатын устар усулуобуйа итиннэ эрэ баара биллэр.
Урут аркыастыр баарына классическай ускуустуба ырыаһыттара Анегина Ильина, Иван Степанов, Семён Оконешников, Матвей Лобанов, Лев Попов ырыалара пуондаҕа уһуллан хаалбыттар. Оттон билиҥҥи опера ырыаһыттара симфоническай аркыастыр доҕуһуолунан ыллаабыт ырыаларын устуута суох. Саха ускуустубатын сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэ көмөтүнэн үөрэҕи ылбыт, маастарыстыбаны ылыммыт дьон ырыата-тойуга норуокка хаалыахтаах. Ол устуу бастыҥ хаачыстыбалаах буолуохтаах уонна өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар тыаһыахтаах. Ону дьон истэн, ырыаны таһымынан араарарга үөрэниэхтээх. Итиннэ олус улахан сүтүктээхпит. Хайа ырыаһыт дьиҥнээх профессиональнай аркыастыр доҕуһуолунан ыллыыр саамай өрөгөй кэмигэр уһуллан үйэтитиллиэн баҕарыа суоҕай?! Билигин Саха сиригэр хас да аркыастыр, хуор баар. Арай үлэ кэҥииригэр бырабыыталыстыба өттүттэн болҕомто эрэ наада.
– Үгүс киһи кылаассыканы өйдөөбөт, ылыммат...
– Ол тиэрдээччиттэн да тутулуктааҕа буолуо. Барыта түөрэ эргийэн эрэр курдук. Холобур, Опера уонна балет тыйаатыра шоу көрүҥүн тутуста. Ол кылаассыканы токурутууга тириэрдэр. Эстрада тыйаатыра хас бырааһынньык аайы тэлэбиисэргэ көстөр “Служебный роман” киинэни сахатытан таһааран эрэрин өйдөөбөккө сылдьабын. Биир бэйэм оруннаах айымньыга олоҕурбут туруорууга барыам этэ.
Дьон үөрүүтүн көрүнньүк оҥорбоппун
– Ыллыыр дьоҕур кимтэн бэриллибитий? Ити чааһыгар туох үлэни ыыта сылдьаҕыный?
– Николай Петрович Тарасов (эһэм убайа) диэн ийэ олоҥхоһуттаах аҕа уус сыдьаанабын. Мусукаан үөрэҕим суох. Ол эрээри ырыаҕа, муусукаҕа олус сүгүрүйэбин. “Дохсун” диэн поп-рок-бөлөххө ыллыыбын. “Сүппэт тэтими уһугуннарыы” диэн ааттаах альбому таһаараары сылдьабыт. Сотору кэминэн Егор Ефимов салайааччылаах Саха циркэтин джазовай аркыастырын кытта СӨ норуодунай артыыһа Владимир Заболоцкай уонна туһунан суоллаах-иистээх, эдэр, эрчимнээх ырыаһыт Мирослав Михалев буолан, үс көлүөнэ дьон кэнсиэр оҥорор баҕалаахпыт.
– Тамада быһыытынан туох көрүүлээххиний, этиилээххиний?
– Остуол ыытар буолбутум 18 сыл буолла. Тугу кистэниллиэй, эрдэ харчылаһыы эрэ курдук ылынарым. Кэлин дьиҥнээх үлэ буоларын өйдөөн, дириҥник ылсабын. Эдэр ыал дьолун түстүүр, саастаах киһи дьоро күнүн тэрийии – ааһан иһэн оҥоһуллар дьыала буолбатах. Итинниккэ тирэхтээх, ол эбэтэр ыал олоҕун төрүттүүр ааттаах киһи бэйэм кэргэннээх, оҕолордоох, үлэлээх буоларым наада. Ити чааһыгар ситтим дии саныыбын.
Билигин сакаасчыттар өттүлэриттэн тэрээһини ыыта сылдьар видеоны, ырыаны-тойугу ирдиир муода үөдүйдэ. Дьиибэргиибин эрэ. Бастатан туран, мин дьон тус бырааһынньыгар тиийэн баран, тоҕо ону устан, уопсай көрүүгэ таһаарыахтаахпыный? Тоҕо онно кэлбит дьону, ырыаһыттары кытта хаартыскаҕа түһэн, киһиргэс оҥостуохтаахпыный? Холобур, мин бэйэм бырааһынньыкпын туора дьон көрүөн баҕарбаппын эбээт. Саҥа саҕалааччылар ону баардылаабаттара буолуо. Оттон миэхэ кэллэххэ, дьонтон истэн эбэтэр ыытарбын көрөн, ыҥырыаххытын сөп.
Арыгыны испэт эр киһи биллэрдик күүһүрэр
– Остуол ыытыыттан саҕалаан аһыы утахха умньаныы баарын эн да, мин да билэн эрдэхпит... Эн итини хайдах кыайдыҥ?
– Быһа түһэн эттэххэ, буор иһээччи буола сылдьыбатаҕым. Ол эрээри остуол ыытыам иннинээҕи күн “аһара туттунан”, утуйан хаалан, сакааспын атын дьоҥҥо салайбыт түгэннэрим баалларын мэлдьэспэппин. Арыгыга чугаһаабатаҕым 3-4 сыл буолла. Хайдах тохтоттуҥ диэ. Үлэбин киһилии үлэлээри. Бэнидиэнньиккэ эпиирбэр кэлбитим. Иннинээҕи күн эмиэ аһара барыы түмүгэр толкуйдуурум бытаарбыт этэ, саҥарарбар да ыарырҕаппытым. Дьон ону бэлиэтии көрбүтэ. Онон, тохтоторго быһаарыммытым. Доҕоттор, арыгыны испэт диэн бэрт эбит! Киһи ханна да хойутаабат, тылыгар турар, ГИБДД-тан куттаммат, тус олоххор нус-хас, үлэҥ тахсар, табыллар, санааҥ ырааһырар, ыраатар. Үөрүөм иһин, тулам эмиэ оннук. Киһи олоҕо арыгылаах бытыылканан эрэ муҥурданара, арыгыга кулут буолар олус татым буолбатах дуо? Эр киһи арыгы испэтэр эрэ айылҕатынан күүһэ биллэрдик үрдүүр эбит.
– Инникигэр тугу тутуһаҕын?
– Эрэллээхтик инним хоту барабын. Сыыһалар суох буолбатахтар. Олору көннөрөргө үлэлэһэбин. Кэлин “Киһигин дуу? Киигин дуу?” диэн ирдэбили бэйэбэр туруорар буоллум. Бэрт кылгас этии биир бэйэбин чыпчаххайдыыр, сыаллыыр. Киһиэхэ барыта баар буоллаҕына, астыга суох. Бэйэни туохтан эрэ матара үөрэниэххэ наада. Ону тэҥэ киһи барыта айылҕатын ылыннаҕына – ырыаһыт ыллаатаҕына, олоҥхоһут олоҥхолоотоҕуна, уус уһаннаҕына, суруйааччы суруйдаҕына – нус-хас олох кэлиэҕэ.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
