Муся Потапова - Өрөбөлүүссүйэ кэрэ куота

Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэни олоххо киллэрсибит, Сэбиэт былааһын олохтоспут, Саха автономията тэриллэригэр сүрэхтэрин төлөнүн анаабыт дьон мөссүөнэ кэм-кэрдии аастаҕын аайы, улам умнулла быһыытыйар... Биһиги кинилэри “боруонса пааматынньык” эрэ курдук ылынар буоллубут. Оттон бу эдэр-тэбэр хааннаах, эдэркээн бэйэлээх дьон этилэр эбээт!

Муся Потапова – кинилэртэн биирдэстэрэ.

“Баай Батаакап” кыыһа

Муся хайдах курдук умсулҕаннаах, түһүүлээх-тахсыылаах олоҕу олорбутун билистэххэ, сөҕө саныыгын. Ама, бу сыччах биир киһи дьылҕата дуо диэн. Кини аҕата Үөһээ Бүлүүгэ “Баай Батаакап” диэн аатынан биллэр Георгий Ефимович Потапов тыа оскуолатыгар үөрэхтэнэн, улууска суруксуттуу сылдьыбыт. Бүлүү атыыһыттара Расторгуевтарга ааҕыннаан, Аанньааҕынан (Өлүөхүмэ), Бодойбонон сылдьан, табаардарын эргиппит (Н.А. Кондаков “Дорообо, кыракый Муся!” 1976). Аҕатын туһунан үөһээ бүлүүлэр: “Георгий Потапов дьадаҥы киһи оҕото гынан баран, бэйэтин өйүнэн, үлэтинэн, сүрэҕинэн, суобаһынан байбыта. Оччотооҕу кэмнэргэ Үөһээ Бүлүү дьоно ытыктыыр киһилэрэ этэ. Георгий Потапов биһиги улууска кулубалыы олорор кэмигэр үөһээ бүлүүлэр сайдыы суолугар үктэммиттэрэ”, – диэн үбүлүөйгэ ахтыбыттара баар (2020, олунньу).

Сытыы-хотуу, үөрэхтээх киһи бэйэтигэр бас билэр үптэнэн-харчыланан, хапытаал оҥостон баран, Карадчин диэн сэниэ ыал кыыһа Марияны кэргэн ылан, ыал буолбута. Потаповтар тоҕус оҕоломмуттара, Муся 1900 сыллаахха 5-с оҕонон төрөөбүтэ. Кини 11 саастааҕар ийэлэрэ суох буолбута.

Ураты дьиэ кэргэн

Бу, чахчы, ураты дьиэ кэргэн этэ. Георгий Ефимович “аныгы кэмҥэ билиилээх-төбөлөөх киһи эрэ тулуктаһар” диэн оҕолорун барытын үөрэх­тээбитэ. Аймахтара “кыргыттаргын баҕас тоҕо үөрэттэрэ­ҕин?!” дииллэрин үрдүнэн, Бү­лүүгэ, Дьокуускайга тиийэ үөрэттэрэ ыыппыта сөхтөрөр. Улахан кыыһа Нютаны Марха баайа ааттаан-суоллаан кэргэн кэпсэтэ кэлбитин, “кыыһым олоҕун оҥоһуннун” диэн сөп этэ да, “бэйэтэ билиэ” диэбит. Онон, киэҥ көрүүлээх киһи кыргыттарын тиэргэн ыырынан олороллорун ирдээбэтэх, бобо-хааччахтыы сатаабатах.

Сырдыкка тардыһыы уйата

Саамай улахан уол Александр Казань университетыгар мэдиссиинэҕэ үөрэнэн, кэлин “Батаакап луохтуур” диэн аатынан биллибит. Улахан убайдарын өйө-санаата, сабыдыала балтыларыгар-бырааттарыгар эмиэ дьайбыт буолуохтаах. Аны Үөһээ Бүлүүгэ, Бүлүүгэ сыылкаҕа кэлэн олорор “судаарыскайдары” – култууралаах, интеллектуальнай өттүнэн сайдыылаах, олоххо атын көрүүлээх дьону кытта – алтыһыылара эмиэ өҥ буорга түстэҕэ буолуо.

Потаповтар кинигэни, ааҕыыны өрө туталлара, нуучча кылаассыктарын, аан дойду чулуу суруйааччыларын айымньыларын, ону кытта аныгы “социалистыы” идиэйэлээх суруйуулары умсугуйан ааҕаллара. Муся судаарыскайтан уларсыбыт Э.Л.Войнич “Овод” диэн арамааны аахпыта өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалбыта. Литэрэтиирэ кинилэр олоххо көрүүлэрин сытыылаан, байытан биэрбитэ, онон, Потаповтарга баай-дуол, үп-харчы сүрүн тиэмэ буолбатах этэ.

Оҕолор каникулларыгар кэллэхтэринэ, доҕотторо му­һун­нахтарына, аан дойдуну анаарар кэпсэтии-мөккүһүү, сэргэхсийии бөҕө тахсара. Муусуканы сөбүлүүллэрэ, Александр – искириипкэҕэ, ким мандалыынаҕа, ким гитараҕа оонньуура. Аркыастырынан ыллаан-туойан, бэртээхэй киэһэлэри тэрийэллэрэ. Ити курдук, Муся улааппыт, иитиллибит эйгэтэ кырдьык, өй-билии, култуура, сырдыкка-саҥаҕа тардыһыы уйата этэ.

Бүлүү кыһата

Муся Үөһээ Бүлүү начаалынай оскуолатыгар олус үчүгэйдик үөрэммитэ, онон учууталлара “салгыы үөрэттэр, дьоҕурдаах” диэбиттэрин аҕата Бүлүүгэ ыыппыта. Бүлүү 4 кылаастаах үрдүкү училищета оччолорго Бүлүү эҥээригэр эрэ буолбакка, Саха сирин үрдүнэн сураҕырар үөрэх кыһата этэ. Манна дэмэкирээттии өйдөөх-санаалаах педагогтар үлэлииллэрэ. А.Е. Кулаковскай матымаатыканы үөрэтэрэ. Кини Потаповтар аҕаларын кытта билсэрэ, кэлэ-бара киниэхэ сылдьара. Оттон кыраайы үөрэтээччи П.Х. Староватов уруоктарын оҕолор тыыммакка олорон истэллэрэ. Биир кэмҥэ манна С.А. Новгородов кэлэн үлэлии сылдьыбыта.

Онон, бу үөрэх-билии биһигиттэн үгүс уһулуччу дьон тахсыбыта мээнэҕэ буолбатах. Ол иһигэр, Степан Аржаков, Степан Гоголев, Исидор Барахов, Дора Жиркова, Александр Габышев уо.д.а. 1915 сыллаахха училищены уон оҕо бүтэрбититтэн М.Потапова уонна үс уол Хайҕал суруктаах бүтэрэн, уолаттар тутуспутунан – Дьокуускайга учуутал сэминээрийэтигэр, Муся – дьахтар гимназиятыгар үөрэнэ барбыттара.

Бастакы  хардыылар

Арассыыйаҕа буола турар дэмэкирээттии тосхоллор, саҥа өй-санаа, уларыйыы долгуна Саха сиригэр эмиэ биллибитэ. Учуутал сэминээрийэтин ыччаттара билиилэринэн, сайдыыларынан таһыччы этилэр. Манна үксэ улуустартан кэлбит ыччат үөрэ­нэрэ, оттон бүлүүлэр онно саамай көхтөөх түмсүүлээх этилэр. Бүлүү ыччаттара саҥа доҕоттордоммуттара – Таатта чаҕылхай уола Платон Слепцов, ону кытта Намтан сылдьар Максим Аммосов. Ити кэмнэргэ көймөстөн олорор уопсастыбаҕа, ыччаттарга тыын таһаарар түмсүүлэр тэриллибиттэрэ. Холобур, “Бастакы хардыы” диэн литэрэтиирэ куруһуога тэриллэн, онно Ленин чугас доҕоро Миней Губельман (Емельян Ярославскай), сыылынайдар Петровскай, Кирсанова, Шамшин о.д.а. ыччаттары дьарыктыыллара. Манна Максимнаах Былатыан, Бүлүү түмсүүтүн ыччаттара көхтөөх кыттыыны ылаллара. Муся эмиэ онно барытыгар сылдьыһара.

Дирбиэн-дарбаан күннэргэ...

Ити куруһуоктарга тирэ­ҕирэн, 1916 сыллаахха Ем.Ярославскай “Эдэр социал-демократ” диэн аҕыйах киһилээх кистэлэҥ куруһуо­гу тэрийбитэ. 1917 сыл Олун­ньутааҕы өрөбөлүүссүйэни ку­руһуок ыччаттара өрө көтө­ҕүллэн көрсүбүттэрэ, сонуну тарҕатыыга көмөлөспүттэрэ, миитин, демонстрация тэрийбиттэрэ. Бастакы күннэртэн кинилэр сэбиэт былааһа туругурарыгар үлэлэспиттэрэ. Ити саас кулун тутарга М.Аммосов, С.Аржаков, С.Васильев, Д.Жиркова РСДРП кэккэтигэр киирбиттэрэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, ол дуораана Саха сиригэр эмиэ кэлбитэ. 1918 сыллаахха олунньуга РСДРП Сэбиэтигэр баһылыыр оруолу бассабыыктар ылбыттара. Сэбиэт сэкирэтээринэн Максим Аммосов талыллыбыта. 1918 сыл сааһыары Дьокуускайга үрүҥнэр киирэн, былааһы ылан, сэбиэттэри кими хаайыыга быраҕан, кими ытыалаан, сорохтор куотарга күһэллибиттэрэ. Максимнаах Платон уонна атын доҕотторо Бүлүүнэн, Енисейгэ тиийэр санаалаах, түспүттэрэ. Ити кэмҥэ Муся Үөһээ Бүлүүгэ этэ. Кини “борохуоттан биһиэхэ Максим уонна Былатыан киирэ сылдьыбыттара, эвакуация туһунан уонна туох былааннаахтарын туһунан кэпсээбиттэрэ. Таҥастара-саптара мөлтөх этэ. Максим браунина кобурата суоҕун, тирииттэн кобура тигэн биэрбитим” диэн ахтыбыта баар. “...Миигин “биһигинниин барыс” диэхтэрэ диэн олус күүппүтүм да, ыҥырбатахтара. Мин испэр “арааһа, миигин итэҕэйбэттэр быһыылаах” дии санаан, туох да диэбэтэҕим”, – диэбит.

Баай кыыһа – өрөбөлүүссүйэҕэ

“Мин оччолорго баартыйа чилиэнэ буолбатах этим. Хаста даҕаны киир дии сылдьыбыттарын, “бэлэмим суох, эбиитин атыыһыт кыыһабын” диэн тохтообутум. Оттон дьиҥинэн, табаарыстарым бары миигин итэҕэ­йэллэрэ” , – диэбит. Ити даҕаны кини быһаарыныыны өйдөөн-төй­дөөн ылынарын туо­һу­луур. Былдьа­һыктаах кэм кэлбитигэр, Муся “бэйэм суолбунан барыам” диэн бигэ санааны ылыммыта. Дьиҥинэн, кини аҕатын, дьонун олус таптыыра уонна өйдүүрэ...

Колчак былааһын саҕана Дьокуускай хаайыытыгар олорор уонна көҥүлгэ хаалбыт табаарыстарын икки ардыларыгар Муся сибээстээччи буолбута. Кинилэргэ ас-таҥас, туттар сэм-сээкэй, хаһыат-сурунаал илдьэрэ. Ол быыһыгар “шифрдээх” кистэлэҥ суруктары кыбытара. Холобур, хаайыыттан С.Аржаков кып-кыра гына алпаабыт нүөмэринэн сурук суруйара. Муся эмиэ шифрдээх суругу килиэп мээккэтигэр кистээн тиэрдэрэ. Аны, мөлтөх таҥастаах-саптаах дьону сэнээн, аҕалбыт “передачаларын” ордук сыныйан көрүөхтэрин, былдьыахтарын да сөбө, онон Муся хаайыыга баайдык-талымнык таҥнан барара – ол кини албаһа этэ.

Тарбаҕар көмүс биһилэхтэр­дээх, мааны сонноох, муодунай бэргэһэлээх кыыс кэллэҕинэ, хаайыы үлэһиттэрэ мах бэрдэрэн, тиэрдэ кэлбит сээкэйин хасыһа барбакка да, көҥүллээн кэбиһэллэрэ. Оннук гынан, анараа дьоҥҥо бэрт наадалаах гексометр эҥин “ааһан” хаалбыта.

* * *

Муся Потапова сэбиэскэй былаас иһин охсуһууга итинник кыттан барбыта. Сотору гимназияҕа П.А. Суворов диэн таҥара үөрэҕин учуутала көрсөн “эйигин бассабыыктары кытта сибээһиҥ иһин, гимназияттан үүрээри гыналлар, онон, бэйэҥ уурайарыҥ ордук” диэн сэрэппитэ. Инньэ гынан Муся толкуйдаан баран, үөрэҕиттэн уурайан, Н.Е. Афанасьев диэн кырдьаҕас учуутал көмөтүнэн, ыраах Амма Наахара нэһилиэгин I Маралаах диэн сиригэр учууталлыы барбыта.

Маралаахха, учууталлыы

Бу Муся майгытын арыйар олоҕун биир кэрчигэ. Оннооҕор билигин чугас сытар, толору хааччыллыылаах оскуолалаах дэриэбинэҕэ учууталлыы барааччыны тымтыктанан булбаккын. Оттон Муся тиийиэхтээх сирэ олох да үөдэн түгэҕэр сытара. Күһүн хойут, силбиккэ-бадарааҥҥа атынан айанныах диэтэххэ, иэдээн сырыы-айан буоллаҕа. Ону ол диэбэккэ, кини айаҥҥа туруммута. Тиийэн нэһилиэнньэни кытта мунньахтаан, сыалын-соругун барытын билиһиннэрэн, көрдөһүүтүн тиэрдэн, дьон кини эппитин ылынан, толорон барбыттара. Онон, Маралаахха бастакы судаарыстыбаннай оскуоланы арыйбыт Муся Потапова этэ.

“Муся куораттан бэйэтин харчытынан биир буукубаар, аҕыйах устуука уруучука, тэтэрээт, харандаас атыылаһан таһаарбыта. Оскуолаҕа 18 оҕо киирбитэ. Тэтэрээт, кинигэ, харандаас кэмчи этэ. Үөрэнэр кинигэ учууталга эрэ баара. Ол да буоллар, оҕолор үөрэххэ баҕалара, учуутал үөрэтэр баҕата баһыйан, оскуола үлэлээн барбыта. Оскуолаҕа дьадаҥы ыал оҕолоро үөрэнэллэрэ, хас эмэ ыраах биэрэстэлээх сиртэн үөрэнэ кэлэллэрэ. Ас-таҥас кырыымчык буолан, ыаллар наһаа дьадаҥытык олороллоро, ыарыы элбэҕэ” (Айталина Григорьева, П.И.Яковлев аатынан Амма-Наахара орто оскуолатын үөрэнээччитин дакылаата, оскуола түмэлиттэн).

Кини төһө даҕаны эдэрин, төһө да кылгас кэмҥэ үлэлээбитин иһин, дьон-сэргэ ытыктабылын ылыан ылбыта, кинилэргэ тапталлаах учуутал, үтүө сүбэһит, саҥа олох сирдьитэ буолбута. Баай дьону мунньан, Маралаахха оскуола суоҕун, туттарар наадатын туһунан тылыгар киллэрэн, мас кэрдэллэрин ситиспитэ. Билигин да ол оскуола Өнньүөскэ турар.

“Бэртээхэй биэбэкэм, муҥутуур Мууһакам...”

Маралаахтан кып-кыра хамнаһыттан ырыбыллаан, сыылкаҕа сылдьар доҕотторугар, Максимҥа харчы ыытара, суруйса сытара. Ити кэмҥэ Семен Андреевич Новгородов (оччолорго Петербурдааҕы университет устудьуона), Дьокуускайга үлэлии сылдьара. Кини Муся доҕотторун билэрэ, Мусялыын эмиэ суруйсара. Ону ааһан, кини Мусяны таптаан, санаа ымыыта гына сылдьыбыта...

* * *

“Тапталлаах доҕорум, муҥутуур Мууһакам, бу суруйа олорор буруйбун билинэбин, бука диэн суруйумаар диэн буолбутуҥ да, муҥ саатар, бу да курдук 23 көстөөх сиртэн олорон сүрэхпэр-быарбар, өйбөр-мэйиибэр муспуппун аан дойдуга кимтэн да ордук таптыыр киһибэр тоҕо тэбии түһэрбин көҥүллээ даа, сэгэттэйим!”

* * *

1920 сыл саҥатыгар Семен Андреевич Новгородов сыарҕалаах атынан Маралаахха Мусяны кэргэн кэпсэтэ кэлэ сылдьыбыт. Аккаас ылан, онтуттан хайдах курдук санаата оонньообутун куоракка тиийэн суруйбут суруга туоһулуур.

“Здравствуй, (ничтожное) воплощение моей мечты!

...Когда был вынесен тобой отрицательный приговор, я сразу сократил свой пыл. Ты это сама могла заметить. До класса я не помню как дошел и готов был разреветься благим матом, но не вошел туда.

Итак. Я очнулся и сдержался от слез, но дал им волю, уже на следующий день, до Ойбона три раза, до Бээрийэ два раза. Свидетельством продолжительных рыданий является левый берег реки Амги, где я отстал от своего попутчика, как бы будучи не в состоянии повернуть лошадь, свернувшую в сугроб. Не буду касаться других своих переживаний в пути, связанных с воспоминаниями о тебе”.

(П.И. Яковлев аатынан Амма-Наахара оскуола түмэлин матырыйаалыттан.)

Дьэ, хайдаҕый! Таптал таабырынын хантан таайыахпытый, үйэттэн ордук кэм аастаҕа. Муся оччолорго атын киһини сүрэҕэр тутара, кинини долгуйа ахтара-күүтэрэ, онон, Семен Андреевичка кыра да эрэл кыыма хаалбатыныы аккаастаабыт быһыылаах. Ол да буоллар, кинилэр доҕордуу хаалбыттара.

Эриэккэс кыыс

Муся Бүлүүтээҕи табаарыстара Максим Аммосовтыын, Платон Слепцовтыын ыкса доҕордуу этилэр. Дьокуускайга үөрэнэр кэмнэригэр, ыччат көрсүһүүлэригэр, биэчэрдэргэ, куруһуоктарга мэлдьи бииргэ буолаллара. Хаһан, туохтан саҕаламмытай? Биир киэһэ үҥкүүгэ Максим Мусяны эрэ кытта үҥкүүлээбитэ, онтон атаара барбыта. Арааһа, онтон ыла кинилэр нарын иэйиилэрэ саҕаламмыта...

1917 сыл сайын Максим Үөһээ Бүлүүгэ Потаповтарга ыалдьыттыы тиийэ сылдьыбытын хаартыска кэрэһилиир: Максим Муся эдиийдэриниин, убайдарыныын олорор. Бары эдэрдэр, дьоллоохтор.  Максимы Потаповтар дьиэ кэргэттэрэ бары үөрэ көрсүбүттэрэ, сөбүлээбиттэрэ. Кыралар “убаай Максим, биһиэхэ хаал!” диэн сырса сылдьыбыттара. Эдэрдэр Бүлүү кытылынан күүлэйдээн, тыынан хатааһылаан, кэпсэтэн-мөккүһэн, дьикти күннэри атаарбыттара. Максим онно аҥардас “баартыйа сорудаҕынан” эрэ тиийэ сылдьыбыта буолуо дуо? Эбэтэр таптыыр кыыһын дойдутун, дьонун көрө, билсэ дуу?

* * *

Муся абылаҥа туохха этэй? Кини курдук үөрэхтээх, култууралаах, элбэхтик ааҕар, эрудициялаах, нууччалыы-сахалыы тэҥинэн кэпсэтэр, бэл, бэлиитикэни кытта быһаарсар саха кыргыттара оччолорго суохтара буолуо. Онон, Мусяны саха бастыҥнара бэйэлэригэр ханыылыы көрбүттэриттэн киһи соһуйбат. Аны бэйэтин билинэр, атаҕастаппат, хорсун-дьорҕоот майгыта, дьону кытта сатаан тапсара, сэргэҕэ, дьээбэлээҕэ, көрдөөҕө оччолорго саха кыыһыгар суох буоллаҕа буолуо. Дэлэтигэр, Былатыан Ойуунускай суругар кинини “кыракый күлүүк Муся” диэ дуо. Киһи быһыытынан аламаҕайа, доҕотторугар бэриниилээҕэ, биир сүрүннээҕэ – бу барыта киниэхэ баара. Онно эбии хоһооҥҥо хоһуллар талба таһаатын, кэрэ дьүһүнүн, маанытын эбэн кэбистэххэ, саха чулуу кыыһын уобараһа тахсан кэлэр.

“Хаһан даҕаны Мусяны хаалларыам суоҕа”

Максим Аммосов Колчак былааһыттан куотан, 1919-1920 сс. Иркутскайынан, Омскайынан сылдьарыгар Мусяҕа мэлдьи суруйа турбута. Ол туһунан В.Синеглазова эмиэ туоһулуур: “Особенно оживленная переписка у нее была с М.К.Аммосовым” диэн (Это было в Вилюйске. 1972).

“24 мая 1919 г.

...Подъезжаем к фронту, где решится – или жизнь, или смерть. Сильно не бойся – правое дело возьмет. Больше пока не жди писем. Чувствую себя хорошо. Прощай, увидимся ли еще? Прости. Всем привет. Целую. М.”

“Омск, 25 сентября 1919 г.

...Не знаю, что ты делаешь сейчас. Насколько уныло настроение, настолько уныла и мысль... Вот если бы ты в эти минуты была со мной, то чувствовал бы совсем другое. Сегодня ходил на телеграф, справлялся – от тебя все еще нет ничего. Так хочется получить хоть какую-либо весточку от тебя. Так соскучилась душа по ласковому слову близкого, родного человека. Эх, не знаю, что бы только не дал за минутное счастье...”

“Из Омска. 3 октября 1919 г. ...Муся, ничему не поддавайся, будь тверда и последовательна, верю в Кысыл Чолбон – она выведет нас на светлую жизнь, верь в нее и ты... Не желай и не старайся быть одной – зови к себе себе подобных, организуй их и веди к идеалу. С приветом, М.”

“Из Петропавловска. 11 октября 1919 г.

...пишу тебе эту открытку. В саду оживают контуры прошлого. Вспомнил о наших осенних прогулках до революции, помнишь? Хоть разок бы повторить их. Выплывают, вызывая тоску. Много разных воспоминаний... Все не перечесть... Узнать бы – бьется ли твое сердце в унисон моему?”

“Из Петропавловска. 16 октября 1919 г.

...Здорова ли ты? Не вычеркнула ли ты меня из памяти своей? Вот вопросы, которые невольно возникают в голове. Ответа нет и не будет. Из Омска отправлял телеграммы, прося ответить в Петропавловск. С тех пор прошел месяц, но нет ничего...”

* * *

Доҕордоро Былатыан Муся­ҕа суругуттан быһа тардан: “г.Томск. 4 ноября 1919. Муся! Привет и привет тебе от Максима. Он узнал в Иркутске, что вы больны, что ваше здоровье не ладно, но он “Касан даганы Мусяны калларыам суога” – диир. Он живет в Петропавловске, устроился в земстве, конечно, временно. Его тянет “родное” место, гнездо нашего идеала: “Көҥүл уйата”, “Улахаттар уйалара”. Муся! Не хворай. Не огорчай нас, ведь вы только можете, как некий цветок, привлечь Максима к берегам родной реки, родного края...”

Ол эрээри Дьылҕа Хаан атыннык эргийбитэ. Максим сыылкаттан төннөн, сэбиэскэй былааһы олохтуур түбүктээх үлэҕэ түспүтэ. Муся Амматтан куоракка кэлбитэ. Эдэр дьон саҥа тутулу тутар ухханыгар көрсүһэр, кэпсэтэр түгэннэрэ үүммэтэҕэ. М.Аммосов Губбюро чилиэнинэн талыллыбыта, улахан эппиэтинэстээх үлэҕэ эриллибитэ. “Кини олус уларыйбытын бэлиэтии көрбүтүм – миэхэ суруйар, санаатын үллэстэр элэккэй, боростуой, урукку Максим буолбатах этэ” (“уже не было чуткого, простого, прежнего Максима, каким был он прежде по отношению ко мне и в своих письмах”) – диэн Марфа Георгиевна ахтыбыта баар (“О колчаковщине в Якутии”, 13 ноября 1965 г.).

Кылаассабай охсуһуу үгэнигэр киһи уларыйара өйдөнөр. М.Потапова итиннэ туох да диэн аһаҕастык суруйбат эрээри, ардылара итинтэн ыла атан барбыт быһыылаах. Муся бастакы хардыыны оҥорботох. Сотору кинини хомсомуол губбюротун 1 сэкирэтээрэ Рая Цугель (итиннэ М.Аммосовы кытта холбоһо иликтэрэ) ыҥыран ылан, “Бүлүүгэ хомсомуол ячейката тэриллэ илик, онно бар” диэн сорудахтаабыт.

Кыргыһыыга уһаарыллыбыт таптал

Бүлүүгэ тиийэн, Муся аҕы­таассыйа ыытан барбыта. Дьон саҥа былааһы соччо ылыммат да буоллар, сыралаах үлэ түмүгэр, ячейка тэриллэн, тэнийэн барбыта. Бүлүүгэ бииргэ үөрэммит доҕотторо С.Аржаков, С.Гоголев, П.Харлампьев уо.д.а. киниэхэ көмөлөспүттэрэ.Оттон Александр Габышев улуус ревкома этэ. 

“Гражданскай сэрии кэмигэр Бүлүү куората өстөөх төгүрүктээһинигэр киирбитэ. Өстөөҕү утары киирсиилэргэ үтүөкэн бэйэлээх үгүс доҕотторун сүтэрбиттэрэ. Бүлүү куоратын осадата кыһыллар, саҥа былаас кыайыытынан түмүктэммитэ. Саша Габышев уонна Муся Потапова бииргэ үөрэммит куораттарыгар иккиһин көрсүһэн, бу былдьаһыктаах, тыҥааһыннаах кэмҥэ бииргэ үлэлээн, охсуһан, бэйэ-бэйэлэрин ордук билсибиттэрэ” (Н.И. Протопопова, “Улахан олохтон кыракый лоскуй”, “Кэскил”, 2010).

Ити эттэххэ дөбөҥ. Өстөөх кыайыа эрэ, суох эрэ балаһыанньатыгар, көрдөххө нарын-намчы Муся төгүрүктэммит куоракка дьону-сэргэни кытта туох баар кыһалҕаны тэҥҥэ үллэстибитэ сөхтөрөр. Мусялаах Саша ити кэмнэргэ ыал буолбуттара, ону сүрдээх сэмэйдик бэлиэтээбиттэрэ. Муся туох да мааны таҥаһа суоҕа, хара өҥнөөх сатыын былаачыйа уларсыбыттарын кэппитэ. Остуолларыгар – нэчимиэн лэппиэскэ эрэ баара. Биир дьүөгэлэрэ хосторун туран биэрбитэ. “Кинилэр иккиэн сэмэй дьон этилэр. Өрүү доҕордуу сыһыаннарыгар улахан таптал иэйиитэ кистэнэ сылдьыбытын ким даҕаны өйдөөбөккө хаалбыта” (В.Синеглазова, 1972).

А.Габышев улахан салайар үлэлэргэ сылдьыбыта. 1939 с. ССРС Саха сирин Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (ЯЦИК) бэрэссэдээтэлэ Александр Габышевы эрэпириэссийэҕэ түбэһиннэрэн хаайбыттара. Марфа Георгиевна кэргэнэ буруйа суоҕун дакаастаан, араас сиргэ, Сталиҥҥа тиийэ сурук суруйа сатаабыта... Кинини бэйэтин баартыйаттан устубуттара, үлэтиттэн уураппыттара, дьиэтиттэн көһөрбүттэрэ. Александр Габышев 1942 сыллаахха Чукотка лааҕырыгар суох буолбута, кини үтүө аата 1956 сыллахха тилиннэриллибитэ.

* * *

Платон Ойуунускай “кыракый Муся” диэн ааттаабыт, саха ньургун уолаттарын куттарын туппут ураты дьахтар, булгуруйбат санаалаах хомуньуус Марфа Георгиевна Потапова-Габышева, чахчы да ,ханнык да киинэттэн ордук, дьикти сабыытыйанан толору олоҕу олорбута. Онтон бу сорох түгэннэрин эрэ санаттыбыт. Кини 1980 сыллаахха Москубаҕа олорон, олохтон туораабыта.