(Раиса Чирикова “Араҕас саҕах анараа өттүгэр” саҥа кинигэтин сүрэхтэниититтэн)
Киһи олоҕун (бэйэтэ олоҕу хайдах өйдүүрүнэн, ылынарынан) саамай наадалаахха, суолталаахха аныыр үгэстээх: үлэҕэ, уопсастыба, дьон-сэргэ туһугар... Ардыгар олохпут хаамыыта, баар балаһыанньа атыны “туойтарыан” баҕарар, күннээҕи кыһалҕаны эрэ быһаарыыны, онон муҥурданары ирдиир курдук. Бэйэлэрэ туһунан бүөм эйгэлээх, иһирэх куттаах дьон онно бэриммэттэр. Тыал хантан да сайа оҕустун, ардыгар силлиэрэн-холоруктанан турдун, айалларын-туталларын, иһирэх эйгэни кэрэхсииллэрин тохтоппоттор, олох көстүүтүн сүрэхтэринэн аһардаллар. Бу маннык санаа Раиса Дмитриевна Чирикованы кытта кэпсэппитим кэннэ үөскээтэ. Төһөнөн кылгас кэмҥэ кэпсэтэҕин, оччонон кэпсэтииҥ ис хоһооно дириҥэ суох, “Туох сонун? Үлэ-хамнас хайдаҕый?” диэн таһымынан барар буолара. Онтон бу кэпсэтии атын эйгэлээҕэ. Онон үөһэ ахтыбыт тылларым бүгүҥҥү суруйар дьоруойбар сыһыаннаахтар. “Сыаһыаннаахтар” эрэ диирим тутах, кини олоххо сыһыанын, айымньылаах үлэтин быһаарарга, кэпсииргэ дылылар.
Ити курдук киирии тылы этэн сүрүн суруйуубар киириим. Бу күннэргэ Дьокуускай куоракка “Дьааҥы күннэрэ” ыытылла тураллар. Тэрээһин чэрчитинэн муус устар 27 күнүгэр лоп курдук күнүс 3 чаастан Национальнай бибилэтиэкэтин историческай саалатын киэҥ уораҕайыгар Дьааҥы талааннаах Далбар Хотуна Раиса Чирикова саҥа кинигэтэ сүрэхтэннэ. Кинигэ аата – “Араҥас саҕах анараа өттүгэр”. Дьоһун кинигэ. Балай эмэ эттээх-сииннээх. Хаартыскалардаах. Манна Аҕа дойду улуу сэриитигэр кыайыыга кылааттарын киллэрсибит, дьоллоох оҕо саас диэн тугун билбэтэх биир дойдулаахтарбыт ахтыылара хомуллан, тиһиллэн киирбиттэр. Сэрии ыар сылларын, аас-туор олоҕу эттэринэн-сииннэрин билбит, эрэйи эҥэрдэринэн тэлбит ытык-мааны дьоммутун сурукка түһэрэн үйэтитэр, кэнчээри ыччакка тиэрдэр киһи киэн тутта кэпсиир үлэтэ буолбут.
Раиса Дмитриевна – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна, мелодист, ырыаһыт, бэйиэт. “Кини аатын Дьааҥыга билбэт киһи суох” диэтэхпинэ, алҕас буолбатах. Оҕотуттан эмэнигэр тиийэ ырыаларын кэрэхсээн-сөбүлээн истэллэр. Дьааҥыны хоһуйар ырыалара төһө дьоро киэһэни, түһүлгэни киэргэппиттэрин ааҕан сиппэккин. Кэлиҥҥи сылларга суруналыыстыка эйгэтигэр күттүөннээхтик киирэн билигин бу эйгэҕэ айымньылаахтык үлэлиир-хамсыыр. Улуус дьаһалтатын үлэтин-хамнаһын, улуус олоҕун-дьаһаҕын киэҥ эйгэҕэ сырдатар. Аны туран, талааннаах киһи барыга талааннаах дииллэрин курдук, уруһуйдуурун сөҕө иһиттим.
Тэрээһини учуутал идэлээх, Дьааҥыттан төрүттээх Татьяна Божедонова иилээн-саҕалаан ыытта. Кинигэни Дьааҥы улууһун дьаһалтата уонна култуураҕа салаата үбүлээн таһаарбыттарбыта кэрэхсэбиллээх. Кинигэ сүрэхтэниитэ ахтыы, санаа үллэстиитин халыыбынан барара. Бу күн уратылаах буолла. Раиса Дмитриевна ырыаларын астына-дуоһуйа иһиттибит. Дьокуускайга олорооччулар, кыл түгэнигэр да буоллар, дойдубутугар – “күҥҥэ тардыспыт очуос таас Дьааҥыга, күн тахсарын көрсүһэ былыттар кыталык буолан үҥкүүлээн ылар ураты сирдэригэр” – баран кэлбит курдук сананныбыт. Раиса Дмитриевна Дьааҥыттан төрүттээх Христофор Михайлович-Эллэ диэн баара-суоҕа 25 сааһыгар сэрии толоонугар охтубут саллаат туһунан ырыа айан киэҥ эйгэҕэ таһаарбыта. Ол ырыатын уйадыйа иһиттибит.
Бэрт сэргэх тэрээһин буолла. Үгүс үтүө тыл этилиннэ. Барытын сурукка тистэххэ, лиискэ баппат сурук тиһиллэн тахсыыһы. Онон этиллибит тыллартан аҕыйаҕы быһа тардан лоскуй бэлиэтээһиннэри таһаарыым.
*
Гаврил ИльичЧириков, Үөһээ Дьааҥы улууһун баһылыга: – Биир дойдулаахпыт, үөлээннээхпит, Дьааҥы талааннаах Далбар Хотуна Раиса Дмитриевна саҥа кинигэтэ Дьааҥы күннэригэр сүрэхтэммитэ ураты суолталаах. Биһиги улууспутугар кини аатын билбэт киһи суоҕа буолуо. Талаана араас кырыылаах: ырыаһыт, мелодист, үҥкүүһүт, хоһоонньут, кэпсээнньит, тэрийээччи... Бэрт дьоһун, үйэлээх үлэни суруйан күн сирин көрдөрдө. Кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар сыаналаах бэлэх буолла. Раиса Дмитриевна былаана киэҥ. Айар куттаах киһи талаана арылла турдун. Олох, үлэ оргуйар үөһүгэр сылдьан өссө да ай-тут.
*
Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан, “Күрүлгэн” сурунаал бас түһэ, суруйааччы, тылбаасчыт: – Киирбэт күннээх ытык Дьааҥы күннэрэ ыытылла тураллар. Дириҥ ис хоһоонноох, суолталаах тэрээһиннэр буолаллар. Олортон биирдэстэрэ Раиса Чирикова “Араҥас саҕах анараа өттүгэр” кинигэтин сүрэхтэниитэ буолар. Биһиги Раиса Дмитриевналыын иккиэн суруйааччылар биир тэрилтэлэригэр баарбыт. Айар куттаах дьон буоларбыт быһыытынан билсэбит, алтыһабыт. Айар куттаах Дьааҥы Далбар Хотунугар өссө да айа-тута тураргар баҕарабын.
*
Илья Семенович Колосов, Дьааҥыттан төрүттээх, кыраайы үөрэтээччи – Күндү доҕоттор, Раиса Дмитриевна кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбытын истэн баран маҥнай “арааһа, хоһоон хомуурунньуга буолуо” дии санаабытым. Киэҥ эҥсиилээх, үлэ, сыра бөҕөттөн оҥоһуллан тахсыбыт дьоһун үлэ эбит. Сахаларга мемуар литература күүскэ сайдыан баҕарабын. Мемуар-суруйуу литература атын көрүҥнэригэр акылаат буолаллар. Раиса Дмитриевна салгыы кимэллээхтик айа-тута тур. Дьоһун үлэҥ иһин махтал буоллун!
*
Илья Ильич Колесов, үгүс сылларга Дьааҥы улууһун тыатын хаһаайыстыбатын салайбыт: – Раиса Дмитриевналыын билсибиппит ыраатта. “Үүнүү” холкуоска үлэлии сырыттахпына, ыллатан турардаах. Ол кэмтэн саҕалаан санаабытын ууран туран дойдубут туһугар харыс халтарыйбакка үлэлээбиппит, Раиса Дмитриевна өссө да үлэ үөһүгэр сылдьар. Дьааҥы – саха тыыннаах кырдьаҕас улуус. Саха сиригэр аан маҥнай сылгыны 1939 сыллаахха Дьааҥыга үөрэтэн тураллар. Бу иннинэ хайа да улууска үөрэтэ иликтэрэ. Ити кэмтэн ыла Дьааҥы сылгытын сиһилии үөрэтэн барбыттара, биһиги сылгыларбыт этэ эмтээҕин дакаастаабыттара. Сэрии ыар сылларыгар Дьааҥы дьоно-сэргэ утуйар ууларын умнан туран күүскэ үлэлээбитэ. Устуоруйаны үөрэтэр киһи буоларым быһыытынан, бу кинигэ тахсыбыта олус үчүгэй диэн бэлиитибин. Маннык кинигэлэри кэмиттэн-кэмигэр таһаара туруохха наада. Мин 180-ча ыстатайаны суруйдум эрээри сааһылаан, наардаан кинигэ оҥорон таһаара иликпин. Ити – улахан үлэттэн тахсар. Раиса Дмитриевнаны олус хайҕыы саныыбын.
*
Екатерина Васильевна Ноговицына, улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: – Дьааҥылар киэн тутта ааттыы үтүө киһибит Раиса Дмитриевна саҥа хайысхаҕа үлэлээн саҥа кинигэтэ таҕыста. Дьааҥыны Дьааҥы дэппит, кырдьаҕас улуус баай култууратын, тылын-өһүн иҥэринэ сылдьар дьон баалларын, кинилэри кытта алтыһан үлэлиирбиттэн олус астынабын, киэн туттабын. Маннык дьоһун үлэни бэлэмнээн таһаарбыккар махтанабын. Биһиги, ыччат дьон, дойдубут, төрөөбүт Дьааҥыбыт, туһугар үлэлии-хамсыы туруохпут диэн эрэннэрэбин.
*
Кинигэ сүрэхтэниитигэр мустубут ыалдыттар – Дьааҥыттан силистээх-мутуктаах дьон. “Араҕас саҕах анараа өттүгэр” кинигэҕэ аймахтара, билэр дьоно ахтыллыбыттарын, ону көрөн-ааҕан олус үөрбүттэрин, долгуйбуттарын эттилэр. Дьааҥы дьонун-сэргэтин өйүн-санаатын түмэр, сэрии кэминээҕи олох хайдаҕын итэҕэлээхтик ырылыччы көрдөрөр, биир дойдулаахтарбыт онно кыттыыларын туоһулуур, чахчы да, улахан суолталаах үлэ тиһиллэн таҕыста. Ааптарга Раиса Дмитриевна Чириковаҕа, үбүлээн таһааттарбыт улуус дьаһалтатын баһылыгар Гаврил Ильич Чириковка үтүө махталбытын тиэрдэбит.
Диана КЛЕПАНДИНА
