Евгений Николаевич Григорьев Дьокуускай куорат баһылыгынан талыллыбыта кулун тутар 29 күнүгэр 1 сылын туолла. Биир сыл иһигэр эдэр киһи салайааччы быһыытынан үлэтигэр-хамнаһыгар балай эмэ тургутууну ааста: хоруона хамсыгын охсуутуттан саҕалаан дойдуга буола турар уустук быһыыга-майгыга тиийэ... Ким билиэ баарай, иннибитигэр түһээн да баппатах уларыйыы-тэлэрийии буолан туруон.
Баҕар, сорохтор, “үлэни сыаналыырга сыл диэн кылгаһа бэрт кэм” дэһэ түһүөххүт. Итиннэ сөбүлэһэр санаам cуох. Салайааччы хайдаҕа, кимэ-туга, төһө таһаарыылаах үлэлээх-хамнастаах буолара хара бастааҥҥыттан, өссө кыратык омуннаатахха, үлэлээбит маҥнайгы күнүттэн биллэр.
Евгений Николаевичтыын мээр дуоһунаһыгар биир сыллаах үлэтин туһунан кэпсэттибит. Бу иннинэ кини куораты сайыннарарга тутуһар сүрүн сыалын-соругун, 2032 сылга Дьокуускайбыт хайдах буолуохтааҕын балай эмэ сиһилии кэпсэтэн турабыт.
Онон, итиннэ уһуннук тохтообоппут. Хата, күннээҕи кыһалҕалары таарыйан, сэһэргэһиибит бэрт сэргэхтик ааста.
***
– Евгений Николаевич, куораты салайбытыҥ сыл буолла. Дьэ, бу сыл хайдах ааста?
– Сыл этэҥҥэ ааста. Элбэх түбүктээх, үлэлээх, уустук соҕус буолла. Киһи киэн тутта кэпсиир ситиһиилэрэ бааллар. Ол курдук, ааспыт сыл балаҕан ыйыгар Ил Дархан 2032 сылга диэри Дьокуускай куорат стратегическай сайдыытын туһунан ыйааҕар илии баттаммыта. Ити – улахан кыайыыбыт. Ааспыт 2021 сыл түмүгүнэн Дьокуускайбыт бары көрдөрүүтэ улаатта. Бу иннинэ куорат бүддьүөтэ 18 млрд. солк. тахса эбит буоллаҕына, билигин 22 млрд. таҕыста. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн кэлэр үп эмиэ улааппытын бэлиэтиибит. Ол өрөспүүбүлүкэни кытта ыкса үлэлэһэн эрэрбитин туоһулуур.
Дьокуускайга биэс хайысханан национальнай бырайыак үлэлиир. Олору сөптөөх кэмҥэ олоххо киллэрдибит. Национальнай бырайыактар көмөлөрүнэн, Ил Дархан өйөбүлүнэн, куорат салалтатын кыһамньытынан элбэх үлэ барда. Холобур, былырыын Дьокуускайга 48,2 км суол өрөмүөннэммитэ. Бу иннинэ хайа да сылга итинник элбэх суол оҥоһулла илигэ. Олбуордары оҥордубут, успуорт былаһааккаларын тутан эрэбит, ичигэс тохтобуллары үлэҕэ киллэрдибит. Былырыыҥҥы үлэ түмүгүнэн 100 саҥа оптуобус айаннаан иһэр. Бу сылбытын эмиэ чопчу сыаллаах-соруктаах саҕалаатыбыт. Ол курдук, 34, 615 км уһуннаах суолу өрөмүөннүөхтээхпит, элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ 75 олбуору оҥоруохтаахпыт. Урут Дьокуускайга 75 олбуор уон сыл устата өрөмүөннэнэрэ. Маннык тэтиминэн этэҥҥэ үлэлээтэхпитинэ, 2025 сылга Дьокуускайбыт чыҥха атын буола тупсуоҕа.
– Ааспыт сэһэргэһиибитигэр “хамаанда улахан оруоллаах” диэн этэн тураҕын. Бэйэҥ хамаандаҕын тэринниҥ дуо? Салалта каадырыгар уларыйыы-тэлэрийии төһө барыаҕай?
– Каадыр уларыйыыта, мин санаабар, нууччалыы эттэххэ, “перманентный процесс”. Хаһан баҕарар уларыйыан сөп. Төрүөт элбэх буолар: дьон олоҕо уларыйар, ким эрэ атын үлэҕэ көһөр, ким эрэ сааһырар... Холобур, билигин Арассыыйаҕа хаһан да буолбатах сааҥсыйа күүстээх дьайыыта бара турар. Онно сөпкө дьаһанан үлэлиир, түргэнник реакциялыыр дьон наадалар. Маннык быһаарыым: навигаторга тиийиэхтээх аадырыскын суруйаҕын. Айаннаан иһэҕин. Массыына суолунан барыахтааххын муоранан айанныыр буолбуккун. Оччоҕо суоппар буолбакка, суудуна хапытаана наада буолар. Мин үлэбэр-хамнаспар сыал сүрүн суолталаах. Хайдах да буолбутун иһин, туруоруммут сыалбын ситиһиэхтээхпин диэн санаалаахпын.
– Куорат кытыы сирдэригэр оҥоһуллар суоллары, сүрүннээн, ол туһаайыынан сылдьар дьон эрэ билэллэр. Онтон Ленин бэрэспиэгэр сүҥкэн үлэ бара турарын бары көрөбүт. Куорат киин уулуссаларыгар суол үлэтэ хаһан бүтүөҕэй?
– Ханна да буоллун – киин да уулусса буоллун, кытыы да буоллун – суол үлэтэ түмүктэммэтигэр баҕарабын. Ленин бэрэспиэгин бүтэрэн баран, салгыы Орджоникидзе, Ярославскай аатынан уулуссалар суолларын өрөмүөннүүр баҕа баар. Суол оҥоһуута түмүктэниэ, тохтуо суохтаах.
Чернышевскай уулуссатыгар канализация коллекторын тарда сылдьабыт. Итиннэ бүтэһик коллектор отуттан тахса сыллааҕыта тардыллыбыта. Ленин бэрэспиэгэр, чахчы, улахан үлэ бара турар. 70 см халыҥнаах аспаалы түөрэ хастыбыт. 60-с сылларга оҥоһуллубут суол дьапталҕаланан сыппыта. Күүстээх үлэ: гаас, канализация коллекторын уларытыы уо.д.а., сүрүннээн, быйыл барыаҕа. Ленин бэрэспиэгин балаҕан ыйын 27 күнүгэр диэри бүтэрэр былааннаахпыт.
– Харчы бөҕөтүн кутан туран суолу-ииһи оҥорторобут. Ирбэт тоҥноох дойдуга ити суолларбыт төһө сыл алдьаммакка-кээһэммэккэ туруохтарай?
– Саҥа оҥоһуллубут суол мэктиэлэнэр болдьоҕо (гарантията) – аҕыс сыл. Ити кэм иһигэр суол алдьаннаҕына, булгуччу оҥороллорун ирдиибит. Аспаал хамсаабатын диэн, сири теплоизоляциялыыбыт. Ирбэт тоҥу хаххалыыр үлэ ыытыллар. Маннык таһымнаах үлэ куоракка дэҥ кэриэтэ. Ыытылла илик да диэххэ сөп.
***
– Өлүөнэ муостатын тутуу боппуруоһа хайаста? Хамсааһын тахсыах курдук дуу, эбэтэр тохтоото дуу?
– Биһиэхэ ким даҕаны “тохтуур буолла” диэн этэ илик. Иннибитигэр турбут соруктарга үлэлиибит. Табаҕа тыраассатыгар түөрт балаһалаах киэҥ суолу тутуохтаахпыт. Табаҕаттан муостаҕа киирэр суол бырайыагын оҥорон эспэртиисэҕэ ыыттыбыт. Онон, бүгүҥҥү туругунан муоста тутуутун үлэтэ тохтоото диир төрүөппүт суох. Үлэ барар. Былааҥҥа киирбит үлэни кыахпыт ханна тиийэринэн оҥоруохпут.
– Төһө харчы көрүллэн турарый? Көрүллүөхтээҕэ буолбакка, көрүллүбүтэ...
– Алҕаһаабат буоллахпына, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр быйыл 1 млрд. солк. көрүллэн турар.
– Муоста тутуутугар куорат кыттыгастаах буоллаҕа дии?
– Куорат кыттыгаһа диэн, бэтэрээ эргин суол инфраструктуратын оҥоруохтаахпыт. Муоста анараа өттүнээҕи суолу тутарга мэҥэ хаҥаластар бэлэм олоруохтаахтар.
***
– Украинаҕа буола турар быһыы-майгы куорат олоҕор хайдах дьайан эрэрий?
– Арассыыйа судаарыстыбатыгар олорорбут быһыытынан билигин балаһыанньа ханна даҕаны биир. Күүстээх сааҥсыйалар бара туралларынан сибээстээн, сыанабыт уларыйыаҕа, сорох табаарбыт атыыга суох буолуон сөп. Олохпут, кэммит көстүүтэ оннук, онтон туоруур кыах суох. Тугу, хайдах дьаһанабытый? Бастатан туран, айманыа суохтаахпыт. Буолуохтаах буола турар. Арассыыйаҕа арҕаа дойдулар сааҥсыйалара сыл аайы элбээн испитэ. Дойдубут салайааччыта быһаарыныыта сөптөөх дии саныыбын. Тулуйуохха, өйүөххэ наада. Улахан аччыктааһын, аас-туор олох кэлиэ дииллэрин итэҕэйбэппин. Нэһилиэнньэни өйүүргэ, холобур, нолуок, урбаан өттүнэн көрдөххө даҕаны, сөптөөх үлэ бара турар. Маннык халбаҥ балаһыанньа уһуннук туруо суоҕа, сыл курдугунан оннубутун-тойбутун булуохпут дии саныыбын. Сүрүнэ, ыарахан кэмҥэ бииргэ буолуохпутун наада.
– Дьон “үлэтэ суох хаалыахпыт” диэн долгуйаллар.
– Биллэн турар, балаһыанньа ыараабытынан хайа эрэ салааҕа дьон үлэтэ суох хаалыахтарын сөп. Ол эрээри үлэтэ суох хаалыы маассабай көстүү буолуо суоҕа. Өскөтүн сааҥсыйаҕа быһаччы сыһыаннаах дьоҕус тэрилтэ сабыллан уурайан хаалар түгэнигэр сокуон быһыытынан үлэ биирсэтэ босуобуйа көрүөхтээх. Сыл аҥаара кэмҥэ харысхаллаах курдук буолаҕын. Ити кэм иһигэр атын үлэни булуохха сөп дии саныыбын.
– Таарыйбычча ыйытыым. Куоракка орто хамнас төһө буолан турарый?
– Орто хамнас – 82,911 солк. Итинтэн нолуок тутуллар. Бигэргэммит дааннай.
– Дьэ, ким билэр... Мин санаабар (алҕаһыахпын сөп), куорат олохтооҕун 50 %-на 40 тыһыынчаттан кыра хамнаска үлэлиир.
– Бириэмийэни, эбии төлөбүрү аахтахха, тахсар. Быраастар, учууталлар, бырамыысыланнас, энэргиэтикэ, уот-гаас, уо.д.а. үлэһиттэрэ ботуччу хамнаһы ылаллар. Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһа өссө 10 % үрдээри турар. Онон, ааҕан-суоттаан таһаардахха, орто хамнас итиччэ тахсар.
***
– Дьэллик ыттар кыһалҕаларыгар киириэх. Бу кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөбүй?
– Сокуон уларыйыан наада. Билигин үлэлии турар сокуоҥҥа быһаарылла илик, ситэтэ суох боппуруос элбэх, дьон конституционнай быраабын кэһэр өрүттэрдээх. “Об ответственном обращении с животными” сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэргэ үлэлиир АФ Госдууматын бөлөҕөр бэрэстэбиитэлинэн киирбитим. Онно дьүүллэһэбит. Сокуон адьас мөлтөх диэбэппин эрээри, уларыйыы киириэн наада.
– Эн этэр санааларгын бөлөх чилиэннэрэ туох дииллэрий?
– Арахсыы баар. Биһиги этиилэрбитин элбэх дьокутаат өйүүр. Ол эрээри билиҥҥитэ, хомойуох иһин, биир уопсай санааҕа кэлэ иликпит.
– Аны туран “приюкка көрүллэн турар ыттары сотору бэйдиэ ыыталлар үһү” диэн сурах тарҕаммыта.
– Ыыппаппыт. Куоракка бэйдиэ сылдьар ыт биллэ аччаата. Ыыталыы турарбыт буоллар, элбээбиттэрэ харахха быраҕыллыа этэ. Стерилизацияламмыт, бииркэлээх ыттар таҕыстылар да, атын ыттары кытта булсан, үөрдүһэн бараллар. Төһө кыахпыт тиийэринэн өр тутуохпут.
– Бэйдиэ сылдьар ыты көрүүгэ-истиигэ күҥҥэ төһө харчы көрүллэрий?
– 197 солкуобай.
– Билигин хас ыт баарый?
– 900-чэ ыт приюкка көрүүгэ-истиигэ турар.
– Элбээбитин...
– Ити өссө кырата. Итинтэн элбээбит түгэннэрэ баар. Билигин үп-харчы боппуруоһун өрөспүүбүлүкэ дэпэртээмэнин кытта быһаарса сылдьабыт. Боппуруос быһаарыллыаҕа. Дьыала харчыга буолбакка – дьон олоҕор. Мин салайааччы быһыытынан соругум диэн, куораппытыгар дьон куттаммакка көҥүллүк сылдьыан, бэйдиэ ыттар суох буолуохтарын баҕарабын.
***
– Дьокуускайга суол-иис сабыллан, оптуобус сырыыта олус мөлтөөтө.
– Оптуобус сырыыта мөлтөҕө суол сабыллыытын кытта эрэ сибээстээх буолбатах. Иккис төрүөт – урбаанньыттар үлэһиттэрэ тиийбэт. Үсүһэ – тиэхиньикэ эргэрдэ. Төрдүһэ – куораппыт кэҥиир, улаатар, ол иһин оптуобустар сылдьар сирдэрин уларытар наада буолла. Бу – биир күннээҕи үлэ буолбатах. Айаннаан иһэр 100 саҥа оптуобустан 90-на – куоракка, 10-на улуустарынан сүүрүөхтэрэ. Балары барытын кыайа туттахпытына, оптуобустарбыт сырыылара тупсуоҕа. Ити – кыаллар суол.
– Билигин куоракка хас оптуобус баарый?
– Аахтахха, күҥҥэ 270-тэн тахса оптуобус сүүрэр. Саамай аччаабыта күҥҥэ 150 оптуобус морсуруукка тахсар. Ол төрүөтэ – урбаанньыттар кыамматтар.
***
– Евгений Николаевич, сэһэргэһиибитин түмүктүөх иннинэ быйыл Туймаада ыһыаҕа ыытыллар буолбутун туһунан үөрүүлээх сонуну истиэххэ. Саха дьоно алгыспытын, оһуокайбытын суохтаатыбыт ээ.
– Бэс ыйын 27-28 күннэригэр Туймаада туонатыгар ыһыах ыһыахпыт, алгыс ылыахпыт, саамал кымыс амсайыахпыт. Быйылгы ыһыахпыт уһулуччу суолталаах. Ол курдук, Саха АССР төрүттэммитэ – 100, Дьокуускай куорат – 390, Дьокуускай куорат Дууматын – 200 уонна киин куораппытыгар ыһыах ыһыллар буолбута 25 сылыгар ананыаҕа. Олохтоохтук бэлэмнэниэхпит.
Онон, сахам дьоно, уустук кэмҥэ бииргэ буолуоххайыҥ. Биһиги олус тулуурдаах, чахчы, киэҥ көҕүстээх омукпут. Бу түөрэккэй кэми ыгылыйбакка, биир санаанан салайтаран этэҥҥэ ааһыахпыт. Бары чэгиэн, этэҥҥэ буолуҥ.
