Үөрэх, иитии эйгэтигэр уһуйааччы диэн буолла да, тоҕо эрэ дьахтар уобараһын ойуулаан көрөбүт. Оннук өйдөбүл олоҕуран хаалбыт. Оттон эр киһи былыр-былыргыттан булааччы-талааччы, иитээччи, көмүскээччи оруолун чиэстээхтик толороро. Кэлиҥҥи сылларга өрөспүүбүлүкэбит киин куоратыгар – Дьокуускайга – учуутал, иитээччи идэлээх эр дьон үксээн иһэрэ үөрдэр. Дьокуускай куорат дьаһалтатын үөрэххэ салаата тэрийэн-көҕүлээн ыытар "Бастыҥ кылаас салайааччыта", "Бастыҥ иитээччи" күрэхтэр ону ырылхайдык туоһулууллар. Быйылгы тыҥааһыннаах күрэхтэргэ сахалыы иитиилээх, лоп бааччы тыллаах-өстөөх, үүнэргэ-сайдарга баҕалаах саха уолаттара кыайыылаах аатын сүгэн үлэлэригэр-хамнастарыгар өссө биир дьоһун хардыыны оҥордулар.
Онон, билсэн кэбиһиэҕиҥ, "Улуу Хочо" ыалдьыттара – учуутал, иитээччи уустук, эппиэтинэстээх идэтин баһылаан айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар эдэр уолаттар.
“Оҕону таптыыр, өйдүүр эрэ киһиттэн үчүгэй учуутал тахсар”
Егор Алексеевич Оконешников – Дьокуускай куорат иһинэн ыытыллыбыт “Бастыҥ кылаас салайааччыта-2022” күрэх кыайыылааҕа. Бу күрэх кулун тутар 30-31 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллыбыта. 19 муниципальнай үөрэх тэрилтэтиттэн уопсайа 20 кылаас салайааччыта кыттыбыта.
Егор Алексеевич П.Н. уонна Н.Е. Самсоновтар ааттарынан Хатас орто оскуолатыгар учууталлыыр, кылааһы салайар.
– Егор Алексеевич, Хатаска төрөөбүт-улааппыт киһи буоллаҕыҥ? Учууталлаабытыҥ хас сыл буолла?
– Хатаска төрөөбүтүм, манна оскуоланы бүтэрбитим. Кыра сылдьан муусука оскуолатыгар флейта кылааһыгар үөрэммитим. Ол кэннэ мас тардыһыытынан дьарыгырбытым. Оскуоланы бүтэрэрбэр этим-сииним ситэн физкультура салаатыгар туттарсан киирбитим. 2018 cыл сайыныгар Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет физкультура институтун бүтэрэн, төрөөбүт-үөскээбит Хатаспар үлэлии-хамсыы кэлбитим.
Учуутал идэтин таларбар хас да суол төрүөт буолбута. Бастатан туран, эһэм Егор Егорович Оконешников устуоруйа учуутала, кини суолун батыспытым. Иккиһинэн, быраактыкаланар кэммэр учууталлыырбын олус сөбүлээбитим, “учуутал – бу, чахчы, мин идэм” диэн санаабытым. Үлэҕэ киирээт, тута кылаас ылан салайан барбытым.
– Эдэр киһи маҥнай ыарырҕаппатаҕыҥ дуо?
– Биллэн турар, оҕону кытта үлэ олус уустук. Кистэл буолбатах, ыарахаттар бааллара. Олору сыыйа-баайы кэмигэр быһаарбыппыт. Оҕолору хара бастааҥҥыттан үчүгэйдик чуствуйдуур этим. Ол улаханнык көмөлөспүтэ. Төрөппүт мунньаҕын аан маҥнай ыытарбар долгуйбуппун өйдүүбүн. Бэйэбититтэн аҕа саастаах дьоҥҥо мунньах тэрийбитим. Төрөппүттэри кытта бииргэ үлэлэһэн, билсэн уопсай тыл булбуппут, убаастыыллар, өйдүүллэр.
Мин салайар кылааһым уратыта диэн, Хатас оскуолатыгар маҥнайгы гендернэй кылаас буолабыт. Дьокуускай да үрдүнэн диэххэ сөп. Кылааспар билигин 20 үөрэнээччилээхпин. Оҕолорум ахсыс кылаас буоллулар. Бары – уолаттар.
– Эппиэтинэстээх үлэҕэ сылдьар эбиккин. Улаатан эрэр уол оҕоҕо ураты сыһыан эрэйиллэн эрдэҕэ...
– Физкультура учууталын быһыытынан эттэхпинэ, билиҥҥи оҕолор эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, бэйэлэрин кыанар буолалларыгар кыһаллабын. Миэнэ уол оҕо кылааһа, онон, дьиҥнээх эр дьон буола улааталларын туһугар кыһаллабын. Үөрэнээччилэрбин сахалыы иитиигэ, сиэргэ-туомҥа сыһыарабын, уһанарга үөрэтэбин, айылҕаны кытта алтыһыннарабын. 20 оҕоттон 12 оҕо толорута суох дьиэ кэргэҥҥэ улаатан эрэр. Убай, аҕа курдук көрөллөр. Кинилэр оруолларын толорорго бэйэм эмиэ олус кыһаллабын.
– Оҕо эрэлин хайдах ылыахха сөбүй?
– Араас түгэн баар буолар. Кырдьыгынан сыһыаннаһар, кырдьыгы өрө тутар буоллахха, оҕо олус убаастыыр буолар эбит. Холобур, буруйу оҥордохторуна, кырдьык ким диэки буоларын көрөбүн. Буруйу-сэмэни оҥорбута чуолкай биллэр эрэ буоллаҕына, оҕону сэмэлиибин. Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтиэххэ, алтыһыахха, оҕону ис санаатын, туругун билэр буолуохха наада.
– Атаахтыан, най барыан санаалара кэлбэт дуо?
– Бэһис кылааска үөрэнэ сырыттахтарына, сэмэлээтэххэ “Ээ, оччоҕо мин ону гыммаппын” диир түгэннэрэ баар буолара. Мин, хаһан да оннугу көрө илик киһи, олус соһуйарым, “Тоҕо итинник куттуугутуй?” диэн буойарым. Кыралара өтөр буоллаҕа. Билигин улаатан атын дьон, өйдүүллэр. Эдэр учуутал оҕоттон элбэххэ үөрэнэр, оҕону кытта тэҥҥэ улаатар эбит.
– Күрэххэ кыттарга ким этии киллэрбитий?
– Оскуолабытыгар иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы Роман Владиславович Обоюкин этии киллэрбитэ, “Эн салайар кылааһыҥ уратылаах, үөрэнээччилэриҥ бары уолаттар, сахалыы иитиилээх оҕолор. Онон, кыттан, холонон көр” диэн сүбэлээбитэ. Оскуолабатыгар көмөлөһөр бөлөх тэриллибитэ. Бэйэни билиһиннэрэргэ, кылаас чааһын ыытарга уо.д.а. көмөлөспүттэрэ. Кылааһым салайааччыта Маргарита Дмитриевна Софронова улаханнык көмөлөспүтэ. Түгэни туһанан, кинилэргэ барҕа махталбын тиэрдэбин.
– Кыайаргар эрэллээх этиҥ дуо?
– Кылаас чааһын ыыппыппыт. Эспиэрдэрим олус соһуйбуттара, хайҕаабыттара. “Оҕолор уларыйан хаалбыт курдук буоллулар, маладьыас, бэркэ ыыттыҥ, оҕону сатаан “үлэлэтэр” эбиккин” диэбиттэрэ. “Бэйэҕиҥ финалга көрөҕүҥ дуо?” диэн ыйыппыттарыгар, сэмэй майгылаахпын, “киирэрим буоллар бэрт буолуо этэ” диэбитим. Кылаас чааһын кэннэ эрэл үөскээбитэ.
– Үлэҥ күнэ хастан саҕаланарый?
– Араас. Сороҕор – 8, сороҕор 9,30 чаастан. Арыт күнүс 3-4 чааска бүтүөхпүн, сорох күн киэһэ 7-8 чааска диэри оскуолабар сылдьабын. Маҥнай үлэлиирбэр эниэргийэм бүтэн хаалар этэ. Билигин сылайбаппын-сылаарҕаабаппын. Оҕолору кытта алтыһарга үөрэнним, төттөрүтүн, күүс-сэниэ ылар курдукпун.
Инникитин этэҥҥэ үлэлээбит, учуутал да, киһи да быһыытынан элбэҕи ситиспит диэн санаалаахпын. Оҕону таптыыр, өйдүүр эрэ киһиттэн үчүгэй учуутал тахсар. Үөрэтиинэн-иитиинэн муҥурдаммакка, үөрэнээччилэрбин кытта доҕордуу сыһыаннаах буоларга кыһаллабын.
“Оҕоҕо тыыннаах тылынан алтыһыы салгын кэриэтэ наада”
Муус устар 1 күнүгэр "Бастыҥ иитээччи-2022" күрэх муниципальнай түһүмэҕэ түмүктэммитэ. Бу күрэх 2010 сылтан тэриллэр. Сыала-соруга – оҕону иитиигэ туһалаах уопуту үллэстии, инновационнай хамсааһыны көҕүлээһин, бастыҥ иитээччилэри киэҥ эйгэҕэ таһаарыы-билиһиннэрии.
Күрэх маҥнайгы тууругар биэс тыҥааһыннаах түһүмэҕи эрэллээхтик ааһан, үрдүк баалы ылан "Сыырдаах" 4-c №-дээх уһуйаан иитээччитэ Михаил Андреев кыайыылааҕынан ааттанна. 2-c истиэпэннээх дьупулуомунан Ирина Адамова ("Парус" 89 №-дээх уһуйаан) наҕараадаланна. 3-с истиэпэннээх дьупулуому Туйаара Николаева ("Журавлик" 4-c №-дээх уһуйаан) ылла.
– Михаил Михайлович, бастатан туран, дьоһун кыайыыгынан эҕэрдэлиибин! Кимтэн кииннээх, хантан хааннаах буолаҕын?
– "Кыым" хаһыат ааҕааччылара, үтүө күнүнэн! Махтанабын. Андреевтар дьиэ кэргэн Тулагы Киллэм Сыырдаах нэһилиэгин төрүт олохтоохторо буолабыт. Аҕам, ийэм төрүттэрэ Тулагыттан силистээхтэр. Оҕо сааһым Тулагы Сыырдааҕар ааспыта. 2010 сыллахха Тулагы орто оскуолатын үрүҥ көмүс мэтээллээх бүтэрбитим. Билигин иитиллэн-уһуйуллан тахсыбыт, кынат анньыммыт Сыырдаах 4-с нүөмэрдээх уһуйааныгар үлэлиибин. Иитээччи буолбутум үһүс сыла буолла.
– Билигин биэриэхтээх ыйытыыбын, бука, бэйэҥ да сэрэйэриҥ буолуо. Иитээччи идэтин чопчу сыал-сорук туруорунан баһылаабытыҥ дуо?
– Уһуйаан иитээччитин идэтин баһылыыр сыалым-соругум суох этэ. Бастакы идэм – омук тылын уонна култууратын преподавателэ. Идэм ирдэбилинэн оҕолору иитэр-үөрэтэр, билиигэ-көрүүгэ угуйар буоллаҕым. Онон, чопчу сыалым-соругум суох этэ эрээри, иитээччи идэтэ миэхэ хара маҥнайгыттан чугаһа. Уһуйааҥҥа үлэлии киирбиппиттэн төрүт кэмсиммэппин. Күн бүгүҥҥэ диэри оҕолорбун, кэллиэгэлэрбин кытта өйдөһөн, үөрэ-көтө үлэлии сылдьабын.
– Оҕону кытта үлэҕэ ордук туохха сүрүн болҕомтону уураҕын? Эдэр педагог быһыытынан ханнык мэтиэдьикэни туһанаҕыный?
– Оҕону барытын биир халыып курдук көрөр табыллыбат. Хас бирдии оҕо туһунан өйдөөх-санаалаах, майгылаах буоллаҕа. Ол иһин, аан бастаан хас биирдии оҕону кэтээн көрөбүн, сөптөөх сыһыаны олохтуубун. ФГОС ирдэбилинэн билиҥҥи иитээччи урукку ньымалары туһанарын таһынан, үөрэтэр-иитэр ньыма саҥа көрүҥнэрин баһылыахтаах, быраактыкаҕа туттар буолуохтаах. ИКТ-ны киэҥник туттабын, интерактивнай оонньуулары айаммын оҕолорбун оонньуу көрүҥүнэн үөрэтэбин, сайыннарабын.
– Иитээччи үлэтэ, сэрэйдэххэ, эр киһиэхэ сылаалаах буолара чахчы. Бэл, оннооҕор хас да сыл үөрэнэн баран "ыарырҕатабыт" диэн кыргыттар үлэлии барбат түгэннэрэ баар. Эбэтэр алҕаһыыбын дуу?
– Кырачааннары кытта үлэлиир олус интэриэһинэй. Тоҕо диэ? Оҕо ис дууһатын, санаатын ыраас лиискэ холуохха сөп. Холобур, оҕолор олус өс киирбэх, улахан дьоҥҥо итэҕэйимтиэ буолаллар. Биһиги, иитээччилэр, оҕолор холобур оҥостор дьоно буоларбытын быһыытынан, иитиигэ олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһабыт.
Сылайыы өттүн этэр буоллахха, ханнык баҕарар үлэҕэ ол баар. Ол эрээри мин үлэбэр улаханнык сылайбыппын-элэйбиппин өйдөөбөппүн. Оҕолор мичээрдэрэ, төрөппүттэр махталлара мэлдьи кынаттыыр. Маҥнай үлэлиирбэр араас санаалаах, майгылаах оҕолору кытта биир эйгэни олохтуурга, биир таһымҥа киирэргэ ыарыхаттары көрсүбүтүм диэххэ сөп. Атыныгар, холобура, үөрэтии-иитии өттүгэр улахан ыарахаттар суохтара.
– Билиҥҥи оҕо сайдыытыгар туох тиийбэтий? Төрөппүт туохха болҕомтотун уурара нааданый?
– Аныгы оҕолор информационнай уонна технологическай сайдыы кэмигэр төрөөбүттэрэ биллэр. Өй өттүгэр таһымнаахтар эрээри тылларын-өстөрүн үчүгэйдик сайыннарарга үлэ барыан наада дии саныыбын. Олохпут тэтимэ олус түргэтээтэ, ону кытта күннээҕи кыһалҕабыт элбээтэ. Ол эрээри хаһан, ханнык баҕарар түгэҥҥэ улаатан иһэр оҕоҕо тыыннаах тылынан алтыһыы салгын кэриэтэ хайаан да наада. Төрөппүттэр итиннэ болҕомтолорун уураллара буоллар.
– Эдэр киһи, былааныҥ үгүс буолуо.
– Былааным элбэх. Бастатан туран, тус бэйэм өйүм-санаам, талбыт идэм таһымын, ситиһиилэрбин өссө үрдэтэр, элбэтэр баҕалаахпын. Куорат күрэҕэр кыайаммын, бэс ыйыгар өрөспүүбүлүкэ таһымнаахха кыттар буоллум. Онно бэлэмнэнэ сылдьабын. Уһуйааммар үлэбин салҕаатым, иитиллээччилэрбин быйыл оскуолаҕа атаарыахтаахпын.
Түгэни туһанан, кэлэктииппэр улахан махталбын тиэрдэбин. Хара маҥнайгыттан көмөлөспүт, ыйан-кэрдэн, ыллыктаах сүбэлэринэн өйөөбүт уопуттаах педагогтарга – К.Ф. Федотоваҕа, С.С. Ушницкаяҕа, С.Е. Алексееваҕа, С.А. Тимофееваҕа – барҕа махтал буоллун! Айымньылаах үлэҕитигэр үрдүк ситиһиилэри баҕарабын.
* * *
Эдэр дьон төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт түөлбэлэригэр тиийэн үлэлии-хамсыы сылдьалларын биһирии-хайҕыы көрдүм. Эр киһи хоннохтоохтук ылыстаҕына, сатаабата диэн суох. Онон, эдэр дьон ситиһиилэрэ өссө да иннилэригэр буоллун.
Балаһаны бэлэмнээтэ Диана КЛЕПАНДИНА.
