“Кыымҥа” үлэлии киириэхпиттэн саха тылын сайдыытын туруулаһар хамсааһыннарга, төгүрүк остуолларга, кэпсэтиилэргэ Дьулустаан Осипов диэн эдэр киһи баарын бэлиэтии көрөрүм. Саҥаран-иҥэрэн бардаҕына, бэл, куолаһа кытта чөллөрүйэргэ дылы буолар. Саха тылыгар сыһыаннаах идэлээх быһыылаах дии саныырым. Кэлин истэн билбитим төрүт даҕаны физик идэлээх уол эбит.
Бүгүн “Тэбэнэккэ” Саха кэнгириэһин чилиэнэ, төрөөбүт тыл, норуот туһугар туруулаһар араас хамсааһын кыттааччыта, “Алтан” IT-оскуола салайааччыта Дьулустаан Осиповы кытта сэһэргэстим. Сэһэргэһээччим санаатыттан лоскуй бэлиэтээһиннэри сурукка тистим.
***
– Дьулустаан, сиэр быһыытынан билсиһэн кэбиһиэх. Кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?
– Бүлүү улууһуттан төрүттээхпин. Бүлүүгэ улааппытым, тохсус кылааска диэри үөрэммитим. Оскуолабын Өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэйгэ бүтэрбитим. Ол кэннэ ХИФУ физико-тэхиниичэскэй институтугар туттарсан киирбитим. Устудьуоннуу сылдьан доҕорбун Иван Ноговицыны кытта “Алтан” диэн оскуола оҕолоругар аналлаах эбии үөрэх кыһатын тэрийэн үлэлэппиппит. Оҕолорго IT-технологиялары, программированиены, көмпүүтэр кыраапыкатын, көмпүүтэр оонньууларын оҥорору уо.д.а. үөрэтэбит. Оскуолабыт күн бүгүҥҥэ диэри ситиһиилээхтик үлэлиир.
Ийэлээх аҕам төрүт олохтоох бүлүүлэр: аҕам – Тааһаҕар, ийэм – Бороҕон. Үйэлэрин тухары үөрэх эйгэтигэр үлэлээбиттэрэ. Аҕам Руслан Алексеевич көмпүүтэрсик идэлээх. Өр сылларга Бүлүү үөрэҕин салалтатыгар үлэлээбитэ, билигин Бүлүү 2-с №-дээх оскуолатыгар учууталлыыр. Ийэм Любовь Николаевна – идэтинэн иистэнньэҥ. Бүлүү техникумугар үлэлээбитэ, кэлин ити үөрэх кыһатыгар асчыттаабыта. Бииргэ төрөөбүттэр үспүт. Мин орто оҕобун.
Иллэҥ кэммэр уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанабын. Төрөөбүт тылы харыстыыр, сайыннарар араас хамсааһыҥҥа баарбын. Саха кэнгириэһин чилиэнэбин. 28 саастаахпын. Кэргэннээхпин, уол оҕолоохпун.
– Устудьуон эрэ барыта сахалыы хамсааһыннарга кыттан барбат. Эн сахалыы эйгэҕэ хайдах кэлбиккиний?
– Маҥнайгы олугу, биллэн турар, ийэлээх аҕам уурдахтара. Онтон Уйбаан Самаайап лиссиэйигэр үөрэнэ кэлэн баран саха тылыгар, саха норуотугар тапталым уһуктубута. Устудьуоннуу сылдьан “Түмэн” диэн ыччат түмсүүтүгэр сылдьыбытым. Биир санаалаах оҕолор мустан саха тылыгар, экологияҕа, чөл олоххо сыһыаннаах элбэх бырайыактаах этибит. Ити түмсүүгэ сылдьан төрөөбүт Сахам сирин ботуруйуота буолбутум диэххэ сөп.
– Саха автономиятын 100 сылын бэлиэтээри туран эн, эдэр киһи, туох санаалааххыный?
– Сахалар бэйэбит өрөспүүбүлүкэ тэринэн олорбуппут үйэ буолла. Саха норуотугар, сахабын дэнэр киһиэхэ уһулуччу суолталаах бэлиэ түгэн. Сүүс сыл анараа өттүгэр уонна билигин улахан хамсааһыннар буола тураллар. Мин санаабар, устуоруйа хатылана турар курдук. 100 сыл анараа өттүгэр Аммосов, Ойуунускай, Барахов уо.д.а. өрөспүүбүлүкэ статуһун туруулаһалларыгар улахан киирсиилэр буолбуттара. Гражданскай сэрии, кыһыллар уонна үрүҥнэр сэриилэрэ... Дьиҥэ, саха кыһыллара уонна саха үрүҥнэрэ биир сыаллаах этилэр. Ол эрээри ону ханнык былаас тэрийэригэр, тутарыгар мөккүөр буоллаҕа. Үрүҥнэр диэки Манньыаттаах Уола, Күлүмнүүр, Ксенофонтовтар бааллара. Үөрэхтээх дьон буолалларын быһыытынан автономнай өрөспүүбүлүкэ Конституциятын барылын, сүрүннээн, кинилэр оҥорбуттар. Итини устуоруктар да этэллэр. Ойуунускайдаах, Аммосовтаах ол барылга олоҕуран Саха автономиятын ыстаатыһын ылбыттар диэн баар. Саха норуотун сыала уонна баҕата биир этэ. Ол – автономия.
– Саха эйгэтигэр сыһыаннаах киһи билэ-көрө сырыттаҕыҥ. Сүүс сыл иһигэр саха норуота төһө сайынна, тугу ситистэ эбэтэр кыахпытын ситэ туһана иликпит, куоттарбыппыт элбэх дуу? Манна эн санааҥ?
– Саха сирэ туспа дойду эбитэ буоллар, иэнинэн аан дойдуга 8-с миэстэни ылыа этэ. Аҕыйах ахсааннаах норуот бачча улахан сири бэйэтигэр тутан хаалбыта улуу дьыала дии саныыбын. Саха норуотун ситиһиитэ элбэх бөҕө буоллаҕа. Маҥнайгы ситиһиибит, эппитим курдук, автономнай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ылыы. Иккис – Саха судаарыстыбаннай университетын тэрийии. Үсүһүнэн, билиҥҥи өрөспүүбүлүкэбит баара, сүбэрэнитиэт ылыммыппыт буолар. Хомойорум диэн, 1930-с-1937 сс. эрэпириэссийэҕэ, 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр саха олус кыахтаах, норуоттарыгар өссө да элбэҕи оҥоруохтаах эдэр дьоно суох буолбуттара.
Арассыыйа атын национальнай омуктарын кытта тэҥнээтэххэ, биһиги куһаҕана суохтук олоробут. Балаһыанньабыт этэҥҥэ курдук. Ити улахан киирсиилэр түмүктэригэр ситиһиллибитэ. Киирсиилэр билигин да бара тураллар. Гражданскай уопсастыба сайдыыта үчүгэй. Онно тирэҕирэн араас хайысхалар сайдаллар. Холобур, култуура салаатыгар киинэ, олоҥхо, тыйаатыр уо.д.а. Аныгы үйэ сиэринэн IT-технологиялар эмиэ сайдан эрэллэр. Сайдыы өссө да иннибитигэр дии саныыбын. Саха норуотугар үчүгэй эрэ күүтэр. Мин, уопсайынан, “оптимист” майгылаах киһибин (күлэр).
– Оттон туох кыайан ситиһиллибэтий?
– Мин ордук саха тылын сайыннарыыга, эйгэтин кэҥэтиигэ чугаспын. Сахалар төрөөбүт тылбытын билэр буоламмыт, тулуктаһан сылдьабыт. Тыла суох – норуот суох. Оттон норуота суох буоллахпына, абына-табына ыһыллан, киһи аатыттан ааһар буоллахпыт.
Хас биирдии саха ыала дьиэ кэргэнин иһигэр тыл бэлиитикэтин ыытыахтаах. Ордук эдэр дьон. Төрөөбүт тылбытын харыстыахтаахпыт уонна ханна баҕарар толлубакка, симиттибэккэ сахалыы ыраастык кэпсэтэр буолуохтаахпыт. Бу маннык өйү-санааны төрөппүттэр оҕолоругар иҥэриэхтээхтэр. Ити – маҥнайгытынан. Иккиһинэн, үөрэх систиэмэтигэр төрөөбүт тылга өйөбүл тиийбэт. Саха уһуйаана элбиэн наада. Дьокуускайга, бачча элбэх нэһилиэнньэлээх, улахан куоракка, үс эрэ национальнай оскуолалаахпыт. Хас уокурук аайы саатар биирдии национальнай оскуола баар буолуохтаах. Саха тылын үөрэтии ньымаатын оҕоҕо интэриэһинэй буолар гына оҥоруохха баара... Саха тылын, литэрэтиирэтин учууталларын хамнаһын үрдэтэр бэрт да буолуо этэ. Бастыҥтан бастыҥ учууталлар талыллан саха тылын үөрэтиэхтэр этэ. Холобур, биһиги аттыбытыгар чугас сытар өрөспүүбүлүкэҕэ – Бурятияҕа баһылыктара бүрээт тылын учууталларын уонна өскөтүн учуутал биридимиэтин бүрээттии үөрэтэр буоллаҕына, хамнаһа үрдүүр диэн этэн турар. Ити сүтэн эрэр тыллаах норуот төрөөбүт тылын тилиннэрэ, эйгэтин кэҥэтэ сатыыр ньымата буолар.
– Дьулустаан, эн үлэлиир салааҕар – IT эйгэтигэр – сахалыы эйгэни хайдах киллэриэххэ-кэҥэтиэххэ сөбүй?
– Ааҕыллар элбэх сахалыы саайты оҥоруохха сөп. Холобур, “Кыым” хаһыат бэйэтэ туһунан саайтааҕын курдук. Сахалыы оонньуу элбиэн наада. Соторутааҕыта “Тылтай” диэн саҥа оонньуу оҥоһуллан киэҥ эйгэҕэ тахсыбыта. Учуобунньуктары оҥоруохха сөп. Итинник ньыманы Татарстаҥҥа киллэрэн тураллар. Татаар тылын өйөөн, коммуникативнай ньымаҕа олоҕуран, олус үчүгэй суруктаах-бичиктээх, уруһуйдардаах цифровой учуобунньуктары оҥорбуттар этэ. Саха тылын сайыннарарга IT салаа маҥнай итинник көмөлөһүөн сөп.
Оскуолабытыгар сахалыы мультигы, анимация роликтарын оҕолорго анаан оҥорор баҕа санаалаахпыт. Устудьуоннуу сылдьан аниме мультиктары сахалыы тылбаастаан, анныгар субтитрдаан таһаарааччыбыт. Тылбаас буолбакка, бэйэбит мультиктаах буоларбыт ордук буолуо этэ.
– Онтон киһи туохтан ордук кыыһырыах-абарыах санаата кэлэрий?
– Учуобунньуктар элбэх федеральнай көрүүнү ааһыахтаахтар. Оҥоһуллубут бэлэм учуобунньуктар кыайан ыстаатыс ылбакка сылдьаллар. Дойдубутугар кииннээһин үлэтэ бара турар, барытын федеральнай цензор быһаарар буолан эрэр. Мин онтон олус абарабын. Бачча улахан дойду былааһын, ресурсатын биир кииннээбэккэ, эрэгийиэннэргэ биэрэр буоллар, түргэнник сайдыа этэ. Барытын биир сиргэ кииннэнэн олорор буоллаҕына, көдьүүһэ кыра буолар. Ити – мин тус санаам.
– Туох санааттан саха тылын туруулаһар уопсастыбаннай хамсааһыҥҥа кыттаҕыный? Хамнас да төлөммөт, аны туран, үлэ сырата сыаналаммат.
– Хас биирдии киһи сыаллаах-соруктаах буолар. Туох эрэ сыаллаах, санаалаах, идиэйэлээх олох олорор буоллаҕа. Мин сыалым-соругум – дойдум, норуотум туһугар үлэлиэхтээхпин диэн. Уопсастыбаннай үлэнэн иллэҥ кэммэр дьарыгырабын. Инникитин кыра оҕону дьиэ кэргэн иһигэр сайыннарар хайысхаҕа үлэлиэхпин баҕарабын. Гаджет сабыдыалын, цифровой эйгэ дьайыытын, оҕо аһылыгын кыһалҕаларын уо.д.а. сиһилии үөрэтэн эдэр төрөппүттэргэ тиэрдэр, тарҕатар санаалаахпын. Ити тиэмэҕэ социальнай ситимнэргэ, улуустарынан сылдьан кэпсээччибин.
– “Бэйэтэ IT-эйгэтигэр үлэлиир эрээри, оҕотугар биэс сааһыгар диэри планшеты да, смартфону да туттарбат үһү” диэни истибитим.
– Оннук. Быһаарыыта судургу. Учуонайдар, быраастар этэллэринэн, араас медиа-информация кыра оҕо мэйиитигэр куһаҕаннык дьайар. Айар-тутар дьоҕурун сайыннарбат, тылланарын бытаардар уонна, биллэн турар, төрөөбүт тылын билэригэр куһаҕаннык сабыдыаллыыр. Маны таһынан хараҕар, доруобуйатыгар охсор. Ол иһин оҕобутугар биэс сааһыгар диэри төлөпүөнү соччо туттарбатахпыт. Ол оннугар кинигэ ааҕабыт, таһырдьа сылдьабыт, тэҥҥэ оонньоһобут.
Оҕобут сахалыы ыраастык, үчүгэйдик саҥарар. Сороҕор бэйэбин үөрэтэр, көннөрөр түгэннэрдээх буолар.
– Оҕобутун сахалыы саҥарда сатыыбыт. Сахалыы биллин диэн ыраах уһуйааҥҥа таһабыт, саха кылааһыгар үөрэттэрээри түбүк бөҕөтүн көрсөбүт. Уопсайынан, сахалыы саҥарар оҕо тугу туһанарый?
– Билиҥҥи кэм тэтимэ олус түргэн. Онно оҕустаран, ордук эдэр төрөппүттэр түргэн, чэпчэки суолу тутуһаллар. “Чэ, хайдах саҥара үөрэммитинэн саҥардын” дииллэр. Элбэх төрөппүт төрөөбүт тылы билэр, бастатан туран, оҕоҕо бэйэтигэр наадалаах, олус абыраллаах буоларын туһунан толкуйдаабат. Инньэ гынан, элбэҕи сүтэрэр. Хас биирдии киһиэхэ “Мин кимминий?” диэн самоидентификациялаах буолуохтаах. Төрөөбүт тыл онно бэрт хоруйу биэрэр. Оттон бэйэтэ кимин билэр киһи олоҕор туруктаах, тирэхтээх буолар. Төрөөбүт тылын билбэт киһи уйулҕата кэһиллэрин, ыарахан психологическай кириисискэ киирэрин, олоххо улахан комплекстаах киһи буола улаатарын туһунан билимҥэ сигэммит элбэх суруйуу баар. Ити туһунан төрөппүттэр билэллэрэ буоллар, баардарын-суохтарын ууран туран оҕолорун сахалыы саҥарда, төрөөбүт тылларын үөрэттэрэ сатыахтар этэ.
***
Маннык өйдөөх-санаалаах, көрүүлээх ыччат саха норуотугар элбии-үксүү турдар ханнык.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
