Өрөспүүбүлүкэ биир бигэ тулааһына – Төрүт сокуон. Онон, биһиги Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүнэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин 2018-2021 сс. бэрэссэдээтэлэ, билигин СӨ Конституционнай сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, юридическай билим дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Пётр Васильевич Гоголевы кытта кэпсэтэбит.
– Пётр Васильевич, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 100 сыл анараа өттүгэр тэриллибитэ. Билиҥҥи кэмҥэ ол суолтата тугуй?
– Арассыыйа импиэрийэтин кэминээҕи Саха уобалаһа олус хаалыылааҕа биллэр. Ааспыт үйэ саҥатыгар олоҕу тосту уларытан сайыннарар ньыма биир эрэ этэ: судаарыстыба тутулун ситиһии. Дьон-норуот кыһалҕатын бэйэлэрин эттэринэн-хааннарынан билэр, бүгүн ааттарын үйэтитэр, өрө тутар сахабыт дьоно – Махсыым Омуоһап, Былатыан Ойуунускай, Исиидэр Бараахап, Ыстапаан Ардьакыап судаарыстыбаннаһы төрүттээн, сайдыы суолун тутуспуттара. Холобур, ити кэмҥэ аймахтыы башкир, татаар норуоттар автономнай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын 1919-1920 сылларга ситиспиттэрэ. Ол саҕанааҕы Арассыыйа Европатааҕы уонна Азиятааҕы территорияларын силбиир, атыы-эргиэн, бырамыысыланнас, суол-иис күүскэ сайдыбыт кииннэрэ буолан, автономнай өрөспүүбүлүкэ тутулун туруорсуулара РСФСР салайааччыларын кулгаахтарыгар быһа киирбитэ. Аны олохтоох норуоттар Гражданскай сэрии сүрүн түбэлтэлэрин хабааныгар кыттыспыттара эмиэ учуоттанар. Саха дьоно кытыы сири баһылаан олорор буоламмыт, тылбыт-өспүт тиийиитэ биллэр уустуктаах.
Аны ити кэмҥэ РСФСР территориятыгар автономнай өрөспүүбүлүкэттэн ураты өссө автономнай уобалас, автономнай уокурук курдук тутуллар эмиэ тарҕаммыттара. Кинилэри тэҥнээн көрдөххө, автономнай өрөспүүбүлүкэ бырааба лаппа үрдүк. Бастаан автономнай уобалас даҕаны, уокурук даҕаны быһа РСФСР састаабыгар киирбэт этэ, атын кыраай былааһыгар бэринэллэрэ. 1936 сыллар диэки эрэ РСФСР былааһын кытта быһа сыһыаҥҥа тахсыбыттара.
Биһиги 1922 сылтан автономнай өрөспүүбүлүкэ тутулун ситиспит буолан, экэниэмикэ, үөрэх, доруобуйа харыстабыла, социальнай харысхал уо.д.а. хайысхалар сайдыыларыгар судаарыстыбаннай бэлиитикэни ыытарга, бэйэбит Төрүт сокуону уонна алын сүһүөх сокуоннары тэринэргэ боломуочуйа ылабыт. РСФСР, онтон Сэбиэскэй Сойуус Төрүт сокуоннарыгар ханнык сүрүн бырааптаахпыт быһа суруллубута. Аны РСФСР, ССРС үрдүкү уорганнарын састаабыгар автономнай өрөспүүбүлүкэлэр бэрэстэбиитэллэрэ быдан улахан квотанан киирэллэрэ. Ол курдук, ССРС Үрдүкү Сэбиэтигэр 10 дьокутаат, Саха АССР Совминын Бэрэссэдээтэлэ РСФСР Совминыгар киирэллэрэ. Бу ситиһиллибит быраап толору туһаныллан Саха АССР тэтимнээх сайдыы суолугар үктэммитэ. Онон, өрөспүүбүлүкэ тэриллэрин ситиспит сүдү дьоммутугар, кытаанах санаалаах, киэҥ, дириҥ көрүүлээх улуу убайдарбытыгар махталбыт уҕарыйыа суохтаах.
– Бастаан тэриллэринээҕэр, билиҥҥи Арассыыйа судаарыстыбатын иһигэр өрөспүүбүлүкэ суолтата туох уратылааҕый уонна олохтоох нэһилиэнньэҕэ тугу биэрэрий?
– Ханнык баҕарар дойду бэйэтин олоҕун историятыгар араас кэрдиис кэми ааһар. Ол курдук, Гражданскай сэрии уонна интэрбиэнсийэ кэнниттэн ССРС, РСФСР, Саха АССР дойдуну өрө тардан, индустриализация, коллективизация бэлиитикэтин ыытан, Аҕа дойду сэриитигэр кыайыылаах тахсан, ол кэмнээҕи үрдүкү технологиялары баһылаан, киһини куосумас куйаарыгар көтүтэн, атын даҕаны туспа ис хоһоонноох түбэлтэлэри туораан кэлбиттэрэ. Бу Ийэ дойдубут устуоруйата буолар. Биһиги дьоммут норуоту кытта биир санаанан олорбуттара. Сирбит-уоппут киэҥэ бэрдиттэн аны хостонор баайбыт элбэҕиттэн ССРС, РСФСР салайар уорганнара араас территориальнай даҕаны, салайар даҕаны реформаларынан Саха сирин хаба сатыыллара. Ол курдук, холобур, Дальстрой кэмнэригэр улуустарбыт аҥаарын Москубаттан быһа дьаһайаллара, совнархозтары тэрийиигэ Иркутскай салалтатыгар киллэрэ сылдьыбыттара. Автономнай өрөспүүбүлүкэ тутула хаххалаабатаҕа буоллар, баҕар, хас эмэ эрэгийиэнинэн арахсан олорор буолуо этибит. Оччоҕо тылларын, төрүт култуураларын сүтэрэр кутталлаах норуоттар ахсааннарыгар сылдьарбыт чахчы этэ.
Быйыл 125 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир өрөспүүбүлүкэбит салайааччыта Илья Егорович Винокуров сэрии, онтон дойдуну өрө тардыы, кинини солбуйбут Семён Захарович Борисов уонна Гавриил Иосифович Чиряев сир баайын чинчийии уонна хостооһун, саҥа куораттар тутуллан тахсар, бырамыысылыннас, авиация, сир уонна уу суоллара сайдыыларын уустук кэмнэригэр стратегическай туһаайыылаах, олус сөптөөх, Саха сирин олохтоохторун кыһалҕалара быһаарыллар бэлиитикэлэрин ыыппыттара. Тус бэйэлэрин санаабакка, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ территорията биир кэлим буоларыгар күүскэ туруулаһаллара. Бэл диэтэр, С.З. Борисов, В.А. Протодьяконов-Кулантай Иркутскай уобалас хоту нэһилиэнньэлээх пууннара – Бодойбо, Маама, Уус Кут, Киренскэй – Саха сирин састаабыгар киирэллэрин туруорса сылдьыбыттара.
– Итинтэн сиэттэрэн ыйыттахха, федеративнай тутул хайдах көрүҥнэниэн сөбүй? Национальнай өрөспүүбүлүкэлэри туох күүтэрий? Биһиги кэмҥэ бэйэбит территориябытын хайдах көмүскүүр суоллардаахпытый? Холобур, эрэгийиэннэри холбуур түгэҥҥэ?
– Мин санаабар, ити сүрүн куттал уларыйбата. Инники кирбиигэ – норуот кэскилэ. Аан дойду уонна Арассыыйа быраабыгар «разделенный народ» диэн өйдөбүл баар, о.э. олохсуйбут сирдэрэ судаарыстыбаннай эбэтэр административнай чэрчилэринэн араарыллан олорор этностар. Кинилэр түмсэр, биир санааны үөскэтэр, кэскиллэрин түстүүр үлэни-хамсааһыны ыыталлара уустук. Ол курдук, сорох саха дьоно Красноярскай уонна Хабаровскай кыраайдарга, Иркутскай уонна Магадаан уобаластарыгар олороллор. Этнология эспэдииссийэлэрэ туоһулуулларынан, кинилэр тылларын уонна төрүт култуураларын умнубут туруктаахтар. Өссө биир холобур – сахалары кытта тэҥ ахсааннаах бүрээттэр. Кинилэр биһиги дойдубут иһигэр Бүрээтийэ Өрөспүүбүлүкэтин таһынан Забайкалье кыраайыгар уонна Иркутскай уобалаһыгар, ону таһынан Кытайга уонна Монголияҕа тарҕанан олороллор. Бу омукка саамай куттала – төрөөбүт тылларын уонна култуураларын эдэр ыччаттара умнуулара, сүтэриилэрэ.
Дойдубут бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин хас да төгүл тоһоҕолоон этэн турар: “Төрүт сокуону уларытыы уопсастыба олоҕун, судаарыстыба сүһүөҕүн тэмтэритиэн сөп”. Ол гынан баран, түмсүүлээх арҕаа судаарыстыбалары утарсыы чыпчаала аастаҕына, Арассыыйа үрдүкү салайар уорганнара саҥа Төрүт сокуон барылын оҥорон киэҥ араҥа дьүүлүгэр таһаараллара өйдөнөр суол. Федеративнай тутул реформатыгар ССРС уопутун үөрэтэллэрэ чахчы. Сорох судаарыстыбаны мөлтөтөр тосхоллору, холобур, сецессия быраабын, о.э. федерация субъектара тахсан барыыларын, бобон туран. Онно бэлэм буолуохха наада. Суолтата сүтүө суохтаах. Маһары Бозеков, Сэһэн Ардьакыап саҕаттан Баһылай Никиипэрэп-Күлүмнүүр, Махсыым Омуоһап доҕотторунуун, Михаил Николаев биир санаалаахтарыныын туруорсуулара, норуоппут, өрөспүүбүлүкэбит сүрүн ситиһиилэрэ саҥа Төрүт сокуоҥҥа тиһиллиэхтээхтэр.
– Итини эн хайдах көрөҕүн?
– Бу үлэни Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ баһылаан ыытыахтаах. Бастатан туран, Арассыыйа саҥа Төрүт сокуонун барылын суруйууга боломуочуйа тула кэпсэтиини киэҥник, кыахтаахтык ыытарбыт наада буолла. Ол курдук, Арассыыйа Конституциятыгар бигэргэммит боломуочуйаны 3 бөлөххө араарыы федеративнай сыһыаннар сайдыыларыгар олус буортулааҕын дакаастаан, юридическай, бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй билимнэргэ олоҕуран, көтүрүөххэ эбэтэр лаппа аҕыйатыахха наада.
Судаарыстыбаннай дуума 72-с ыстатыйаны олус киэҥник ис хоһоонноон, ааспыт 20 сылы быһа эрэгийиэннэр сокуоннары ылар бырааптарын олус күөмчүлээтэ.
Ыраахтан холобурдаабакка, бэйдиэ сылдьар ыттары көмүскүүр сокуон ону толору туоһулуур. Боломуочуйаны саҥалыы тыырсыы судаарыстыба тутулугар Ил Түмэн суолтатын күүскэ үрдэтиэхтээх. Оччоҕо норуот талбыт бэрэстэбиитэллээх былааһын дьиҥ өйдөбүлүгэр сөпсөһөр миэстэни ылыаҕа. Хомойуох иһин, билигин араас социальнай ситимнэринэн Ил Түмэни да, норуот дьокутааттарын да кэмэ-кэрдиитэ суох сиилээһин бара турар. Биһиги өйдүөхтээхпит: ити – биһиги бэрэстэбиитэллээх былааспытын бөҕөргөппөт, кэбирэтэр эрэ диэн.
– Билиҥҥи ураты кэмҥэ уопсай национальнай интэриэспит тугуй?
– Аан дойду күүстээх экэниэмикэлээх судаарыстыбалара АХШ тула түмсүүлэрэ норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннар бэбиэскэлэриттэн ууга тааһы бырахпыт курдук сүтүө суоҕа. Онон, төһө да Азия судаарыстыбаларын кытта доҕордуу сыһыан олохтообуппут иһин, бэйэбит национальнай интэриэспитин өйдүүрбүт булгуччулаах. Ыаллыы сытар Соҕуруу Осетия, Абхазия, Донбасс, Приднестровье, ону таһынан туспа судаарыстыба ыстаатыстаах территориялары кытта, холобура, Арменияны, Белоруссияны, Казахстаны кытта ураты ис хоһоонноох, уһун үйэлээх стратегическай сыһыаны тутуһуохтаахпыт. Сүрүн национальнай интэриэспит биир буолуохтаах – «саҥа Арассыыйа» чэрчитинэн, бэйэбитин төһө кыалларынан хааччынар, көмүскэнэр кыаҕы ситиһии. Ол курдук, биир туһаайыы: аһаҕас да, ис да муоралар, байҕаллар стратегическай кирбиилэрин тутар балаһыанньаны тэриниэхтээхпит. Бүгүн баары эмиэ ыһыктымыахха наада, холобур, Курил арыыларын.
Онон, мин санаабар, билиҥҥи Арассыыйа эрэгийиэннэрин бөдөҥсүтэр санаа баар эбит буоллаҕына, ол ыраах холбуйаҕа ууруллуон наада. Кылгас уонна орто кэмнээх соруктартан сотуллуохтаах. Саҥа сыыппара бэлитиичэскэй эйгэтигэр технологиялар сайыннахтарына ити төннүөн эмиэ сөп. Ону инники көлүөнэ салайааччылар өйдүү сылдьыахтаахтар.
– Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона киһи быраабын мэктиэлииригэр туох уратылааҕый?
– Түҥ былыр айылҕа күүстэригэр дьон бэйэлэринэн эрэ утарсар кыахтара суоҕуттан бастаан аймахтыы, онтон ыаллыы холбоһуктары үөскэтэллэр, сорох сиргэ ол холбоһуктар эбии түмсэргэ күһэллэллэр. Аттыгар бэйэҥ курдук мөссүөннээх, тыллаах-өстөөх, тыыннаах дууһа баарыгар тардыһыыны “киһи айылҕата” диэн ааттыыбыт. Былыргы грек омук мындыр өйдөөҕө Аристотель «Человек – существо общежительное» диэн быһааран турар.
Бастаан утаа, ол тыыннаах хаалар туһугар күһэллии буоллаҕына, үйэ-саас хаамыытынан, холбоһуктар сайдар мэктиэлэрэ суолталанар. Ону түмэн, дьон күннээҕи олохторун уонна кэскиллэрин тэрийэр ньыма биир эрэ – судаарыстыба тутула. Судаарыстыба норуот олоҕун бары өрүттэрин наардыыр, бэрээдэктиир, суоту-учуоту тэрийэр күүһэ – сокуон, Төрүт сокуон. Судаарыстыба уонна сокуон – сэргэ, дьүөрэ өйдөбүллэр, ханнык да түөрүйэнэн-быраактыканан араарыллыбат, хайытыллыбат үөскээһиннэр. Сокуон бобуу-хайыы эрэ буолбатах. Ону тэҥэ кини норуот, дьон-сэргэ, киһи быраабын, көҥүлүн, судаарыстыба мэктиэтин үөскэтэр, уопсастыба олорор уонна бэлитиичэскэй систиэмэ тутулун бигэргэтэр, олохтуур, араҥаччылыыр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона хас да араас балаһыанньалаах. Бастакынан, бары сайдыылаах судаарыстыбалар конституционнай тосхоллоро диэн өйдөбүлгэ тэҥнэһэр нуормалардаах. Бу – үйэ-саас тухары аан дойду норуоттара туруорсубут ситиһиилэрэ. Олор истэригэр – киһи бырааба, правовой, дэмэкирээттии тутул, гражданскай уопсастыба, эйэ, ыраас тулалыыр айылҕа уо.д.а. өйдөбүллэр.
Иккиһинэн, Арассыыйа правовой бэлиитикэтигэр олоҕурар балаһыанньалар. Биһиги федеративнай тутуллаах Арассыыйаҕа олорор буоламмыт, икки таһымҥа Төрүт сокуон баар. Балар бириэмэтинэн биир кэмҥэ ылыллыбатахтара. Уратылаахтар. Аны Федерация субъектарын былааһын, боломуочуйатын тыырар алын сүһүөх федеральнай сокуоннар уларыйан иһэллэр. Онон, бу бөлөххө сүрүннээн, былаас систиэмэтэ киирэр.
Үсүһүнэн, Арассыыйа сокуоннарынан мэктиэлэммит киһи быраабын ыстандаартын тупсарар, үрдэтэр ыстатыйалар. Холобур, орто оскуола үөрэҕэ булгуччулаах диэн нуорма өрөспүүбүлүкэ былааһыттан үп-харчы бүддьүөккэ көрүллэрин ирдиир, ситиһэр; оҕолор сайдар, билиигэ тиксэр кыахтаналлар; учууталлар хамнастаналлар; судаарыстыба каадыры бэлэмниир үлэни толороро олохтонор.
Төрдүһүнэн, процессуальнай нуормалар. Ол курдук, Төрүт сокуоммут 37-с ыстатыйатыгар суруллубутунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай-судаарыстыбаннай ыстаатыһа уонна территорията референдумҥа быыбардааччы үксэ куоластаатаҕына, уларыйар кыахтанар.
– Оччотугар Төрүт сокуон мэктиэлиир сорох быраап тоҕо тутуһуллубатый? Холобур, аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар сирдэригэр айылҕа баайын баһылааччылар кэлэн айылҕаны, өрүстэри, күөллэри айбардыыллар. Эбэтэр ТОСЭРдар тэриллибит сирдэригэр...
– Олус дириҥ ис хоһоонноох ыйытыы. Бастакытынан, сокуон нуормата 3 кэрчик өрүттэн турар. Олортон биир сүрүннэрэ – юридическай эппиэтинэс. Ол эбэтэр, сокуону толорботуҥ эбэтэр кэстиҥ да, буруйданаҕын, конституционнай, холуобунай эбэтэр административнай миэрэҕэ тардыллаҕын. Ол аата, Төрүт сокуон туолбата эбэтэр кэһилиннэ диэн туоһулуур судаарыстыба уоргана баар буолуохтаах. Ити аналлаах үлэ суукка уонна борокуратуураҕа сүктэриллэр. Ол гынан баран, мин билэрбинэн, борокуруордар Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара туолалларын хааччыйар сорудахтара суох.
Былырыыҥҥа диэри Конституционнай суут үлэлээн кэлбитэ. Бу анал, булгуччулаах уураахтары ылар судаарыстыбаннай уорган этэ. Ол эрээри уураахтарын толорбот дуоһунастаах сирэйдэри буруйдаан эппиэккэ тардыы ханна да суруллубатаҕа. Онтон сылтаан сороҕо билигин да туолбакка сылдьар. Ол гынан туолбатах уураах – быстах түгэн. Конституционнай суут суолтата Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тутулун биир өһүөтэ, төһүү күүһэ этэ. Ону федеральнай сокуонунан сарбыйбыттара Саха сирин олохтоохторун олус күүскэ долгуппута, аймаабыта.
Былырыын, ыам ыйыгар, туһааннаах конституционнай сокуон ылыллан алтынньы 28 күнүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай сүбэтэ үлэтин саҕалаабыта. Сүбэ суут былааһа буолбатах, бу уураах буолбакка, быһаарыы биэрэр. Ол үрдүнэн Ил Дархан көҕүлээһининэн урукку Конституционнай суут толорбут үлэтин таһынан атын туһаайыылар эмиэ сүктэриллибиттэрэ. Ол туһунан туспа атах тэпсэн олорон кэпсэтиэххэ сөп.
Эн сир баайын хостооччулар аҕыйах ахсааннаах норуоттар сирдэригэр айбардыылларын ыйытаҕын. Кырдьык, Олоохуна, Нерюнгри, Алдан оройуоннарыгар саахал буолуталаата. Ол үлэ тэрээһинигэр, экологическай уонна тэхиниичэскэй надзор ситэтэ суоҕун көрдөрөр. Баахта ньыматынан үлэлии кэлбит дьон олохтоохтортон атын өйдөөх-санаалаах, маннааҕы айылҕаҕа сыһыана быстах санаанан салайтарар. Аны үгүс үлэлии кэлбит хампаанньалар ис корпоративнай экологическай ыстандаартара суох эбэтэр тутуһуллубат. Атын да дьайар түгэннэр бааллар, ол иһигэр киһи дьалаҕайа. Дьиҥинэн, Төрүт сокуон судаарыстыба уорганнара үлэлиир кыахтарын толору бигэргэтэр. Арай, күннээҕи бэрээдэктиир, дьаһайар уонна хонтуруол үлэтэ кыайтарбат.
– Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?
– Төрүт сокуон быраабы эрэ мэктиэлээбэт, соруга үгүс. Киһи быраабын уонна көҥүлүн Арассыыйа сокуоннара сүрүннүүллэр, бэрээдэктииллэр, көмүскүүллэр. Арассыыйа Төрүт сокуона 71-с ыстатыйатыгар ити курдук бигэргэтэр. Оттон биһиги таһыммытыгар эбии көмүскэл наада. Үөһэ оскуола орто үөрэҕин холобурдаабытым курдук.
Онон, бүгүн үрдүкү уонна алын сүһүөх сокуоннар уратыларын чорбоппокко, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсор биэрэр, хас биирдии киһи кыһалҕата быһаарыллар балаһыанньатын ситиһэр сорук турар. Ити эппитим курдук: ханнык баҕарар дойду, норуот бэйэтин олоҕун устуоруйатыгар араас кэрдиис кэмнэри ааһар. Бүгүн биһиэхэ оннук быыһык кэм үүннэ. Оттон сайдыы суолун олуга – киһи аймах түмсүүтүгэр. Ону өйдүөх тустаахпыт.
– Пётр Васильевич, махтал! Өрөспүүбүлүкэбит бигэ тулааһыннаах буоллун!
Кэпсэтиини ыыттаНина ГЕРАСИМОВА.
