Кини Дьоруой аатыгар түһэриллибитин билбэккэ сылдьыбыта. Онтон саха норуота Улуу Кыайыы 45 сылыгар, 1990 сыллаахха, эмискэ үс дьоруойдаммыта, чахчы, өрөгөй түгэнэ буолбута. Алексей Мироновы, Николай Кондакову сэргэ, ол үс дьоруойтан биирдэстэрэ Николай Степанов, баара буоллар, бу ыам ыйын 13 күнүгэр 100 сааһын туолуо этэ.
Үөрэх, үлэ үөһүгэр
Николай Саввич Степанов 1922 сыллаахха ыам ыйын 13 күнүгэр Бүлүү уокуругар Орто Бүлүү улууһун билиҥҥи Арыылаах (уруккута Өргүөт) нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ боростуой тыа дьоно, биэс оҕолоохторо, үлэни өрө туппут этилэр. Николай Саввич олус бэртээхэй ахтыыта баар: кини 6 сааһын туолбакка сырыттаҕына, нэһилиэгин биир оҕонньоро дьоҕус сирдээҕин хоруттараары, оҕус сиэттэрбит. Бэйэтин кыанар кытыгырас уолчаан кэннинэн хаама сылдьан (оҕуһугар иннинэн) сиэппит. “Сарсыарда оҕонньор саппыйатын хасыһан биэстээх, үстээх, биирдээх алтан харчыны үөрэ-көтө ытыһым сыыһыгар кутан биэрбитэ. Онно өйбөр түһэн хаалбыта “Бу үлэлээтэххэ, ас кэлэр эбит ээ” диэн санаа” (“Төлөнүллүбүт иэс” кинигэҕэ).
Уолчаан Хампа сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэн, үөрэх-билии угуйан, 1940 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ киирэр. Эһиилигэр сэрии саҕаланан, уурайарга күһэллэр. Холкуоһугар тахсан биригэдьиирдиир, онтон сельсовекка сэкирэтээринэн ананан, сүүрэр-көтөр. 1943 сыллаахха бэс ыйын 8 күнүгэр аармыйаҕа барар. 1944 сыл тохсунньутугар Киев куорат анараа өттүгэр сэриилэһэр аармыйаҕа тылланан тиийэр. Онтон ыла фроннааҕы суола саҕаланар.
Сталин махтала
Суруналыыс Н.А. Крылов Дьоруой туһунан “Төлөнүллүбүт иэс” кинигэтигэр ахтар: “Биирдэ Бүлүү кыраайы үөрэтэр музейыгар хорсун пулеметчик Н.С. Степановка аналлаах истиэндэни сэҥээрэн көрбүтүм. Онно кини көлөһүн бөҕө иҥмит гимнастерката, оннооҕор флягата, ньуоската уонна штабка киирэрин көҥүллүүр пропуһа баар этэ. Онтон хараҕым саһарбыт Сталин төбөтө уруһуйдаах кумааҕыга иҥнибитэ. Мин маннык кумааҕы туохха бэриллэрин оҕо эрдэхпиттэн билэр этим. Биһиги дьоммут барахсаттар итини улаханнык сыаналаан, хоонньуларыгар уктан, Европаны биир гына эргитэн дойдуларыгар аҕаллахтара...”
Николай Крылов, ити кумааҕыны сыныйан ааҕан баран, саллыбытын суруйар: “Хара маҥнайгыттан, Сталин 22 махталы биллэрэрин туһунан ол саһарбыт лоскуй кумааҕыга сурулла сыдьара. “Эчи, элбэҕин...” – диэн санаан иһэн, буойун босхолоспут куораттарын, сэлиэнньэлэрин, өрүстэрин испииһэгэр кэтиллэ түспүтүм. Лиис бүтүөр диэри ааҕан баран, нөҥүө өттүгэр эмиэ суруйбуттарын көрбүтүм: “Корсунь-Шевченковский, Темрюк, Звенигород, Шпона, Умань, Христиновка, Могилев-Подольск, Впрянка, река Днестр, Бельцы, Васлуй, Роман, Вануэ, Бырлад, Хуши, Фокшаны, Рымникуль-сарат, Яссы, Поэшты, Бухарест, Карпатские горы, Орадье, Маре, Салонта, Карпат, Дебрецен, р.Дунай, Хатван, Вац, Будапешт, Трансильвания, Турда, Вена, Брно, Прага, в боях с японскими империалистами Большой Хинган и освобождении Маньчжурии”... (сороҕун киллэрбэтим – Н.Г.) Дьэ, ити курдук сөҕүмэр элбэх киэҥ да сирдэри саллаат барахсан сөкүүндэ аайы өлөр өлүүттэн мүччү туттаран, быарынан сыыллан, өстөөх сууһарыылаах уотун аннынан аастаҕа!”
“Чапаевтар” сүгүрүйэллэрэ
Николай Степанов туһунан кини комбата, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Аристарх Иванович Крапивин “Не раз на поле проявлял мужество и героизм, свидетелем которого я был”, – диэн суруйбута баар. Сэрии уоттаах толоонугар бииргэ сылдьыбыт капитан Крапивины уонна капитан Шерстобитовы Николай Саввич “кинилэр 40-с сыллар Чапаевтара этилэр. Өстөөҕү хайаан да кыайыахха эрэ диэн толкуйдаахтара. Өстөөх тааҥкаларын булгуччу уматан эрэ тахсаллара”, – диэн ахтар. “Санаан да көрдөххө, Николай Саввич ити дьону кытта хапсыһыыларга бииргэ сырыттаҕа. Ол да иһин ити дьон киэнэ сытыыта-хотуута, харса суоҕа биһиги киһибитигэр сүгүрүйэр, хара өлүөхтэригэр диэри сөҕөн-махтайан, ахтан-санаан суруйар буоллахтара...” Ол да иһин кинини 1944 сыллаахха Дьоруой аатыгар түһэрдэхтэрэ. Ол докумуона баар: хас эмэ хамандьыыр илии баттааһыннаах. Ол эрээри, туох эрэ төрүөтүнэн, Дьоруой сулуһун оннугар киниэхэ Кыһыл Знамя уордьанын биэрбиттэр. Билигин ону аҕыйах ахсааннаах норуокка сэнэбиллээх сыһыан быһыытынан сыаналыахха сөп.
Боростуой саллаат
Николай Саввич хаһан да хайдах сэриилэспитин, онно тугу ааспытын, хорсун быһыытын туһунан кэпсээбэтин туһунан мэлдьи ахталлар. Аймаҕа С.П. Григорьев ахтыбыта баар: “Сэриигэ сылдьыбытын туһунан кэпсиирин хаһан даҕаны истибэтэҕим: олох сөбүлээбэт этэ”. Арай истиҥ доҕоро, эмиэ дьоруой-фронтовик Николай Алексеевич Кондаковка, кэпсиэм этэ диирэ. Кэлин, 1990 сыллаахха Дьоруой аатын ылан баран, Н.С. Степанов көрсүһүүлэргэ эппит тылларын Н.А. Крылов суруммутуттан кини хайдах курдук сэмэйин, бэйэтин тугу эрэ уһулуччуну оҥорбутун курдук хаһан да санамматын өйдөөн сөҕө, сүгүрүйэ саныыгын. “Эҥин араас мүччүргэннээх сырыылартан, булугас өй, түргэн хамсаныы быыһаатаҕа буолуо. Улахан геройствоны оҥорбут курдук санаммаппын”, “Мин диэн боростуой саллаат буоллаҕым. Биир хааппыла хааным тохтубутун чиэстиигит”, – диирэ кини...
Көрсүһүүлэргэ сылдьыбыт оҕолор кини бэйэтин хорсун быһыытын чорбото сатаабатын, бэрт сэмэйдик, судургутук кэпсиирин биһирииллэрэ. Наҕараадатын, бэйэтин эрэ хорсун быһыытын курдук буолбакка, бүтүн саха норуотун саллааттарын наҕараадаларынан ааҕара. Оннук кини сэмэй этэ.
Герой сулуһун ыларыгар Георгиевскай саалаҕа харда тылын этэр. 1990 с. ыам ыйа
Дьоруой буолуон буолбут
Николай Саввич 70 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйүгэр, 1992 сыллаахха, саха дьоруойдарын (ол иһигэр Николай Степановы эмиэ) сыралаһан булан, 1967 сыллаахха бастаан киэҥ билиигэ таһаартарбыт өҥөлөөх устуорук Дмитрий Дмитриевич Петров ыҥырыллан ыалдьыттыырыгар, тыл эппит: “Бүгүн мин, тылын-өһүн истэн баран, Дьоруой буолуон буолбут эбит диэн санаатым. Кинини дьыалатынан эрэ билэр этим. Улаханнык астынным. Маннык киһи, кырдьык да, эдэр сылдьан геройствоны көрдөрүөн сөптөөх эбит дии санаатым. Биһиги дьоммут, чахчы, дьонтон чорбойон, чахчы, дьоруойдуу быһыыны көрдөрөн, ити үрдүк аакка тигистэхтэрэ”. Дьэ, бу саха норуотун Улуу сэриигэ кылаатын үөрэппит, сүҥкэн дьыаланы оҥорбут киһи хайдах курдук бэлиэтээбитий!
Дьоруой буолан киһи төрөөбөт. Кини уһаарыллан, ыстаал курдук хатарыллан, Дьоруой буолар. Ону туоһулуурдуу, Николай Степанов фроннааҕы тус күннүгэр Николай Островскай бары билэр устуруокаларын бэлиэтэммитэ баар: “Жизнь дается человеку один раз, и прожить ее надо так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы, чтобы не жег позор за подленькое и мелочное прошлое”.
Чахчы, ити тыллар кини олоҕун дэбииһэ буолбуттар.
Ытык иэс
Николай Степанов сэбиэскэй идийээллээх уопсастыбаҕа улааппыт киһи буоллаҕа, онон “Биһиэхэ Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуохтаахпын, Ийэ дойдубун өстөөхтөн көмүскүөхтээхпин диэн, Ийэ дойдубун босхолуохтаахпын диэн, ол кэриэтэ бэйэм өлүөм диэн санаа баара. Билиигэ тардыһыы баара. Үлэлээҥҥин байылыат олоххо кэлиэхтээххин диэн этэ. Биһиги интернациональнай иитиллиилээх дьон этибит. Үлэбитинэн-хамнаспытынан туох да куһаҕаны оҥорботохпут. Ону история сотуо суоҕа. Биһиги олохпут хаһан да умнуллуо суоҕа, холобур гыныахтара, кэнэҕэски көлүөнэлэр”, – диирэ (24 стр.) “Кыайыыга оччотооҕу ыччаттар өҥөлөрө баар” диэн саамай сөпкө этэллэр. Николай Степанов да, Николай Кондаков да эмиэ Зоя Космодемьянская, эдэр гвардеецтар, Александр Матросов көлүөнэтин дьоно этилэр.
“Харыс да хаалсыбат этим”
Фроҥҥа сылдьан, саха саллаата Степанов дьону бэйэтигэр тардар кыаҕын, көхтөөҕүн, табаарыстарын бойобуой туругун сатаан көтөҕөрүн суруйаллар. Николай Саввич бэйэтэ эмиэ ахтыбыта баар, ыллыыр буоллахтарына ыллаһан, үҥкүүлүүр буоллахтарына үҥкүүлэһэн иһэрим диэн. “Убайдартан харыс да хаалсыбат этим. Миигин бэйэлэригэр тэҥниир, атаҕастаппат этилэр”, – диирэ. Саамай ыарахан түгэннэргэ кини кыраттан даҕаны үөрэрэ, хаһан даҕаны үҥсэргии, аһыннара сылдьыбат эр киһилии судургу майгылааҕа, мэлдьи көмөҕө бэлэм үтүө сүрэхтээҕэ, киһи киһитэ этэ. Аны, сэрии устатын тухары хорсун стрелок Степанов 70 киилэлээх бүлүмүөтүн соһо сылдьыбытын санааҥ!
Бииргэ сулууспалыыр дьоно киниэхэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, кини хорсунун, тобуллаҕаһын бэлиэтиир эбиттэр. Батальоҥҥа сахаттан соҕотох эбит, ону бэйэтин омугун түһэн биэрбэт курдук чиэстээхтик сылдьыбыт. Учуутал Г. Иванова Дьоруой Степанов биир көрсүһүүгэ оҕолорго эппитин холобурдаабыт: “Эһиги быһыыгытынан, холобургутунан бүтүн омугу сыаналыахтара”, – диэн. Уот харахха эппит.
Хатан чокуур кэриэтэ
“Саха саарын саллаата, Николай Саввич, саалаахтан самныбаттыы, охтоохтон охтубаттыы бухатыырдыы “бурҕаспыта” түбэспиччэ буолбатах. Бүлүү тыатын оҕолоро, отутус сыллардаахха бары кэриэтэ булдунан дьарыктаналлара. Ким булчут – ол быһый, ол мындыр, кыраҕы харахтаах. Кини ити бэртээхэй бэлиэлэртэн барытыттан бэрдэрбит быһыылааҕа. Онон, Николай Саввич, кырыктаах кыргыс хонуутугар куттанары кый ыраах кыйдаан, уодаһыннаах өстөөҕү кытта сымара күүһүнэн сырбатыстаҕа, быыкаан бэйэтэ бухатыырга холоонноох буоллаҕа. Сэрии саллаакка ыарахантан ыарахан үлэ буоларын өйдүүр курдукпун. Арай биири сибилигин даҕаны сатаан эппинэн-хааммынан аһарбаппын: хачаайы буолуо эрэ, бэйэтинээҕэр икки бүк бөдөҥ бөтөстөрү сиргэ-буорга сиҥнэриэ эрэ, сэрии силлиэ холоругун кытта “хоонньоһон” нуктуу түһэн ылыа ини... Биһиги Ньукулайбыт хатан чокуур кэриэтэ, уокка уһаарыллыбыт, буурҕаҕа буспут, силлиэҕэ сирэллибит Бухатыыр Буойун буоллаҕа”, – диэн суруйан хаалларбыт бииргэ үөрэммит доҕоро, суруналыыс Михаил Непомнящай.
***
Сэрии холоругун ааһан дойдутугар кэлээт, эйэлээх олоҕу тутууга, үлэ саамай үөһүгэр түспүтэ. Саҥа учууталлаан истэҕинэ, хомсомуол райкомун тэрийэр отделын сэбиэдиссэйинэн ылбыттара. Хомсомуолга да, холкуоска да, кэлин Бүлүүтээҕи ойуур хаһаайыстыбатыгар да кини эппиэтинэстээхтик, үтүө суобастаахтык, ирдэбиллээхтик үлэлээбитэ. Кини кэргэннэммитэ, оҕоломмута. Хааннаах сэрии оспот баастары хаалларбыта: Николай Саввич хойукка диэри, утуйа сытан, түүн ортото хаһыытаабытынан, ыксаан-ыгылыйан уһукта биэрэрин чугас дьоно ахталлара... Төһө ынырыгы көрбүт буолан, оннук өй-санаа “бэчээтэ” хаалбыта буолуой!
***
Кырыктаах кыргыһыыларга хаанын тоҕон көмүскээбит, олохторун толук биэрбит дойдулара ыһыллыбытын кырдьаҕас саллаат ылымматаҕа, улахан алҕаһынан аахпыта. Билигин баара буоллар, бу буолбут уларыйыылары, кэнники сабыытыйалары туох диэ буолла? Оттон биһиги дойдуларын туһугар өлөрү да кэрэйбэтэх дьоруойдарбыт туһунан араас ньыманан бары, тохтоло суох кэпсии-ипсии, тарҕата сылдьыахтаахпыт. Оннук эрэ, дьиҥ сыаннастар туһунан туох эмэ өйдөбүлү хаалларыахпытын сөп.
(2005 с. “Бичик”)
кинигэтинэн бэлэмнээтэ
Нина ГЕРАСИМОВА.
