«Хоһоон суруйарынан кини кэлин сылларга дьарыктаммытын билэбит. Алгыс тылы саха биллиилээх поэта, Саха Республикатын П.А. Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэтин лауреата Рафаэль Баҕатаайыскай суруйбут: «Оҥоро сатаан уустугурдан, киһи төбөтүн «үлтү сыспат», ааҕааччытын кытта аһаҕастык, малтаччы кэпсэтэрин ордорор. Айымньыга автор майгыта көстөр дииллэрэ сөп быһыылаах...» Мин эмиэ Рафаэль Дмитриевиһи кытта сөбүлэһэбин, профессор Чугунову бэрт эдэр эрдэхпиттэн билсэбин, киһи быһыытынан бэрт көнө, бэрт судургу, үлэни кынат оҥостубут киһи. «Маны хайдах сатаан оҥоруомуй, биһиэхэ кыаллыбат суол эбит...» диэн туора хаампытын адьас билбэппин. Саҥаны, дьиктини, ардыгар ыараханы, кини соруйан көрдүү сылдьар курдук киһи. Бэйэм санаабар, олус элбэх үлэттэн – научнай-чинчийэр, педагогическай үлэттэн – сылайан-элэйэн хааллаҕына, хоһоон суруйан сынньанар, өр кэмҥэ тууйуллубутун таһаарар».
Бу – өр сыл СӨ суруналыыстарын сойууһун салайбыт Иван Васильевич Борисов «Дэгиттэр талаан» диэн төбө ааттаммыт, «Сахаада» хаһыакка 1994 с. тахсыбыт ыстатыйатыттан ылыллыбыт кэрчик.
Итинтэн салгыы Афанасий Чугунов Нооһой диэн айар ааттанар. Бу – Охонооһой диэнтэн үөскэтиллибит оҕо аата эбит. Бэйэтэ туһунан хоһоон, айымньы диэххэ сөп. Ол туһунан «Нооһой этим» диэн маннык тыллардаах хоһоонноох:
Отуппун аһаран бараммын
Оҕо ааппын ааттаппытым,
Олус үөрэ истибитим,
Долгуйа дууһабар
туппутум...
Дьэ, манна кэлэн, күндү дьонун «Нооһой» диэн ис сүрэхтэриттэн-быардарыттан биэбэйдээн айан таһаарбыт «хоһоонноро, айымньылара» Олоҕу, Баарыйаны (философ Авксентий Мординов «бытие» диэн суолтаҕа туттубута) анаарыы, өйдөөһүн, туругурдуу таһымыгар тахсар, оннук дуорааннанар.
Онон даҕаны буоллаҕа, аны кэпсээн, сэһэн, бүтүн поэма, арамаан суруйан «сынньанар» идэлэммит.
Ол туһунан бэйэтэ биир дойдулааҕа Иван Осипов-Ойуур Уйбааҥҥа 2008 с. биэрбит интервьютугар олус үчүгэйдик кэпсээбит.
«Бастатан туран, мин бэйэм идэбинэн зоотехникпын. /.../ Онон, биир өттүнэн көрдөххө, суруйар-айар эйгэҕэ сыһыана суох курдукпун. Саха тылыгар анал үрдүк үөрэҕэ суохпун. Ол эрээри тыа сирин специалиһа буоламмын, уу сахалыы тыллаах дьону кытта хотоҥҥо, тэлгэһэҕэ, хонууга, бааһынаҕа бииргэ алтыһан, сэлэһэн кэллэҕим. /.../ Кэлин, сааһыран бараммын, олорбут олохпун эргитэ саныыр идэлэнним. Онон да буоллаҕа буолуо, оҕо сааспын, дойдубун ахтыым күүһүрбүтэ. Миэхэ улахан, киэҥ аймах диэн суох. Аҕам олох эрдэ, ийэм түөрт уонча сыл ыанньыксыттаан баран, оттон убайдарым сэриигэ баран өлбүттэрэ. Мин, тулаайах хааламмын, интернакка иитиллибитим. Кыһалҕаны билбит киһи сиэринэн бэйэм олоҕум туһунан суруйуохпун баҕарбытым. Учуонайдар – бэйэлэрин иннилэригэр туруоруммут сыалларын ситиһэн баран биирдэ тэйэр дьулуурдаах дьон. Маҥнай дьээбэлэнэн, бэркэ билэттиир үөлээннээхтэрбэр анаан хоһоон суруйан бэлэхтиирим. Соһуйуом иһин, сөбүлээн, истиһэ-истиһэ «аны миэхэ суруй» диэн көрдөһөр буолбуттара. Онтон санаам көтөҕүллэн уонна бу дьарыкпар сыыйа ылларан, төрөөбүт дойдубун, истиҥник саныыр бар дьонум олоҕун-дьаһаҕын бастаан хоһоонунан хоһуйбутум. Кэнники сылларга прозаҕа көстүм. Хайа кыалларынан олоҕу кырдьыктаахтык ойуулуурга кыһаллабын. Ити мин сүрүн лозунум буолла. Хас биирдии киһи уобараһын, айылҕаны, үөскээбит өтөххүн, ииппит ийэҕин, өйөөбүт бар дьоҥҥун кырдьыктаахтык ойуулуох тустааххын. Оччоҕо эрэ дьон өйдүүллэр, ылыналлар. Миэхэ утары сүүрэн кэлэн: «Эн, Чугунов, бэркэ суруйбуккун!» – диэбэтэллэр да, сорохтор айымньыбын уура сылдьан ааҕаллар эбит. Биһиги, сахалар, дьиҥэ сэмэй дьоммут эрээри, биирдиилээн, бэйэбэр кэлэн махтанааччылар эмиэ бааллар. Ол аата, ааҕааччы дууһатын таарыйар туох эрэ тыыппалаах баар эбит буоллаҕа. /.../ 1994 сыллаахха «Ытык дьонум» диэн хомуурунньугу таһаартарбытым. Ону аан бастаан бэйэм сөбүлүүр улахан поэттарбар, саха норуота сүгүрүйэр дьонугар көрдөрөргө соруммутум. «Убайдарым, баҕар, тугу эмэ сүбэлиэхтэрэ» дии санаан. Рафаэль Дмитриевич Ермолаев-Баҕатаайыскай, Савва Иванович Тарасов, Иван Егорович Федосеев-Доосо, маҥнайгы кинигэм харатын ааҕан баран, билэбит эрэ диэн буолбакка, улахан учуонай эрэ диэбэккэ: «Дьэ, Оппуонньа, элбэҕи ааҕан, тылгын-өскүн чочуйдаххына туох эрэ тахсыыһы», — диэн эппиттэрэ, сүбэлээбиттэрэ уонна кинигэм аан тылын суруйбуттара. Итинтэн өрүкүйэн, мин күннээҕи түбүктэн бириэмэ ордорунан, аны сарсыарда аайы эрдэ туран бооччойор буолбутум. Итинник үлэлээн аҕыс хоһоон хомуурунньугун таһаартарбытым. Сүүрбэһис үйэ чулуу дьонугар аналлаах биир обургу поэманы суруйбутум. Аны онтон тэптэрэн, Суруйааччылар сойуустарыгар киириэхпин баҕаран турдум. Оччолорго СӨ норуодунай поэта Савва Иванович Тарасов бэрэссэдээтэл этэ. Мин биир күн киниэхэ ойон тиийдим. Кыбыста-кыбыста кабинетыгар киирдим. Мындыр убайым иннигэр 4-5 кинигэлээхпин уурталаан биэрдим. «Эһиэхэ наһаа ымсыырабын. Ханна да сырыттахпына саха суруйааччыларынан киэн туттабын. Ол курдук суруйааччылары үрдүктүк тутабын», – диэтим. Савва Иванович, толкуйдуу түһэн баран: «Сайабылыанньаҕын суруй, үлэлэргин хааллар. Мин манна правлениеҕа көрдөрүөм», — диэтэ. Соһуйуом иһин, бэрт түргэнник ол сыл ылбыттара. Мин үөрбүтүм аҕай. Оннооҕор докторскай диссертациям дипломун аан бастаан илиибэр тутан бараммын, итиччэ күүскэ үөрбүппүн өйдөөбөппүн.
– Тыый, ол аата хайдах?
– Мин эйгэбиттэн олох атын, олус ыарахан, эппиэтинэстээх суруйар идэҕэ сыһынным уонна улахан суруйааччылар сэҥээриилэрин ыллым. Суруйааччылар сойуустарыгар киирдим. Ол иһин күн бүгүҥҥэ диэри астынабын. Суруйааччылар – талааннаах дьон. Мин кинилэри кытта кэпсэтэрбин, бииргэ үөрэрбин-көтөрбүн сөбүлүүбүн. Олус улаханнык сынньаммыт курдук сананабын. /.../
– Суруйааччыга күндүттэн күндүтэ айымньыта буолар. Эн айымньыларыҥ тустарынан сэһэргии түс эрэ.
– Ааҕааччы мин айымньыларбар өлөрсүүнү-өһөрсүүнү, уорууну-халааһыны, кырааһыны-талааһыны булуо суоҕа. Өр сыл устата үлэлээбит педагог буоларым быһыытынан, өйүм-санаам, суобаһым бүгүҥҥү олох эриэнин ылыммат. Мин поэзияттан сыыйа, ким да сүбэтэ суох, «Өтөх төҥүргэстээх» диэн романы суруйдум. /.../
– Саха суруйааччыларыттан ким айымньытын ордук биһириигиний?
– Мин өйдүүрбүнэн суруйааччы норуокка анаан айар. Онон, кини айымньыта орто таһымнаах ааҕааччы өйдүүр тылынан-өһүнэн суруллуохтаах. Оччоҕо эрэ ааҕааччылар өйдөрүн-санааларын таарыйан, куттарын-сүрдэрин тутар кыахтаныан сөп. Холобура, саха тылын олус үчүгэйдик билэр эрээри, өйдөммөт, уустук тыллары хойуутук туттар суруйааччылар айымньыларын ааҕааччылар олус ыарырҕаталлар, ааҕан иһэннэр, быраҕан кэбиһэллэр. Тоҕо биһиги Пушкин айымньыларын сөбүлээн нойосуус үөрэтэбитий? Тоҕо диэтэргин, Пушкин тыла-өһө ыраас, чэпчэки уонна өйдөнүмтүө. Хайа баҕарар киһи ааҕа олорон ис дууһатыттан үөрэр, сынньанар. Улуу суруйааччы гениальноһа итиннэ сытар. Сахалартан Күннүк Уурастыырабы, Бүөтүр Тобуруокабы ааттаталыахпын сөп. Мин, кыра эрдэхпиттэн, Уурастыырап элбэх хоһоонун нойосуус билэбин. Кэлин биир сэһэним геройунан: «Уурастыырап – саха Пушкина», – дэтэн турабын. Литератураҕа кэлин кэлбит буоламмын, сөбүлүүр суруйааччыбын кытта чугас алтыспатаҕым. Биирдэ-иккитэ эрэ илии тутустаҕым буолуо. Ону даҕаны Чугунов диэн убаастаан буолбатах. Төгүрүччү турдахпытына түбэһэ түһэн буоллаҕа дии» («Учуонай-суруйааччы айар ыыра» // Чолбон. – 2008. – 1-кы №).
Онтон быйыл муус устар 19 күнүгэр СӨ бочуоттаах олохтооҕо, АГАТУ профессора, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара, АФ уонна СӨ билимин үтүөлээх дьайыксыта, СӨ Билимҥэ академиятын академига, Арассыыйа уонна Саха сирин суруйааччыларын, Арассыыйа уонна СӨ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Доҕордоһуу уордьанын, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» уо.д.а. мэтээл, анал бэлиэ кавалера, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Мэлдьэхси уонна Дьаҥхаады нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 11 монография уонна үөрэтэр-сырдатар кинигэ, 230 билим ыстатыйатын, 60 үөрэтэр-методическай үлэ, үөрэх 7 кинигэтин, 180 публицистическай ыстатыйа уонна 27 уус-уран кинигэ ааптара А.В. Чугунов-Нооһой айар киэһэтэ бэрт ситиһиилээхтик тэрилиннэ.
Ол туһунан АГАТУ пресс-сулууспата маннык суруйбут:
«Агровуз иһинэн үлэлиир К.Д. Уткин-Нүһүлгэн аатынан научнай библиотека ааҕар саалатыгар профессор Афанасий Чугунов айар биэчэрэ буолан ааста.
«Афанасий Васильевич – туспа суоллаах-иистээх суруйааччы, хомоҕой тыллаах хоһоонньут, сиэдэрэйдик суруйар сэһэнньит. Кини айымньылара үксүн тыа сирин олоҕор, сиэргэ-майгыга, үлэҕэ-хамнаска, олоххо-дьаһахха, айылҕаҕа, тапталга сыһыаннаахтар. Ону таһынан ырыа буолбут хоһоонноро үгүстэр», – диэн айар биэчэр ыытааччыта, научнай библиотека сэбиэдиссэйэ Валерия Ефимова көрсүһүүнү саҕалаата.
Айар киэһэҕэ кыттыыны кини үөлээннээхтэрэ, доҕотторо-атастара уонна аныгы кэм кэнчээри ыччата – университет устудьуоннара – көхтөөх кыттыыны ыллылар.
АГАТУ научнай үлэҕэ уонна инновацияҕа проректорын эбээһинэһин толорооччу, ветеринарнай наука кандидата, доцент Константин Нифонтов эҕэрдэтин тиэртэ уонна ыччаты наукаҕа болҕомтолоох буоларга туһаайда.
Академик, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора, литератураны ырытааччы Анатолий Бурцев бэрт дириҥ ис хоһоонноох дакылаатыгар үөлээннээҕин айар үлэтин ырытта, ыччат айымньылары төһө билэрин тест оҥорон бэрэбиэркэлээтэ.
Айар киэһэҕэ тылы эттилэр поэт, прозаик, литературнай кириитик, суруналыыс, СӨ норуодунай суруйааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Семён Попов-Тумат, ону кытта педагогическай наука кандидата, СӨ Хотугу Сулус уордьанын кавалера, биллиилээх салайар үлэһит Матвей Мучин, суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисов уо.д.а.»
«Нооһой айар киэһэтэ алыптаах дорҕоону дьиэрэттэ...» диэн төбөлөммүт бу суруйууну ааҕан бараммын, 2015 с. Мэлдьэхси орто оскуолатыгар буолбут көрсүһүүгэ АФ уонна СӨ урамньытын үтүөлээх дьайыксыта, композитор Захар Степанов эппит тылларын суруйбуттарыгар дьүөрэлии санаатым. Кини «Алаас вальса» диэн ырыа туһунан маннык эппит эбит: «Афанасий Васильевич хоһоонугар матыып суруйарга уустуктары көрсүбэтим, хас биирдии алаастан төрүттээх ааҕааччы, истээччи бу ырыа, хоһоон сүрүн санаатын тута таайыа, өйдүө дии саныыбын». Чахчы бэртээхэй айар киэһэни куоттарбыппын!
«Кыымҥа» уонна «Күрүлгэҥҥэ» Афанасий Васильевич бэйэтин айымньыта да уонна кини туһунан суруйуулар да балай эмэ таҕыстахтара буолуо. Оннук ыкса ситим туоһута буоллаҕа:
«Кыым» норуот хаһыата
Нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар,
Саха дьонун сэргэхситэр,
Кэтэһиилээх ыалдьыт
буолар,
– диэн тылларынан түмүктэнэр хоһоонноох эбит.
Оннооҕор:
«Эдэр саас – дьэ, накаас».
Арчылан эппитэ – муокас,
Сэрэтэр тылынан сакаас,
Сэтэлээх буолуон
баракаас,
– диэн, мин оонньуулаах хоһооммун салгыы оонньотон, дьиктитик эрийэ тутан хоһуйбута баар.
Онон, айар киэһэҕэ булгуччу сылдьыахтаах этим да, өйдөнөр төрүөтүнэн ол кыаллыбатаҕа. Оттон тиийбитим буоллар, бу «Мин түүлүм» диэн хоһоонун дуораччы ааҕыахтаах этим.
Кылбаҥныыр кынакка
уйдаран мин түүнүн
Кыраман кыраайга
тэлээрэн тиийэбин,
Олоҕум устата сылдьыбыт
сирдэрбин
Ордорбот кэриэтэ эргийэ
көтөбүн.
Түһээммин Чурапчы
чараҥар хаамабын,
Ахтылҕан имэҥэр
умсаахтаан ылабын,
Сунтаарга ыһыаҕар
таарыйан ааһабын,
Иһийэ оһуохай тойугун
истэбин.
Ама, дьэ, Амманы
умнуом дуо –
Ананан айыллан аатырбыт
дойдуну,
Алмаастаах Мирнэй,
көмүстээх күөх
Алдан абылыы, угуйа
көстөллөр харахпар.
Өлөөҥҥө табатын муоһугар
ыйанан
Кырсатын кырымах кылаана
кылбаҥныыр,
Булуҥҥа солотуу балыгын
күлүмэр
Күн уотун толбоно чаҕыллар.
Халыма хайҕаллаах
сылгытын этигэр
Эгэлгэ эмтээх от арчылыы
дыргыйар,
Кэбээйи көһүнэн усталаах
күөлүгэр
Адаҕа соботун чалыма
иһиллэр.
Дьэ, ити мин түүлүм –
күнүскү санааттан,
Дьоннорбун, дойдубун
мэлдьитин ахтартан.
Дьэ, маннык хоһоону Нооһойун ордорбут, Нооһойун ааттаппыт саха билимдьитэ (кини «Билим» диэн хоһоонноох), академик, профессор Афанасий Чугунов эрэ айар кыахтаах.
АРЧЫЛАН.
