Быйыл өрөспүүбүлүкэ биллиилээх уопсастыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин, СӨ Ил Түмэнин I ыҥырыытын дьокутаата, юридическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр, астаапкаҕа олорор генерал-майор М.М. Яковлев 75 сааһын туолар. Бүгүн кинини кытта бэлиитикэни, сокуону буолбакка, эдэригэр Сойууска ыҥырыыга сылдьар улахан силиэдэбэтэл буола сылдьыбыт кэмнэринээҕи үлэтин түгэннэриттэн билсиэҕиҥ. Кини оччолорго арыйбыт дьыалаларынан элбэх ыстатыйа, кэпсээн, кинигэ сурулунна, киинэ уһулунна. М.М. Яковлев Арассыыйа ХХ үйэҕэ чулуу силиэдэбэтэллэрин КӨМҮС ПУОНДАТЫН энциклопедиятыгар киллэриллибитэ. Бүгүн кини элбэх кэпсэммэтэҕи арыйда.
Күрүөйэҕи Арҕаа Украинаттан булуу
80-с сылларга куоракка эт кэмбинээтигэр араас суортаах эти булкуйан, элбэх эти уорбут дьыалаларын силиэстийэлээбитим. Эт уоруутугар алдьархайдаах албастар бааллара. Силиэстийэлэнэр дьонтон Джумурат диэн араспаанньалаах киһибит сүтэн хаалла. Арҕаа Украинаттан төрүттээх, дойдутугар куоппута буолуо диэн быһаардыбыт. Хомондьуруопкаҕа бардым, оперативнигынан Мииринэйтэн М.И. Кашевконы ыллым. Кэлин Мииринэй борокуруорун солбуйааччытынан үлэлээбитэ, былырыын күн сириттэн барбыта. Закарпатьеҕа ийэлээх аҕатыгар сылдьыбыппыт. Ол эрээри киһибин хайдах эрэ саарбахтаатым: украинец эрээри, Арҕаа Украина тылынан үчүгэйдик саҥарбат эбит. Онон, КГБ нөҥүө Магадан уобалаһыттан Арҕаа Украинаттан төрүттээх Иштван Иосифович диэн венгр уолу эбии ыллым. Маҥнай Донецкайтан, Макеевкаттан, билигин сэрии бара турар сирдэринэн сылдьан көрдөөтүбүт. Дьон бары Саха сириттэн кэлбиккит диэн тута билэллэр, кэпсэтэллэр. Элбэх киһи Нерюнгриттан эбит. Онтон Арҕаа Украинаҕа бардыбыт. Тячев, Рахов, Мукачево диэн куораттарга сырыттыбыт да, булбатыбыт. Агентура дааннайдарынан, Хуст диэн сиргэ баар буолуохтаах диэн буолла. Хуст – туох да сүрдээх үчүгэй кыра куорат. Бары икки этээстээх таас дьиэлээхтэр. Өссө биир этээс бадыбаал, ас, кэнсиэрбэ, арыгы арааһын уураллар. Тиийбиппит, киһигит Тисса диэн өрүскэ түһэн өлбүт диэтилэр. Саас халааннаан киэҥ сири ылбыт кэмигэр матасыыкылынан сүүрдэн иһэн, туохха эрэ кэтиллэн ууга түспүт, сэлээппэтэ, таҥаһа уста сылдьарынан, Джумурат өлбүт диэбиттэр. Өлүгүн булбатахтар, ийэлээх аҕата ытаһыы бөҕөтө. Итэҕэйбэккэбит, көрдөөн, киһибитин бадыбаалга саһыара сыталларын булан ыллыбыт. Суолун сүтэрээри, ууга түһэн өлбүт курдук албаһырбыт. Булбуппутугар анараа дьон “Сахалар кэлэн киһибитин булбуттар” диэн соһуйуу бөҕө. Оччолорго сөмөлүөтүнэн көтүү эрэйдээх этэ. Ол эрээри, биһигини убаастааннар, Ужгородка илдьэн, сөмөлүөккэ олордон, биир күнүнэн Камчаткаҕа көтөн тиийдибит. Ол сырыыбыт туһунан Кашевко биир сурунаалга үчүгэй баҕайытык “Командировка длиною в СССР” диэн ыстатыйа суруйбута. Дьээбэлээх дьыала этэ... Джумуракка алта сылы биэрбиттэрэ. Хаайыыттан тахсан баран, Светлана Салтанова диэн борокуруорбутун ойох ылбыта.
Алмаас дьыалата
Мин оччолорго Саха сиригэр ураты суолталаах дьыалаларга ыстаарсай силиэдэбэтэл диэн дуоһунастаах соҕотох киһибин. Билигин итинник дуоһунастаах олус элбэх.
1979 с. быһыылааҕа, Красноярскайга Левон диэн эрмээни соҕуруу алмаас илдьэ баран истэҕинэ туппуттар этэ. Испиискэ хаатын арыйаары, алмааһы сиргэ түһэрэн тутуллубута. Миигин силиэстийэлииргэ анаабыттара. Геннадий Каштанов диэн оперативник уолу илдьэ баран, Красноярскайтан тутуллубут алмааһы илдьэ кэллим. Икки испиискэ хаата толору алмаастаахпын. Сиэбим толору алмаастаах хас да хонук сырыттым. Билиҥҥи эбитэ буоллар, “чокуйаллар” буоллаҕа. Анараа борокуратуураҕа туттараары гынарбын ылбаттар. Бааҥҥа да алмааһы ылар инструкциялара суох эбит. Аэропорка бэрэбиэркэлиир араама тимири эрэ булар, алмаастаах тааҕы-таах ааһар эбиккин. Дьокуускайга аҕалан биирдэ туттарбытым.
Алмааһы уорууну салгыы силиэстийэлии Арменияҕа барарга сорудах ыллыбыт. Хамаанда хомуйан, Ереваҥҥа көттүбүт. Н.Ф. Борисов, оччолорго өрөспүүбүлүкэ борокуруорун солбуйааччы этэ, бэйэтэ көтүспүтэ. Сойуус суолталаах кистэлэҥ эпэрээссийэ буолан, Москубаттан МУР-тан эбии дьон ыллыбыт. Ереваҥҥа көстүүнэйгэ түстүбүт, биһигини ким да билбэт диэн. Сарсыныгар Норд Ареш диэн куорат кытыыта сиргэ бардыбыт. Онно баай, Турция эҥин курдук омук сирин эрмээннэрэ олороллор эбит. Борисов көстүүнэйгэ хаалбыта. Дьэҥдьиир оҥоруохтаах оперативнай бөлөҕү мин салайан илтим. Ыйыллыбыт дьиэбитигэр тиийбиппит, арай, доп-доруобай эрмээн уолаттара аптамааттаах хаамса сылдьаллар. Оччолорго биһиэхэ оннук суох этэ. Дьэҥдьиир ордерын көрдөрөбүт, кымаардаан да көрбөттөр, “ордергыт – Саха сириттэн, манна – Армения, эһигини билиммэппит” дииллэр. Мах бэрдэрдибит. Бэйэм уолаттарбын кытта сахалыы кэпсэтэбин. Онно саастаах, улахан аптарытыаттаах көрүҥнээх, мааны баҕайы эмээхсин баар. “Эһиги хантан сылдьаҕыт, мин эһиги сорох тылгытын өйдүүбүн” диэтэ. “Саха сириттэн, биһиги түүрдэрбит, бас, атах, харах” диэн саҥардым. Эмээхсин соһуйан, тиэрэ кэлэн түһэ сыста. “Ээ, бу биһиги уолаттарбыт сылдьаллар эбит, мэһэйдээмэҥ, дьэҥдьийдиннэр”, – диэтэ. Инньэ гынан, дьэҥдьийдибит. Биллэн турар, биһигини күүтэн олорботохтор: биир да алмааһы булбатыбыт. Ол кэнниттэн, аймахтыыбыт эбит диэн, үчүгэй баҕайытык чэй истибит. Холуобунай силиэстийэ барыта ынырык буолбатах, киһилии сыһыан баар буолааччы. Эрмээннэр оччолортон сүрдээхтэр эбит этэ. Ол куорат кытыыта сиргэ элиитэ, туспа баай эрмээннэр олороллоро. Бэтэрээ эрмээннэри кытта соччо сибээстэспэттэрин көрбүппүт. Алмааһы уоруу дьыалатыгар 9 эрмээн, 3 нуучча дьахтара сууттаммыттара.
Амма “кумаарын” дьыалата
1970-80-с сылларга буолбута. Аммаҕа райком сэкирэтээрэ М.Сибиряков этэ. Арай обкуом биир үлэһитэ дьахтарга Амматтан икки сылгыһыттан үҥсүү сурук кэлбит. “Милииссийэлэр ойуур саҕатыгар сыгынньахтаан баран, курунан тиит аллараа мутугар ыйаан кэбистилэр, дэлби кумаарга сиэттилэр, муннубутун бөппүрүөскэ уотунан сиэттилэр”, – диэбиттэр. Суругу Шадриҥҥа, обкуом административнай боппуруостарга отделын сэбиэдиссэйигэр, көрдөрбүт. Оччолорго дьону итинник сордооһуну түһээн да көрүллүбэт. Саха АССР борокуруора Каратаевка “буруйдаахтары булуҥ” диэн сорудах кэлэр. Хас да киһи бара сылдьар да, тугу да булбакка төннүбүттэр этэ. Күһүн уоппускаттан кэлбиппэр миигин ыыттылар. Милииссийэлэр Алтаҥҥа киһини өлөрүүнү оннук гынан этиттэрээри гыммыттар эбит. Ол эрээри ол кимнээх дьону сордообуттарын ким да билиммэт. Милииссийэ начаалынньыга П.Баишев уоппускатыгар сылдьара. Солбуйааччыта салайан олороро. Баишевка тиийэн түстүм. Киһим кимнээҕин билбэт. Толкуйдаан баран, борокуруортан саҕалыырга быһаардым. Кинини буруйга тардар уураах бырайыагын суруйдум. Уолбар илдьэн туттардым. Киһим ааҕан баран, көлөһүнэ “сарк” гына түстэ. Барытын билэр эбит, кэпсээн барда. Розыск начаалынньыга дьаабыламмыт эбит. 8 сыл хаайыыга барбыта. Оннук тиийээт, нэдиэлэ иһинэн кыайан арыллыбатах дьыаланы арыйан турабын. Кэлиэм иннинэ Сибиряковка киирдим, райком I сэкирэтээригэр дакылааттыыр эбээһинэстээх этибит. Киһим “Ити дьыаланы хайдах арыйдыҥ?” диэн сөҕүү, соһуйуу бөҕө. Күн бүгүҥҥэ диэри “оннук эдэр киһи баара” диэн кэпсиирин истэбин. Алтаҥҥа киһини өлөрүүнү кэлин арыйбыттара, ол сылгыһыттар буолбатахтар этэ.
Дьиҥинэн, ол Амма оперативниктара үчүгэй баҕайы уолаттар эрээри, сиэри таһынан туттубуттар этэ.
Сииктээх “хоруупсуйата”
Хоту Булуҥҥа Сииктээх диэн кыра дэриэбинэ баар. Кыра маҕаһыыны М.Корякина диэн далбар хотун салайан олорбут. Онно оччолорго сөҕүмэр улахан 116 тыһ. солк. итэҕэс буолбут. “Москвич” массыына 3 тыһ. солк. этэ. Олег Фазульянов диэн оперативниктыын бардыбыт. Тиийбиппит күнүһэ да, киэһэтэ да биллибэт хотугу түүн, эрэй бөҕө. Ол да буоллар, киһи бөҕөнү доппуруостаатыбыт. Икки ый үлэлээн, хайдах уорбут мэхэньиисимнэрин арыйдым. Эрэйдээхтэр бары иэскэ сурунан, үрдүттэн аһыы-сии олорбуттар. Дьыаланы бүтэрэн, Үрдүкү суукка ыытабын. Ону Корякина эмээхсин Үрдүкү суукка суруйбут: “Миигин силиэстийэлээбит уолум кэлбэтэҕинэ, сууппун ыыттарбаппын”, – диэбит. Н.Я. Федотов диэн кырдьаҕас, улахан аптарытыаттаах судьуйа баара, ол суругу көрөн баран “Бу туох алдьархайай?!” диэн соһуйбут этэ. Суукка сылдьыбытым. Барыта 7 киһи, ол иһигэр бэрик ылбыт үс нуучча кыыһа түбэспиттэрэ. Эмээхсин өйө бэрт эбит этэ. Бэрэбиэркэҕэ кэлбит-барбыт “Холбос” үлэһиттэригэр кырсаны, ол-бу дэписсиити биэрэн, аһатан, манньалаан, мүччү түһэ олорбут этэ. Бүтэһигэр биир саха уола баран, “сквозной” эрэбиисийэ оҥорбутугар 116 тыһ. солк. итээбиттэрэ тахсан кэлбит. 13 сылы биэрбиттэригэр РСФСР-га ааһыныы суруйарыгар эмээхсин “Силиэдэбэтэл уол миигин гипнозтаан, өйбүн сүүйэн билиннэрдэ” диэн суруйбут. Ол суругу Н.Ф. Борисов “Уура сырыт” диэн биэрбитэ, билигин миэхэ баар. Онтон ыла Үрдүкү суукка көрүстэхтэрин аайы, “Аны кими гипнозтуугун?” диэн дьээбэлиир буолбуттара. Дьиҥэр, өйүн сүүйүөм дуо, докумуоннартан сыыппаралар тахсан кэлэр буоллахтара.
Өймөкөөҥҥө 5 сыллааҕы өлөрүүнү арыйыы
Магадан икки Саха сирин икки ардыгар көмүстээх Щет диэн үрэх баар. Онно геологтар өлбүттэрэ 5 сыл буолбут дьон өлүктэрин булбуттар этэ. Төбөлөрүн уҥуоҕа, онньуускалара, киирсэбэй саппыкылара эҥин эрэ хаалбыт этэ. Саха АССР борокуруорун силиэстийэҕэ солбуйааччы Н.Ф. Борисов миэхэ “арый” диэн сорудах биэрдэ. В.К. Измеровтыын, кэлин генерал буолбута, бииргэ үлэлиирбит, кини миигин аныырга көрдөспүт. Измеров оперативнай бөлөҕүн кытта Өймөкөөҥҥө тиийдибит. Саамай ыарахана диэн, ол дойдуга киһи аата-араспаанньата диэн суох, урукку хаайыылаахтар дойдулара, бары хос аатынан (погоняло) билсэллэр. Сусуман, Мяунджа, Кадыкчаан диэн бөһүөлэктэргэ сылдьыбыппыт. Онно сылдьыбыт оперативник уолаттар бары олохтон бардылар. Арай Пак Николай диэн полковник Москубаҕа баар. Силиэдэбэтэл оперативниктарга көрдүүргэ сөптөөх хайысха биэрэн салайыахтаах.
Уолаттар куһаҕаннык таҥнан, кыһыл арыгы ылан баран “биистэргэ” баран ыйыталаһаллар. Саамай уустуга, бастаан ол кимнээх өлбүттэрин арыйыахха наада. Хаайыыга оҥоһуллубут биир быһаҕы булбуппут. Быһах хаһаайына хаайыыга бииргэ олорбут дьонугар тахсан, дьыаланы өһүлэн барбыппыт. Төбөлөрүн уҥуоҕун Ленинградка ыытан, анал үөрэхтээх худуоһунньуктарынан сирэйдэрин уруһуйдатан ылбыппыт. Ол хаартыскаларынан ыйыталаһан өлбүт дьон кимнээхтэрин булбуппут. Онтон өлөрбүт дьону көрдөөтүбүт. Олус элбэх 30-ча эспэртиисэлээх, чахчы, ыарахан үлэ этэ. Өлөрбүт дьону онтон-мантан булаттаабыппыт. Ол дьыалаҕа тутуллубут үс киһи суутунан ытыллыбыттара.
Сорохтор силиэдэбэтэл бэстилиэт тутан баран сүүрэ сылдьар киһи курдук өйдүүллэр. Оперативник сүүрэр, оттон силиэдэбэтэл – өй киинэ. Дьону аттаран көрдөөһүнү “эн бу хайысханан бар, эн бу сабаҕаны бэрэбиэркэлээ” диэн сөпкө тэрийиэхтээх. Сыыһаны оҥордуҥ да, дьыала арыллыбат. Н.Ф. Борисов “По криминальным следам Дальстроя” диэн кинигэлээх. Онно 114 сир. ол өлөрүүгэ кыттыбыт Пушкаренконы хайдах туппуппут суруллар. Ытыалаһа сыттаҕына, мин балаакканы быһаҕынан хайа сотон киирэн туппуппун суруйбут этэ. Ол киһим доп-доруобай, 100-тэн тахса киилэлээх, мин 60-тан эрэ тахса киилэ эбитим дуу, ол да буоллар туппутум. Дьыала суукка барбытын кэннэ, арыйыыга үлэлэспит уолаттары наҕараадаҕа, бириэмийэҕэ хайаан да түһэрэр этим. Ол иһин уолаттар миигин кытта үлэлииллэрин сөбүлүүллэрэ. Сорох силиэдэбэтэллэр оперативниктары үлэлэтэн баран, “умнан” кэбиһэллэр. Улахан тойоммун диэн, сорудах суруйа-суруйа сытар силиэдэбэтэллэр баар буолааччылар. Оттон уолаттары кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьан үлэлээтэххэ, убаастыыллар. Мин 40-мар ССРС норуодунай дьокутаата буолан баран, силиэстийэттэн уурайбытым. Ол үрдүнэн, билиҥҥэ диэри үчүгэйдик саныыллар, ол оперативниктарбын кытта кэмиттэн кэмигэр көрсөбүт.
Райком сэкирэтээрин уолун өлөрүү
Бу дьыаланы уолаттар 3 сыл арыйа сатаан баран кыайбатахтар этэ. 1984 дуу, 1985 с. этэ дуу, Москубаттан хомондьуруопкаттан кэлбиппэр дьыаланы туттардылар. Түөрт оперативник уолу: Васильев Егору, Никитин Николайы, Петров Николайы, Михайлов Владимиры кытта хас да сабаҕаны бэрэбиэркэлээн арыйбыппыт. Ол өлөрүүнү, Көтөөхөп диэн киһи саалаах турарын көрбүт нуучча кыыһын Нерюнгриттан булан ыллыбыт. Ол киһилиин райком сэкирэтээрэ педучилищеҕа бииргэ үөрэммит табаарыстыылар эбит. Көтөөхөп сэкирэтээр уолун кыыһы былдьаһан өлөрбүт. Уол үчүгэй көстүүлээх эбит, кыыс Новосибирскайга үөрэммит. Ону өлөрүөхсүт кыыһы былдьаһан, атырдьах ыйын хараҥатыгар ыҥыран таһааран баран, ытан кэбиспит. Эмиэ атырдьах ыйыгар силиэстийэ эспэримиэнин оҥорбуппут, хараҥа да буоллар, киһи ким буолара көстөр эбит этэ. Кыыс билбитэ, ол кэннэ Көтөөхөп, иккис Михайлов диэн уол билинэннэр, хаайыллыбыттара. Дьыала арыллыытыгар “Ханнык сабаҕанан, хайдах булуохпун сөбүй?” диэн толкуйдуохха наада. Инники үс сыл үлэлээбиттэр аҕай этэ да, сыыһа хайысханы тутуһан арыйбатах этилэр... “Сайсары күөлгэ” диэн биллэр түбэлтэҕэ атын киһини хаайыыга ыыта сыспыттара.
Оннук буолуо суохтаах.
Новокузнецкайга кыргыттары өлөрүү
1986 с. биһиги кыһыл оҕолоннубут. Ол кэмҥэ ССРС Борокуратууратыттан “Эн Новокузнецкайга дьыала силиэстийэлии бараҕын” миэхэ анаан, сурук ыыппыттар. Ыарахан дьыала, кыра саастаах 3 кыыһы күүһүлээн баран өлөрбүттэр уонна үрэххэ быраҕаттаабыттар. Сылы быһа бу 1 мөл. киһи олорор куоратыгар уопуттаах силиэдэбэтэл, оперативник көстүбэтэх, арыйбатахтар. Оҕолору күүһүлээһин, өлөрүү – ССРС үрдүнэн айдааннаах, улахан дьыала. “Арыйыҥ” диэн Москубаттан Олейник В.И. диэн ССРС Борокуратууратын ураты суолталаах дьыалаларга ыст. силиэдэбэтэлин уонна миигин ыыталлар. Олейник кэлин РФ Төрүт сокуонун судьуйата буолбута. Кыра оҕолоохпун диэм дуо, бардаҕым дии. Иккиэн 6 ый үлэлээн, силиэстийэлээн, дьыаланы арыйан, суукка ыытан баран, кэлбитим. Бинсээгим иһигэр “толугуруу сылдьар” гына улаханнык ырбыт этим. Кэргэним “Туох алдьархайдаах үлэтэй?!” диэн саллыбыта. Новокузнецкайга ыксаабыт этилэр. Биһиги тиийбэтэхпит буоллар, дьыала арыллыбакка хаалыа эбит. Өлөрбүт Пикунов диэн киһи ытылларга ууруллубута.
Силиэстийэ үчүгэйдик үлэлээбитэ буоллар, биһиэхэ Сиинэ оҕолоро сүппүт дьыалатын арыйыа этилэр. Олох арыллар дьыаланы арыйбатылар.
– Сиинэ оҕолорун дьыалатын арай эйиэхэ биэрбит буоллуннар, арыйыаҥ этэ дуо?
– Мин оннун булларыам этэ дии саныыбын, киһиргээһинэ суох эттэххэ. Үлэлээбит дьон сыыһалара олус элбэх.
ГУМ, Гдлян, бэлиитикэ, уордьан
ГУМ дьыалата 1982-84 сс. ССКП Политбюротун анал уурааҕынан ыытыллыбыта. Үгүс киһи миигин итиннэ ханнык эрэ бөлөх састаабыгар сылдьыбытым курдук саныыр. Оттон миигин анаан ыҥыртаран ылан, силиэстийэни салайтарбыттара. Онно ССРС КГБ-тан миэхэ үлэлээбит киһини тэрийэр кэмитиэт үбүлүөйбэр ыҥырбытыгар бу суруйбут: “Дорогой мне человек Макар Макарович. Спасибо оргкомитету за приглашение. С уважением, Александров Анатолий Иванович. Выпускник академии КГБ СССР 1972 года... Полковник в отставке. Вместе с Макаром Макаровичем был и работал под его руководством в группе особого назначения при выполнении задачи, поставленной тогдашним Политбюро ЦК КПСС”.
Бөлөхпөр бу Анатолий Иванович курдук, ССРС КГБ-тан, ИДьМ-тан, Борокуратууратыттан дьону анаан биэрбиттэрэ.
ГУМҥа барыам иннинэ, Узбекистан дьыалатыгар ыыта сыспыттара. Кэргэним оҕолоноору сылдьар диэн, ыспыраапка бөҕөнү хомуйсан, нэһиилэ хаалбытым. Барбытым буоллар, самнараллар этэ. Узбекистан дьыалатыгар Гдляннаах Иванову процессуальнай нуормалары тутуспатылар эҥин диэн, “сиэн” кэбиспиттэрэ. Ити олох бэлитиичэскэй дьыала этэ, кинилэр ССРС ИДьМ-ын салалтатын, улахан генералларын кытта бэлиитикэҕэ харсыһыыга киирэн биэрбиттэрэ. Гдлян наҕараадата суох хаалбыта, кэлин “Эн уордьаннааххын, мин эмиэ үлэ бөҕөтүн үлэлээбит киһибин да – суох” диэн миэхэ ымсыырар этэ. Кырдьык, Сойуус ураты суолталаах дьыалаларга 200 силиэдэбэтэллэриттэн Олейник эрэ биһикки уордьанынан наҕараадаламмыппыт. Оччолорго силиэдэбэтэлгэ уордьаны олох биэрбэттэрэ. Мин кэннибиттэн билиҥҥэ диэри Саха сиригэр биир да силиэдэбэтэл уордьан, мэтээл ыла илик.
ГУМ-ҥа дьыалата саҕаланыа сыл иннигэр өрөмүөн оҥоруу кэмигэр КГБ кистэлэҥ устар хаамыралары туруортаабыт этэ. Сылы быһа ким киирэрин-тахсарын, кимиэхэ ким тугу биэрэрин устан ылбыттар. Ол биһиэхэ дакаастыырга, билиннэрэргэ үчүгэй тирэх этэ. Дириэктэрдэрэ Тверетинов Борис Сергеевич сэриигэ сылдьыбыт, биэс бойобуой уордьаннаах киһи этэ. Буруйа дакаастанан, суутунан 13 сылга хаайыллыбыта. Элбэх киһи буруйга тардыллыбыта.
– ГУМ дьыалатыгар уоруу суоҕа, урбаанньыттары хаайбыттара дииллэр...
– Ол гынан баран оччолордооҕу сокуонунан судаарыстыба баайын уоруу этэ. Сууттаммыттар, сүрүннээн, бэрик биэриигэ, ылыыга буруйдаммыттара. Харчы аллараттан кыра дуоһунастаахтартан хомуллан, үрдүк дуоһунастаахтарга – Н.И. Трегубов, Москуба эргиэнин салайааччытын таһымыгар тиийэрэ. Трегубов Москуба горкуомун I сэкирэтээрэ Гришиҥҥэ быһа киирэр киһи этэ. Кэлин билбиппит, ити дьыаланы ССРС КГБ-та ССРС ИДьМ-ын миниистирэ Щелоковы туоратарга анаан оҥорбут эбит этэ. 1982 с. Брежнев өлөр, Гришин Щелоковтыын үчүгэйдиилэр. КГБ, Политбюро ГУМ дьыалатынан, “Москуба эргиэнигэр уоруу, бэрик биэрии бөҕө баарын Щелоков тоҕо көрбөккө олороруй?” диэн боппуруос туруохтаах эбиттэр. Ол иһин ССКП КК Политбюротунан Брежнев дьонун туоратар үлэ ыытыллыбыт.
ССРС норуодунай дьокутаата, ССРС оборуонатын миниистирин солбуйааччы, аармыйа генерала В.Л.Говоровтыын
– Эн онно бэлиитикэҕэ хайдах кыбыллан хаалбатаххыный?
– Мин үлэбин эрэ оҥордоҕум дии. Оннук-маннык чорбоҥнообутум буоллар, сииллэр буоллаҕа. Хамаанда биэрэллэр, мин дьыаланы арыйабын, салгыы суут бэйэтэ быһаарар.
Майаҕас дэтэктиибэ
Бу дьыала туһунан “Рецидивист албастара” диэн кинигэ суруллан атыылана турар. Мииринэйтэн төрүттээх. А.Е. Пересыпкин диэн киһи тутуллубута. Майаҕаска тиийэн 5 тутааччыны өлөрөр. Онтон куоракка кэлэн өссө 4 киһини, барыта 9 киһини өлөрөр. Оччолорго 9 киһини өлөрүү Сойуус үрдүнэн суох дьыала этэ. Дьыала ССРС, РСФРСР борокуратуураларын хонтуруолугар турар. Биһигини арыйыахтара суоҕа диэн, соҕурууттан биригээдэ ыытан буортулуу сыспыттара. Ону бэйэбит арыйабыт диэн төттөрү ыыппыппыт. Силиэстийэҕэ В.В. Колмогоров, мин, В.Н. Прокопьев, оперативниктар В.Измеров, Н.Петров, С.Гусаревич буолан, сүрүннээн, үлэлээбиппит.
Киитэрэй баҕайы өлөрүөхсүт. Тутааччылары алҕас көрсүбүт, айахтара аһаҕас, кэпсэтиигэ харчы ылабыт диэбиттэр. Ону истэн, кинилэри кытта барсыбыт. Арыгылатан баран, түүн сүгэнэн кэрдибит. Өлөртөөн баран, дьиэни барарыгар таһыттан хатаан кэбиспит.
Олохтоохтор тутааччылар биэстэрин билэллэр. Үлэҕэ тахсыбатахтар, ону арыгылыы сыталлар дии санаабыттар. Онтон хамыыһыйа тэрийэн кэлбиттэрэ – таһыттан күлүүстээх. Арыйан киирбиттэрэ – 4 киһи өлө сытар. Бэһис киһи суох, онон, ол киһи өлөрөн баран куоппут диэн уорбалыыллар.
Эппитим курдук, буруй оҥоһуллубут сирин үчүгэйдик сирийэн көрүү улахан оруоллаах. Биһиги тиийэн өлөрүү миэстэтин кичэйэн көрдүбүт. Арай биир сиргэ муоста хаптаһынын сиигэ атын курдук. Ону көтүртэрэбит. Били, бэһис киһини, силиэстийэ сыыһа суолунан бардын диэн, муоста анныгар көмөн кэбиспит.
Пересыпкины хайдах буллугут диэ? Өрүһү Суотту өттүнэн туораабыт, кыдьымах саҥа тоҥуута. Кимнээх эрэ, икки киһи билбэт дьоно, бу диэки барбыттара диэтилэр. Куораттан сиринэн барбаттар, сөмөлүөтүнэн эрэ көтөр кыахтаахтар. Сөмөлүөтү бэрэбиэркэлээбиппит, ол киһи аата суох. Билиэттэри көрбүппүт, атын аат тахсар. Оттон испииһэккэ ол аат суох, хассыыры эрийэн билиннэрбиппит: харчы ылбыт эбит. Буҕалтыарыйаттан ханнык нүөмэрдээх харчыны төлөөбүттэрин ыллыбыт. Куоракка бэрэбиэркэ кэмигэр биир эмээхсин сиэбиттэн оннук нүөмэрдээх харчы көстөн, Присыпкин сылдьар диэн биллэр. Оннук Абакааҥҥа тиийэн тутуллубута. Урут үстэ сууттанан баран, биирдэ да билиммэтэх киһи эбит. Биһиги дьыалабытыгар 100% билиммитэ, суут ытарга уурбута. Кинигэҕэ дьыала ис хоһооно барыта баар.
Билиҥҥи силиэдэбэтэл биирдии эпизодтаах быычыкаайык дьыаланы үстүү сыл силиэстийэлиир. Эбэтэр 3-түү сыл суукка көрөллөр. Итини олох өйүм хоппот. Оччолорго ирдэбил кытаанах: дьыаланы 6 ыйтан уһаппаккын. Саамай уһаабыта – 9 ый, ону да ССРС Генеральнай борокуруорун иннигэр туран отчуоттуугун, дакаастаатаххына эрэ, дьыаланы уһатар уурааххар илии баттыыр. Тоҕо диэтэххэ, Холуобунай кодекстан силиэстийэ болдьоҕун ылан кэбиспиттэр. Онон, талбыттарынан сылдьаллар.
ССРС норуодунай дьокутаата, ССРС оборуонатын миниистирин солбуйааччы, аармыйа генерала Ю.П, Максимовтыын
Баартыйата суоҕум абыраабыта
Дьокуускайга соҕотох тех-облуживание ыстаансыйата баара. Ол дириэктэрэ, сүрдээх “блатной” киһи уонна универститет преподавателэ быраканьыардаан тайах өлөрбүттэрин булан ылан билиннэрэбин. “Кыым” хаһыакка ол туһунан ыстатыйа суруйабын. Оччолорго “Кыымҥа” тахсыбыт буруйдааҕы дьүүллүүллэрэ. Ол кэннэ хомондьуруопкаҕа Удачнайга көтөбүн.
Арай биир түүн силиэстийэ управлениетын начаалынньыга В.В. Колмогоров “сарсыарда көтөн кэл да сабаас” диэн эрийэр. Дьыала хасыһа сылдьабын диэн аккаастаан көрдүм – бирикээс кытаанах. Дьиктиргээн, онно үлэлиир Москвитин диэн кырдьаҕас борокуруортан сүбэлэттим. “Туох да буруйум суох, арай ол ыстатыйаттан буолуо дуо?” диибин. Киһим: “Ээ, барыма, халлаан куһаҕан, сөмөлүөт көппөт диэн олор”, – диэтэ. Оччолорго билиҥҥи курдук түргэнник күн-дьыл субуоккатын билбэккин. Нэдиэлэ буолан баран тиийдим, дьонум арыый уоскуйбуттар. Саха АССР борокуруора Каратаев ыҥыртаран ылла, “Кыымы” биэрдэ уонна “Бу тугуй?” диэтэ. Ыстатыйам тахсыбыт, ону хаһыатчыттар бүтэһигэр “Өрөспүүбүлүкэ борокуруора тугу көрөн олороруй?” диэн эбэн, күүһүрдэн биэрбиттэр. Инньэ гынан мин, силиэдэбэтэл дуоһунастаах кыра киһи, борокуруорбун улаханнык кириитикэлээбит буолан таҕыстым. Мин суруйбут оригиналбын хаһыаттан эрдэ ылбытым. Онон, “Мин итинник суруйбатаҕым” диэн көрдөрөн быыһанным. Киһим мүчүк гынан баран, “писатель” диэтэ. Оннук ааттыыр буолбута. Куһаҕан, кэлии борокуруор эбитэ буоллар, миигин онно үлэбиттэн көтүтэллэрэ хаалбыта. Николай Нифонтовичка махталлаахпын, олус холку киһи этэ. Миэхэ дьыала биэрдэҕинэ, арыйыа диэн мас курдук эрэнэрэ.
80-с сылларга Донец диэн тутуу управлениетын начаалынньыгын “припискалаабыт” буруйун арыйан дьыалалаатым. Ол киһини обкуом үһүс сэкирэтээрэ И.И. Пьянков көмүскэһэн, Каратаевка миигин “Баартыйатыттан уһул” диир. Баргыытаан сүрдээх. Оччолорго баартыйаттан уһуллубут киһи үлэтиттэн көтөр. Каратаев онно холку баҕайытык “Иван Иванович, кини баартыйата суох ээ” диэтэ. Онон, үлэбэр хааллым. Дьиҥэр, баартыйалааҕым буоллар, оройуон борокуруора буолуохтааҕым, ол үрдүк дуоһунас ээ. Баартыйата суох буолан, ССРС норуодунай дьокутаатынан талыллыахпар диэри 19 сыл силиэдэбэтэлтэн үрдээбэккэ үлэлээбитим.
***
М.М. Яковлев эдэр сааһын бойобуой сырыыларын истэ олорон, норуоппут ураты талааннаах дьонунан баай да эбит диэн, киэн тутта саныыгын.
Күндү, ааҕааччылар, сахабыт норуотун биир чаҕылхай уола Макар Макарович Яковлевы өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиэҕиҥ, доруобуйаны, уһун олоҕу, ситиһиилээх үлэни баҕарыаҕыҥ!
