Уопсайынан, оҕону биһиги кимтэн, туохтан көмүскүүбүтүй?! Оҕо көмүскэлин күнүн көрсө, бу этии суолтатыгар быһаччы сыһыаннаах, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору уонна кинилэр төрөппүттэрин кытары үгүс үлэһиттэр үлэлииллэр. Олортон биирдэстэрэ – СӨ ИДьМ ПДН начаалынньыга, полиция подполковнига Оксана ЗВЕРЖЕЕВАны кытары кэпсэттибит.
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, быһа холоон, төһө төрөппүт ПДН учуотугар турарый?
– Хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1500 тыһыынча киһи учуокка ылыллан сылдьар. Балартан 80 % иһэр-аһыыр дьон. Маннык төрөппүттэр, биллэн турар, оҕолорунан дьарыгырбаттар, аанньа көрбөттөр, киһилии ииппэттэр. Иитиэхтээҕэр буолуох, бэл, аһаппаттар даҕаны. Итирик дьон оҕону хайдах баҕарар гыныахтарын, доруобуйатыгар, олоҕор кутталы үөскэтиэхтэрин, содур быһыыны оҥоруохтарын, илиилэринэн-атахтарынан түһүөхтэрин, кырбыахтарын эмиэ сөп. Оннук түбэлтэлэр дөрүн-дөрүн тахсыталыыллар. Бэл, оҕо өлүүлээх түбэлтэлэр баар буолааччылар.
– Маннык төрөппүттэри кытары өйдөтөр үлэ ыытар буоллаххыт?
– Сыһыаннаах тэрилтэ, ол иһигэр, олохтоох дьаһалталар, социальнайдар, эпиэкэлэр, үөрэх эйгэтэ уонна биһиги тиһигин быспакка үлэлиибит, сотору-сотору олорор аадырыстарынан баран кэрийэн бэрэбиэркэлиибит, өйдөтөр үлэ ыытабыт. Үгүстэрэ арыгылыы сылдьар буолуохтарын сөп. Оннук дьонтон, биллэн турар, оҕолорун сонно тута илдьэ барабыт уонна көрүүтэ-истиитэ суох оҕолору чөлүгэр түһэрэр кииҥҥэ туттарабыт. Оттон төрөппүттэрин миэрэҕэ тардабыт. Үөһэ этэн аһарбыт тэрилтэлэрбитин кытары бары көмөлөөн үлэ бөҕөтүн ыытабыт. Балыыһаҕа киллэрэн арыгыларын эмтэтэбит, үлэлэрэ суох буоллаҕына туһааннаах тэрилтэлэр дьарыгыраллар, үлэ булалларыгар көмөлөһөллөр. Уопсайынан, бу дьон өйдөнөн-төйдөнөн оҕолорун төттөрү ылан киһилии олороллорун ситиһэ сатыыбыт. Оннук кыаллыбат буоллаҕына, төрөппүт быраабыттан быһабыт уонна оҕолорун Оҕо дьиэтигэр илдьэн туттарабыт. Бу түөрт ый түмүгүнэн, өрөспүүбүүлкэ үрдүнэн 5.35 КоАП РФ – 1545 администартивнай боротокуол оҥоһуллубут.
– Өйдөнөн, оҕолорун төттөрү ылар төрөппүттэр бааллар дуу?
– Бааллар. Арыгыларын эмтэтэн, үлэлээн хамнастаннахтарына, дьиэ-уот булуннахтарына, биллэн турар, оҕолорун биэрэбит. Ол гынан баран маннык ыаллар син биир кэтэбилгэ-манабылга сылдьаллар. Сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 500 төрөппүт көнөр суолга үктэнэр.
– Иһэр-аһыыр төрөппүттэриттэн улахан эчэйии ылбыт, суорума суолламмыт, атаҕастаммыт оҕолор бааллара биллэр.
– Баар бөҕө буоллаҕа. Иһэр-аһыыр дьон түптээн олорор сирдэрэ суох буолан көс бииһин курдук аадырыстарын уларыта сылдьааччылар. Оннооҕор дойдуларын кытары уларыталлар. Инньэ гынан кэтииргэ бу чааһыгар ыарахаттары көрсөбүт. Холобур, Амма улууһугар олорбут иһэр-аһыыр ыаллар Амматааҕы отделга учуокка тура сылдьан, биллибэтинэн Хаҥалас улууһугар көһөн хаалбыттар. Онно олорон эмиэ арыгылыыллар, ыаллара үҥсэллэр. Онтон Дьокуускай куоракка киирэн арыгылаан, бүтэһигэр оҕолорун итиигэ буһаран өлүүгэ тиэрдэллэр. Бу дьон холуобунай эппиэккэ тардыллыбыттара.
Өссө биир холобур баар. Ыраах Аллайыаха улууһугар төрөппүттэрэ быыкаа оҕолорун дьиэтигэр хаалларан баран, арыгылыы баран хаалбыттар. Оҕолоро чап-чараас ыстаанынан кулун тутар ыйга таһырдьа сыыллан тахсыбыт. Хоту дойдуга хайдах курдук тымныытын бары бэркэ билэҕит. Үлүйэн өлүөх оҕону, хата, ааһан иһэр дьон көрөн тыллаабыттар. Сити курдук төрөппүттэр бааллар.
– Айыбыын... Оттон испэт эрээри оҕолоругар кутталы үөскэтэр төрөппүттэр бааллар дуо?
– Оннуктар эмиэ бааллар. Холобур, испэт-аһаабат эрээри, кир-хох, били эппиккэ дылы, сыбаалка быыһыгар олорор курдук, чанчарык ыаллар баар буолаллар. Маннык дьиэҕэ-уокка оҕо доруобуйатыгар охсууну ылара, сыстыганнаах ыарыыга ыалдьара биллэр. Бөх-сах, кир-хох быыһыгар ол-бу үөн-көйүүр да үөскүүр буоллаҕа. Бу үлүгэр бөх умайан, оҕолор олохторугар кутталы үөскэтиэн да сөп. Эбэтэр испэт-аһаабат эрээри, “иитэбит” дии-дии, оҕолоругар олус кырыктаах, атаҕастыыр, кырбыыр төрөппүттэр эмиэ бааллар. “Жестокое обращение с детьми” диэн ыстатыйанан холуобунай дьыалаҕа тардыллаллар. Эбэтэр сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолоругар содур быһыыны оҥорбут аҕалар, кииринньэҥ аҕалар баар буолаллар. Манныктарга суут-сокуон тыйыс. Дьыала көбүтүлүннэҕинэ, сүүрбэччэ сылга хаайыллыахтарын сөп.
– Ити эттиҥ дии, бөх быыһыгар олороллор диэн. Ама даҕаны ньүдьүрээбит иһин, дьиэлэрин-уоттарын, таҥастарын-саптарын, сууйбат-соппот, хомуммат ыал ийэлэрэ бааллар дуо?!
– Дьэ, бааллар. Хас сыл бу эйгэҕэ үлэлээтим... Оннооҕор буолуох ыарахан хартыыналары көрөн кэллэхпит, күннэтэ көрө сылдьабыт да диэххэ сөп. Бэл, соруйан үлэ булан үлэлээбэт дьон бааллар ээ. Халлаантан судаарыстыба харчыта кэлэн түһэрин кэтэһэн сыталлар, үлэ көрдүү сатаабаттар. Сыччах оҕо босуобуйатыгар, бэриллэр көмө харчыга иитиллэн олорор ыаллар, хомойуох иһин, олус элбэхтэр. Бэлэм харчы кэлэригэр үөрэнэн хаалбыттар, үлэлээн-хамсаан харчылаһа сатаабаттар. Маннык дьону Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка ылаллар, онно эмиэ босуобуйа төлөнөр. Ол иһин түөстэригэр силлии-силлии сылдьар буоллахтара.
– Босуобуйа биэрбэтэххэ, оҕолорун хоргуталлар, биэрдэххэ, аны биир накаас диэбиккэ дылы. Үгэс быһыытынан, оҕолорун аанньа көрбөттөр үксүлэрэ кыаммат ыаллар буолаллар. Оттон кыахтаах ыаллар эппиэккэ тардыллаллара, учуокка ылыллаллара бааллар дуу?
– Сэдэхтик да буоллар, баар буолааччылар. Сорох оҕолор былаһааккаҕа оонньуу тахсан баран эбэтэр дьиэлэригэр бэйэлэрэ кэлээри сүтэн хаалаллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, түөрт ыйга уопсайа 96: алта саастарыгар диэри – 2, 7-13 саастаах – 12 оҕо сүппүт. Уоннааҕылар борбуйдарын көтөхпүт обургу оҕолор төрөппүттэрин кытары өйдөспөккө, өсөһөн эбэтэр психологическай дабылыанньаны, ыар батталы тулуйбакка дьиэлэритэн күрүүллэр.
– Сороҕор обургу оҕолор бэйэлэрин бырааптарын аһара өрө туталлар, туһаналлар, куоһур оҥостоллор дии санаабаккын дуо?
– Хайдах балаһыанньаҕа быраабын туһанара көрүллэр буоллаҕа. Халы-мааргытык куоһур оҥосторо табыллыбат. Маныаха оҕону кытары уйулҕа үлэһиттэрэ ыкса үлэлээн, кини тугу этэ сатыырын, тугу туруорсарын ырыталлар, анаалыстыыллар. Оҕону, төрөппүтү кытары тэҥинэн үлэлииллэр. Сороҕор бэйэлэрин эрэ көрүүлэринэн сирдэтинэр, “Биһиги эрэ сөпкө этэбит” диир төрөппүттэр эмиэ баар буолаллар. Оҕо биллэн турар, төрөппүтүн кытары кыайан быһаарсыбакка, санаатын тиэрдибэккэ, ылыннарбакка, бууннаан дьиэтиттэн барар суолу тутуһар. Ордук обургу оҕолор кэлэр-барар сирдэрэ кыараан, санаалара муунтуйан бэйэлэригэр тиийинэллэрин эмиэ умнуо суохтаахпыт.
– Оҕолор бэйэ-бэйэлэригэр кырыктаахтык сыһыаннаһаллара эмиэ баар. ПДН-нар, оскуолаларга сылдьан оҕолорго өйдөтөр үлэ ыытаҕыт дуу?
– Хас сыл аайы сотору-сотору оскуолаларга, оҕо тэрилтэлэригэр сылдьан өйдөтөр үлэ ыытабыт, буруйу оҥоруу, бэрээдэги, сокуону кэһии туһунан бэсиэдэлэри оҥоробут. Оҕо төгүрүк сыл сөбүлүүр дьарыгынан дьарыктанарын, үөрэх таһынан куруһуоктарга, сиэксийэлэргэ, лааҕырдарга сылдьарын ситиһэ сатыыбыт. Оҕолор сүүс бырыһыан оскуола кэннэ дьарыктаах буолуохтаахтар. Дьарыктаах оҕо уулуссаҕа тахсан ону-маны күлүгээнниир бириэмэтэ да суох буолар. Кэнники сылларга оҕо буруйу оҥоруута икки төгүл түстэ.
Эриэйдэ кэмигэр
– Оксана Будимировна, эн бу эйгэҕэ үлэлээбитиҥ ырааттаҕа буолуо?
– Аан бастаан 1993 сыллаахха ПДН үлэлии кэлбитим, Дьокуускай куорат 3 №-дээх отделыгар иниспиэктэринэн саҕалаабытым. 2000 сылтан Дьокуускай куорат УВД ПДН началынньыгынан талыллыбытым. Онтон Ис дьыала министиэристибэтигэр көспүтүм, 2015 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри өрөспүүбүлүкэ сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорун кытары үлэлиир салаа начаалынньыгынан үлэлии олоробун. Тоҕо эбитэ буолла, кыра эрдэхпиттэн милииссийэ буолуохпун олус баҕарар этим. Ахсыс кылаастан ИДН инсипиэктэрдэригэр көмөлөһө кэлэр этим. Сайыҥҥы кэмҥэ лааҕырдарга иитээччи көмөлөһөөччүтүнэн, пионер баһаатайынын үлэлиирим. Обургу оҕолору кытары үлэлиирбин олус сөбүлүүрүм. Биллэн турар, хас биирдии оҕону кытары уопсай тыл буларга, кинилэр майгыларын табарга ураты сатабыл, маастарыстыба эрэйиллэр. Миэхэ ол ордук табыллар. “Оҕо куһаҕан буолан төрөөбөт” диэн бириинсиби тутуһабын.
– Үлэҕиттэн быыс булан кэпсэппиккэр улахан махтал. Түбүктээх үлэҥ үтүө түмүктээх буоллун!
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
