Национальнай кэнсиэпсийэ ааптара Егор Жирков: “Билиҥҥи иннэ-кэннэ биллибэт, судургу киһи өйдөөбөт балаһыанньата тыл бэлиитикэтигэр охсуулаах буолуон сөп”, – диэтэ. Онуоха биһиги наада буоллаҕына, Арассыыйа Конституциятыгар да, бэйэбит Төрүт сокуоммутугар да төрөөбүт тылы үөрэтэр эрэ буолбакка, төрөөбүт тылынан үөрэтэр-иитэр толору бырааппыт сурулла сылдьар, онон, биһиги көмүскэнэр кыахтаахпыт диэтэ.
“Аны, уопсастыбаннас үөрэххэ быһаччы орооһор, кыттыһар, дьайар бырааба Федеральнай сокуоҥҥа эмиэ сурулла сылдьар. Эһиги хас биирдиигит кэннигэр түмсүүлэр тураллар, төрөппүттэр, биирдиилээн өйдөһөр дьоҥҥут бааллар. Онуоха биһиги наада буоллаҕына, быһаччы туруорсар ньыманы баһылыахтаахпыт, оннук элбэҕи ситиһиэхпитин, кыайыылаах буолуохпутун сөп”, – диэтэ.
Наталья Михалева-Сайа, норуот суруйааччыта: “Улахан сурук норуот хаһыатыгар бэчээттэммитэ да, таах салгыҥҥа сатараабыт курдук”, – диэбитэ сөп. Бу долгутар, аймыыр суругу сэҥээрэн, ким даҕаны суруйбата даҕаны... Кини: “Саха тылын туһугар ыалдьааччы дьон элбэх эрээри, көннөрү олохтооххо тиийбэккэ турар”, – диэтэ, онон, ол сурук ис хоһоонун дьоҥҥо быһаарар, кинилэргэ өйдөтөр наада диэтэ. Суруйааччы билиҥҥи сахалыы оҕо литэрэтиирэтигэр тохтоон, оҕону умсугутар уонна иитэр суолталаах ис хоһоонноох кинигэлэр, оннук чаҕылхай дьоруойдар суохтарын бэлиэтээтэ. Билиҥҥи кэми көрдөрөр уонна билиҥҥи кэм оҕотун өйүгэр-санаатыгар кэбэҕэстик киирэр уус-уран айымньылар наадаларын эттэ.
Саргылана Ноева, тыл үөрэхтээҕэ, ГЧИ, оҕону сахалыы үөрэтиигэ уонна наука тылыгар тохтоото: “Начаалынай кылааска сахатытыы наада дуо? Ханнык биридимиэттэр сахатыйыахтарын сөптөөҕүй? Ахсаан, физкультура, “Тулалыыр эйгэ”. Учууталлар үксүлэрэ интэриниэккэ матырыйаал элбэх эрээри, чуолаан саха олоҕун көрдөрөр матырыйаал наада дииллэр. Оскуолаҕа биир биридимиэт сахатыйыытынан муҥурдаммакка, сахалыы эйгэни тэрийиэххэ, дириэксийэ, төрөппүт түмсүүтэ онно кыһаллыахтаахтар. Соҕотох биир учуутал кыайбат. Оннук исписэлиистэри бэлэмниэххэ диэн этиилээхпит”. Ону кытта кини учуонайдар бэйэлэрин эргимтэлэригэр үлэлии олороллоро итэҕэһин, тыа сирин дьонугар, ыччакка наадалаах буоллун диэн кыһаллыахтаахтарын бэлиэтээтэ.
Мария Кириллина уонна Афанасий Гуринов-Арчылан “Ааҕар Саха сирэ” түмсүүттэн тыл эттилэр. Бу биир саамай кыахтаах түмсүү буолар чинчилээх эбит, былааннара сол курдук үгүс. Саха талааннаах суруйааччылара, бибилэтиэкэлэр, улуустарга баар суруйааччылар көҥүл түмсүүлэрэ кыттыстахтарына, бэрт дохсун долгуннаах хамсааһын үөскүөн сөп курдук. “Ааҕар Саха сирэ” сүрүн сыала – 21-с үйэ ааҕааччытын иитии. Саха литэрэтиирэтэ Өксөкүлээх, Ойуунускай саҕаттан сүрдээх улахан баай дириҥ устуоруйалаах, аан дойду таһымнаах. Ол билигин ааҕааччыта суох хаалар кутталлаах. “Ону тугу гыныахха? Оҕобутун үрдүк таһымнаах литэрэтиирэҕэ кыайан сыһыарбат кутталлаахпыт. Биһиги бэйэбит ааҕар эрэ буоллахпытына, оҕо ааҕар кыахтаах. Онон, бу хамсааһыҥҥа хас биирдии төрөппүт кыттыһыан, толкуйданыан наада”, – диэтилэр.
М.Кириллина: “Билигин бибилэтиэкэ сахалыы форматтаах буолара уолдьаста. Биһиги – уопсастыбанньыктар, төрөппүттэр бибилэтиэкэлэргэ онно көмө буолуохпутун наада. Хас биирдии улууска, нэһилиэккэ хамсааһын тахсыан наада. “Туруулаһыы” диэн үтүө дьыл. Баһылай Бырдьахаанап “Туруулаһар буолан, оннук дьонноох буолан бу олоробут” диирэ. Хас биирдии саха киһитэ туруулаһыахтаах, турууластаҕына эрэ, тугу эрэ ситиһэр кыахтаах”, – диэн түмүктээтэ.
Бары билэр киһибит Ньургун Бэчигэн эмиэ тылга чопчу бырайыак оҥорон үлэлии сылдьалларын кэпсээтэ. Кини кэргэниниин төлөпүөҥҥэ хачайданар сыһыарыы оҥоро сылдьаллар эбит: “Бастаан учууталлар, тыл үөрэхтээхтэрин, бэчээт эйгэтин үлэһиттэриттэн өйдөөбөт буолуу баара. Ол гынан баран, сыһыарыы олоххо киирэр түбэлтэтигэр, кини күүс-тирэх, көмө буолуо этэ диэн саарбахтаабаппын. Саха тылын учууталларын кытта сүбэлэһэн баран, сыһыарыыбытын оскуола оҕолоруттан саҕалыахха диэн биир тылга кэлбиппит. Сыһыарыы түөрт түһүмэхтээх. Бастакы түһүмэх 8 саастарыттан оҕолорго ананар, эһиилги сылга салҕааччылар, ону кытта, адьас кыра оҕолорго эмиэ туспа туомнаахпыт. Саамай үрдүк “продвинутай” таһымҥа эмиэ үлэлэһэ сылдьабыт”, – диэтэ.
Үчүгэйэ, бу бырайыактарыгар үбүлээһинэ көрүллүбүт, МВС тылга бырагырааматын харчытыттан 1,5 мөл. анаабыттар уонна 3,5 мөл. солк. өрөспүүбүлүкэ граныгар кыттан ылбыттар. Онон, бу – саҥа технологияны туһанан, тылы көмүскүүргэ чопчу хардыы буолбут.
Төрөөбүт тылга аахайбат буолуу төрүөтэ тугуй? Онуоха Дьулус Осипов, IT оскуола дириэктэрэ, санаатын эттэ: “Орто киһи толкуйа “Бу биһиэхэ саха тыла туохха нааданый? Биһиги сахалыы үлэлээбэппит, онон харчы өлөрбөппүт” диэн. Остуоруйа, киинэ, бырагыраама – барыта нууччалыы. Төрөөбүт тылын сэниир буоллаҕына, биһиги хайдах да үлэлиир кыахпыт суох. Эн төһө даҕаны сахалыы ырыа суруй, киинэ уһул, тугу эрэ ай. Ону ким да көрбөт буоллаҕына, ол туохха нааданый? Хайдах гынан, төрөөбүт тылбытын харыстыыбыт?
Дьон наар туох эрэ сылтаҕы булан иһэр. Урут сахалыы мультик суох диир этилэр. Онтон “Чохоон” диэн ханаал баар буолла, ютубка. Арассыыйа үрдүнэн саамай элбэх аатырар мультиктары тылбаастаабыттарын кэннэ, дьон атын сылтаҕы булла. Онон, биһиги төрөөбүт тыл суолтатын үрдэтиэхпитин наада. Ол баар, саамай сүрүн кыһалҕа. Ити судургу буолбатах. Саха тыла “муодунай” тыл буолуохтаах. Биһиги оҕону төрөөбүт тылынан сөпкө иитии ньыматын методичкатын оҥорорбут наада. Төрөөбүт тылбыт “престижтээх” буоллун, кэскиллээх буоллун!”
Вилюяна Никитина, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салайааччыта:
– Наһаа элбэх оҕо сахалыы саҥарбат буолла. Дьокуускай куоракка ол уруккуттан баар эбит буоллаҕына, аны улуустарга оннук кыһалҕа турда. Онуоха бары турунан, суолталаан, сорук оҥостон эрэ кыайар кыахтаахпыт. Бастатан туран, төрөппүттэргэ учууталлар, иитээччилэр быһаарыахтаахтар, былааннаахтык үлэлиэхтээхтэр. Билигин тыа сирин төрөппүттэригэр ити үчүгэйдик тиийэ илик. Төрөппүт оҕо төрөөбүт тылыттан тэйэрин кыһалҕа диэн өйдөөбөт. Сайдыытыгар охсуулаах буолуо диэн ылыммат. Онуоха сорох учууталлар “Оҕоҥ нууччалыы куһаҕаннык саҥарар буоллаҕына, СКЭни куһаҕаннык туттарыа” дииллэр.
Онон, учууталларга өйдөтөр үлэ барыахтаах. Ол хайдах барыахтааҕый? Биһиги эдэр төрөппүттэри өйдөтө сатыыбыт. Куурустары ыытан дуу, хайдах дуу, бу хайысхаҕа үлэ наада диэн бары этэллэр. Национальнай гимназияҕа саха тылын иҥэрэр бөлөх үлэлиир. Тэрээһиннэри ыытар, тугу эрэ гына сатыыр. Оннук хас биирдии оскуолаҕа баар буоллун, ону көҕүлүөххэ, турунуохха, ылсыахха.
Февронья Шишигина, “Олоҥхо” ассоциация салайааччыта:
– 2019 сыллаахха “Ийэ тыл кэскилэ” хамсааһын тэриллэригэр мунньахтаан турабыт. Ол мунньах уонна бүгүҥҥү мунньах уратыта тугуй? Ол мунньахха тура-тура ытааһын-соҥооһун этэ, оҕолор саҥарбат буоллулар, оскуола үлэлээбэт, төрөппүт кыһаллыбат диэн. Онтон ыла 3 сыл ааста. Киһи барыта долгуйан, аймалҕан тахсан, бүгүҥҥү мунньахха ньымалар уонна технологиялар туһунан кэпсэтии бара турар. “Ханнык ньыманан уонна технологияларынан үлэлээн, туһанан биһиги тылбытын көмүскүүбүт?” диэн.
Тыл баар – эйгэ баар буоллаҕына. Атын омук тылын үөрэтии саамай табыгастаах ньымата ол дойду эйгэтигэр оҕону киллэрии. Онно киллэрдиҥ даҕаны, саҥаран киирэн бараллар. Бүгүҥҥү саамай сорукпут буолуохтаах – саха эйгэтин сир аайы баар оҥоруу. Эйгэни аччаппат гына, онно үлэни тэрийии. Эйгэ диэн тугуй? Ол биһиги дьарыктарбыт: мас мастааһына, от оттооһуна, булт, сүөһү иитиитэ, балыктааһын, ас-үөл эйгэтэ. Билигин саха таҥаһын оҥоруу, дизайн, тигии эйгэтэ саҥа тыыны ылла. Саха таҥаһын ыһыаҕы киэргэтээри кэтэн тиийии бу эйгэни оҥоруу буолар. Онон, итиннэ дьарыктанар дьону хабан, эйгэни кэҥэтэ сатыахтаахпыт. Аны туран, биир улахан саха эйгэтин хайысхата – саха эстрадата. Ити “Хотугу сулус” (“Полярная звезда”) Татьяна Афанасьевна Гоголева оҥорбут куонкуруһа төһөлөөх оҕону кытыннаран, сайыннаран саха эстрадатыгар таһаарда! Ити салгыы сайдара эмиэ эйгэни кэҥэтии буоллаҕа. Саха тыйаатыра, олоҥхо – бу эмиэ.
Ньымалар, технологиялар диэни үөрэтэн көрөн баран, биир ньыма быһыытынан, ыһыах буолар диибин. Ыһыахха сахалыы ас астанар, сахалыы таҥаһы кэтэбит, ыһыах тэрилэ баар, фольклор, ырыа-тойук булгуччу киирэр. Онон, ыһыах элбиэхтээх. Уһуйаан ыһыаҕа, оскуола ыһыаҕа, аҕа уустар, аймахтар ыһыахтара, о.д.а. Билигин үөрэх тэрилтэлэрин ыһыахтарын регламена диэн суруллуон наада – кэмэ кэллэ. Холобур, А.Н. Жирков Олоҥхо ыһыаҕын регламенын оҥорторбута. Инньэ гынан, билигин ыһыах сиэрэ-туома, алгыһа, ыһыах тутуулара, успуорт көрүҥнэрэ – барыта онно чопчуланан оҥоһуллан, олус бэркэ оннун булла. Салгыы хас биирдии ыалга тиийиэхтээх, өйгө-санааҕа киириэхтээх. Аны ыһыахха дьиэ кэргэнинэн сылдьыы диэн баар буолуохтаах. Биһиги бары арбаҥ-тарбаҥ, тус-туспа сылдьабыт. Оҕолорбутун сахалыы эйгэҕэ киллэрэн, билиһиннэрбэппит. Биһиги кинилэри эмиэ сиэтэ сылдьыахтаахпыт. Бу Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕа буолаары турар. Ол Кэнсиэпсийэтигэр бастакытынан, ийэ тыл турар. Иккиһинэн, дьиэ кэргэн. Онтон – алгыс диэн. Улуустар эмиэ оннук ыһыахтарын кэнсиэпсийэтин суруналлар. Онон, эйгэни кэҥэтии итинник систиэмэлээхтик ыытыллыахтаах. Улуустарга ол – Олоҥхо дьиэлэрин тула тэриллиэн сөп.
Жанна Барашкова, “Сайдыы” саха тылын учууталларын ассоциациятын салайааччыта, саха тыла, сахалыы эйгэ оскуола салалтатыттан тутулуктаах буолбутун туһунан эттэ. Учууталлар түмсүүлэрэ бу хайысханы бүгүҥҥү күҥҥэ былааннаахтык тэрийэн үлэлии-хамсыы сылдьалларын эттэ. Саха тылын учууталлара – хас нэһилиэк аайы саха тылыгар ыытыллар туох баар тэрээһин саамай көхтөөх тэрийээччилэрэ, көҕүлээччилэрэ. Бу үлэлэрин кинилэр салгыы даҕаны ыытыахтарын туһунан эттэ.
Иван Ядреев, юрист, судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар саха тылын туттууга тохтоото. “Дьиҥинэн, төрөөбүт тылга сыһыаннаах, ону сайыннарыан сөптөөх сокуоннар бааллар эрээри, үлэлээбэккэ тураллар. Тоҕо диэтэххэ, сокуон сурулла сылдьар эрээри, ким да онно наадыйбат. Ону туруорсар хамсааһын наада. Онон, мин этиим: бу хамсааһын иһинэн, судаарыстыбаннай уорганнары кытта үлэлэһэр туспа бөлөх баара буоллар диэн. Наар кэтэһэн олорумуохха”, – диэтэ.
Лена Федорова, РЛИ:
–1920 сыллаахтан национальнай оскуолалар баар буолбуттара. Ол төрүт култуураны, тылы сайыннарар хайысхалаах оскуолалар этэ. Онтон 1971 сыллааҕы үөрэх былаанын көрдөххө, холобур, эбэҥки тылын начаалынай кылааска эрэ хаалларбыттар, орто сүһүөх кылаастарга ол чаастара нуучча тылыгар бэриллибиттэр этэ. Ону эбэҥки лиидэрэ дьахтар “Биһиги ону билбэккэ да хаалбыппыт. Ол иһин түргэн баҕайытык тылбытын сүтэрбит эбиппит” диэбиттээх.
Төрөөбүт тылынан үөрэтэр оскуолалар түмсүүлээх буолуохтаахпыт. Эбэтэр биһигини өйүүр кэнсиэпсийэ оҥоруохтаахпыт. Бытарыйан олорбокко, тылбыт сүппэтин туһугар. Биһиги оскуолабыт сахалыы үөрэтэр, ол барыта устааппытыгар киирэ сылдьар, 5-с былаанынан үлэлиибит. Иитэр үлэбитигэр туох баар тэрээһиннэрбит, мунньахтарбыт сахалыы бараллар, учууталлар, иитээччилэр үөрэнээччилэрдиин сахалыы кэпсэтэллэр уо.д.а. Биир үөрэппит оҕобут Москубаҕа устудьуонуу сылдьан эппитэ: “Мин бииргэ үөрэнэр өйдөөх баҕайы оҕолорум этэллэр: биһиги оскуолабытыгар эһиги кэпсиир туоххут да суох диэн. Эһиги оскуолаҕытыгар олоххутун оҥостор эбиккит – бырабыыталыстыбалааххыт, тэрээһиннэр ыытыллаллар” диэн. Сахалыы оскуолаҕа ол кыаллар.
Гаврил Адамов: “Хайа баҕарар тыл төрдө, төбөтө төрүт дьарыгар сытар. Онтон төрүт дьарык уларыйда, эйгэтэ кэҥээтэ. Ыччаттарбытын онно иитэн сибээстиэххэ. Саатар, сайыҥҥы ыйдарга оҕолору тыаҕа таһааран сырытыннарыахха, иитиэххэ”, – диэтэ.
Халан сахалыы бэчээти, суруналыыстыка ураты суолтатыгар тохтоото. “Саха тылын сайдыытыгар, сахалыы хаһыаттар сүрдээх суолталаахтар. Ону биһиги интэриниэттэн сонун ыла олоробут диэн сапсыйан кэбиспэккэ, сахалыы хаһыаты-сурунаалы сурутуҥ диэн ыҥырабын”, – диэн тыл көтөхтө.
***
Мунньахха сүрүн тыл этиилэртэн сороҕун эрэ киллэрдибит. Чахчы, киһи астынар кэпсэтиитэ буолла. Мантан инньэ “Ийэ тыл” түмсүү төрөөбүт тыл көмүскэлигэр, тэнийиитигэр, сайдыытыгар хоннохтоохтук ылсан, үлэтин ыытыа дии саныыбыт. Мунньахха сиэксийэлэринэн кэпсэтиилэри кэлэр нүөмэрдэргэ ааҕаарыҥ.
Н. Герасимова.Мария Дегтярева-Күндэли хаартыскаҕа түһэриилэрэ
