Үс көлүөнэ ЭМЧИТТЭР

Аан дойду үрдүнэн бэс ыйын үһүс өрөбүлүгэр Мэдиссиинэ үлэһиттэрин бырааһынньыга бэлиэтэннэ. Онон сибээстээн, үс көлүөнэ эмчит ПОПОВтар дьиэ кэргэн эмтиир Кииннэригэр кэлэн, үрдүк категориялаах быраас-хирург, травматолог, Арассыыйа норуодунай мэдиссиинэтин бэрэпиэссэрэ, сахалыы эмтээһини дэгиттэр баһылаабыт, уопуттаах быраас Григорий ПОПОВтуун сэһэргэһэбит.

1955 сыл. Уус Майда оройуона. Майда бөһүөлэгэ. Эдэркээн Таанньа кыыс 3 саастаах кыракый уолчаана күөмэйэ сүл­лэччи иһэн, тыынын был­дьа­һан, хаахыныы сытаахтыыр... Ийэ эрэйдээх оҕото эрэйдэнэрин көрөн, сүрэҕэ хаанынан оҕуолуур, хараҕын уута көмүскэтинэн тохтоло суох сүү­рэр. Оччолорго кини хантан сэрэйиэ баарай?! Бу түгэн кини олоҕун тосту эргитиэн...

Пенициллин бороһуогун бэлэспэр хантаччы кутан...

– Григорий Гаврильевич, саха киһитэ кэпсэтэн бил­сиһэр идэлээх. Ол сиэринэн...

– Бэйэм Нам Хатырыгыттан төрүттээхпин. Онно алын кылааска үөрэммитим. Салгыы Намҥа киирэн үөрэнэн, оскуоланы Дьокуускай 20-с №-дээх оскуолатыгар үөрэнэн бүтэрбитим.

Ийэбинэн эһэм Иван Егорович Колмогоров эрэпи­риэс­сийэҕэ түбэһэн, Уус Майда Ааллаах Үүн сиригэр көскө баран олорбута. 1954 сыллаахха болдьоҕо бүтүү­тэ, дьиэнэн көһөн, ол иһигэр ийэм аҕа­быныын миигин батыһын­нарбытынан, бары Уус Майда Майдатыгар көһөллөр. Аҕам Гаврил Николаевич – кулууп сэбиэдиссэйинэн, ийэм Татьяна Ивановна Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрэн, алын кылаас учууталынан үлэлииллэр.

– Медик буолбатах ийэҥ бэйэтэ эмтиэкэ буолан, олох­хун быыһаан турардаах.

– Мин 3 саастаахпар эмискэ сылдьан эрэ бэлэһим иһэн (отек гортани) ыалдьан хаалбыппын. Биэлсэр ыҥырыкка кэлэн быстыбатах. Мин тыыным хаайтаран, өлөн киирэн барбыппын. Ону ийэм эрэйдээх ыксаан “Чэ, өллөххүнэ өл, быыһаннаххына быыһан” диэн баран, кыракый бытыылкалаах пенициллин бороһуогун ылан, бэлэспэр кутан кэбиспит. Баччаҕа кэлиэх быабар, сарсыарда уһуктубутум үчүгэй буолан хаалбыт этим. Бука, антибиотик киирэн, микробтары өлөрөн кэбистэҕэ буолуо.

Ол ыксаллаах түгэн кэнниттэн ийэм “Медик буолан, оҕолорбун бэйэм эмтииһибин” диэн санааттан Дьокуускай куоракка көһөн кэлэн, 26 сааһыгар медучилищеҕа үөрэнэ киирбит. Үөрэҕин бүтэрэн, 30-лаах 2 оҕолоох ыал ийэтэ дойдутугар – Нам Хатырыгар биэлсэринэн үлэлии тахсар. Онно 4-5 сыл үлэлээн баран, 34 саастааҕар мэдиссиинэ институтугар үөрэнэ киирэр. Кини үөрэнэр кэмигэр куораты биир гына кэрийэн, куортамҥа олорбуппут. Аҕам ол кэмҥэ “Гордормострой” тэрилтэҕэ оробуочайынан үлэлиирэ. Суол, аспаал оҥорор буолан, хамнастара үрдүгэ. Сайынын күрдьэҕинэн аспаал быраҕар, кыһынын сүгэнэн дьиэ тутуутугар үлэлиирэ. Онно аҕабыт үлэлиир тэрилтэтигэр дьиэ биэрбиттэрэ.

– Ийэҥ үйэтин тухары ус­ту­дьуоннаабыт курдук буолан тахсар эбит дии.

– Ийэм 6 сыл үөрэнэн, 40 сааһыгар кыһыл дьупулуомнаах үөрэҕин бүтэрэн, куо­раттааҕы оҕо түбүркүлүөс балыыһатыгар үлэлии киирэр. Онно саҥа үлэлээн иһэн, аны аспирантураҕа үөрэнэ киирэр. Диссертациятын Москуба куоракка Патрис Лумумба аатынан университекка баран, “туберкулез лимфатических узлов у детей” тиэмэҕэ көмүскээн, мэдиссиинэ хандьыдаата буолар. Ол кэнниттэн мэдиссиинэ институтугар доценынан үлэлээбитэ.

– Ийэҕиттэн саҕалаан, кэр­гэниҥ Люция Петровналыын, уолуҥ Эрхаанныын үс көлүөнэ эмчиттэр буолаҕыт. Түгэни туһанан, барыгытын кэлээри турар Эмчиттэр күннэринэн эҕэрдэлиибин.

– Уолбут Эрхаан эбэ ииппит тапталлаах бастакы сиэнэ буолар. Сүрдээҕин дьарыктыыр, кинигэ бөҕөтө аахтарар этэ. Эбэтэ сиэн уола кини суолун утумнаан, мэдиссиинэ эйгэтин үлэһитэ буолуон олус баҕарара. Уолбут 1993 сыллаахха Дьокуускай куорат 8-с №-дээх оскуолатын биология хайысхалаах кылааһын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ. Оччолорго “лихие 90-е годы” быраастарга биир да солкуобай суох, төлөммөт кэмнэрэ буола сылдьыбыта. Ону барытын көрө сылдьан, уолбут “мэдиссиинэ эйгэтинэн барбат эбиппин” диэн Свердловскай куоракка улахан сүүмэрдээһини ааһан, юридическай академияҕа үөрэнэн, борокуруор идэлээх. 10-тан тахса сыл идэтинэн тэрилтэҕэ юристаабыта. Онтон удьуор хаана тардан, эбэтин батан, хойутаан да буоллар, 34 сааһыгар мэдиссиинэ институтугар үөрэнэ киирбитэ. Интернатураҕа үөрэнэн, хирург-травматолог идэтин баһылаабыта.

Бу үлэлии олорор кииммитин кини идиэйэтинэн арыйдыбыт. Миигин утумнаан быраас-хаанньыт буолуо диэн эрэнэбин. Оннук сыаллаах-соруктаах бары дьиэнэн үлэлиибит. Үлэлиир ньымабытын уолбут, баҕар, инникитин билим үлэтигэр туһанан, саха норуотугар үйэлэргэ хаалларыа турдаҕа.

Эмэ суох эмтэнии

– Дьэ, ол гынан Саха норуотугар олус туһалаах киин арыллыбыт дии.

– Бу кииммит Судаарыстыбаннай дуума дьокутаата, доруобуйа харыстабылын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччыта Ф.С. Тумусов улахан өйөбүлүнэн аһылынна диэн, бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Кини 323 №-дээх “О народной медицине” Федеральнай сокуоҥҥа (50 ыст.) эбии уларытыылары киллэрэн маннык киини аһан, үлэлэтэр кыах бэрилиннэҕэ.

Билигин кыракый дьиэнэн кииммит эрэ курдук буоллаҕа. Дьиҥэр, сир учаастага ылан, эмтиир-үөрэтэр хайысхалаах улахан норуот эмчиттэрин киинэ буолуон баҕарабын. Хомойуох иһин, билигин саха улуу эмчиттэрин аатын ааттатар, үйэтитэр туох даҕаны суох. Ол иһин норуот эмчиттэрин искибиэрин оҥорор бүччүм санаа сүрэхпэр сөҥөр. Ытык кырдьаҕас Ньыыкан оҕонньору ылан көрүөҕүҥ: төһөлөөх киһини эмтээн, үйэтин уһаппыта буолуой?! Кини эмтээбит ньымата үөрэтиллиэхтээх, үйэтитиллиэхтээх буоллаҕа.

Успуорт уустук көрүҥүнэн саха төрүт оонньууларынан утумнаахтык дьарыктанар тустууктар, мас тардыһааччылар, сэрэтэр үлэ биир ньыматын быһыытынан хааннаталлара судаарыстыбаннай таһымынан өйөнөрө буоллар, бэрт буолуо этэ дии саныыбын. Атын дойдуларга, судаарыстыба өттүттэн өйөнөн, хаанныыр кииннэр арыллан үлэлииллэрин истэбит, билэбит.

– Инникитин араас идэлээх норуот эмчиттэринэн кэҥиир былааннааххыт дуу?!

– Уҥуох тутар, оту хомуйар, оттон эмп оҥорор уонна илбийэр исписэлиистэрдээх буолуохпут.

– Сүрүннээн, туох ыарыылаахтар кэлэллэрий?

– Хаан баттааһыннаах, сис-сүһүөх, ньиэрбэ, сүрэх, о.д.а. ыарыылаах дьон. Хамсык дьаҥа, тулалыыр эйгэ араас иһитиннэриитэ, олох уустуга – бу барыта дьон доруобуйатыгар охсуута улахан. Хамсыктан дьон доруобуйата наһаа айгыраата, онно дьарҕа ыарыылаах дьон ордук эмсэҕэлээтэ. Сахалар айылҕа оҕолоро буоламмыт буолан быһыылаах, бу дьаҥы ордук ыараханнык ылынныбыт.

Көрдөрүнэ кэлбит ыары­һаҕы бастаан быраас ха­раҕынан көрөбүн, диагноз туруорабын уонна онно оло­ҕуран, биир кэлимник эмтээн саҕалыыбын.

– “Эмэ суох эмтэнии” диэни хайдах өйдүөххэ сөбүй?

– Бу киэҥ өйдөбүллээх. Эмэ суох доруобуйаны чөл туруктаах илдьэ сылдьыахха сөп. Ол курдук, хаан эргиирин тупсарыахха, хаан састаабын убатар курдук табылыакката суох, отунан-маһынан эмтэниэххэ сөп. Табылыакка ыарыы сытыырхайбыт кэмигэр эрэ көмөлөһөр, кинилэр быарынан, бүөрүнэн тахсан, бу уорганнар эмсэҕэлииллэр.

Кытай омук былыр-былыргыттан иҥнэнэн эмтииллэрин билэбит. Бэйэм туһунан баран үлэлээн, эмтээн саҕалыырбар “эмэ суох эмтээһин” бириинсибинэн үлэбин саҕалаабытым. Онно, кытайдыы иннэлээһини үөрэтэн, эмтээн барбытым. Онон бастаан иннэһит этим, 2-3 сыл кэриҥэ дьарыктаммытым. Үчүгэй түмүктээх буолара. Саха сирин барытын кэрийбитим.

Ол сылдьан былыргы ойууттар, отоһуттар, эмчиттэр эмтиир ньымаларын дьаныһан, хасыһан үөрэппитим уонна сахаларга чугас диэн хааннааһыҥҥа ылсан, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьабын. Билигин барытын холбоон, дьүөрэлии тутан эмтиибин. Онон эмэ суох эмтиир хайысханы бүгүҥҥү үлэбэр туһанабын.

– Үгэс буолбут мэдиссиинэ (традиционная медицина) норуот мэдиссиинэтиттэн тугунан уратылаһарый?

– 48 сыл мэдиссиинэҕэ үлэ­лээбит буоламмын, иккиэннэрин тэҥҥэ тутан үлэлиибин. Түөрүйэ – университет үөрэҕэ, онтон быраактыка – норуот мэдиссиинэтэ. Бу билиҥҥи мин үлэм – түөрүйэтэ суох быраактыка үлэтэ.

Хаан кэмиттэн кэмигэр сайҕаныахтаах

– Хааннааһыны дьыл ханнык кэмигэр оҥорор ордугуй?

– Сайын өҥүрүк куйааска испит уу үксэ көлөһүн буолан тахсар. Маннык кэмҥэ хааннаатахха, хоп-хойуу хаан кэлэр уонна хаанын угуттаан баран хааннаатахха, быыкаайык хаан кэлэр. Оттон кыһынын хааннаатахха, тымныыга киһи этэ-сиинэ сабыллан сылдьар буолан, хаан үчүгэйдик кэлэр. Онон, кыһын хааннааһын үтүө түмүктээх буолар эбит диэн, 30-ча сылы быһа үлэлэспит уопуппар олоҕуран этэбин. Ханнык баҕарар ыарыыны олохсутан, дьарҕаҕа кубулуппакка эрдэттэн хаанната сырыттахха, ыарыы ытарчатыттан түргэнник босхолоноҕун, үтүөрэҕин. Ол эрээри, хааннааһыны дьыл кэмиттэн тутулуга суох, наада буолар түгэнигэр кыһалҕалаах дьоҥҥо син биир оҥоһуллар.

Хааны уларытыахха наада. Ордук сааһырбыт дьон хааннатара наада. Эргэ бөх быраҕылларын курдук, эргэрбит хаан эмиэ уларыйан иһиэхтээх.

– Ханнык түгэҥҥэ хааннатылларый?

– Биир хааппыла ардах буолбат, элбэх хааппыла ардах буолар. Оннук курдук элбэх хаан түмүллэн, биир сиргэ бөлүөхсэн сытар. Ол ылҕаныахтаах. Хаанныырга анал миэстэлээх буолар. Тобуккун тоҥордоххуна, ыарыы сылаабай миэстэҕэ – чааскыгар хорҕойор. Эт-хаан бэйэтэ мөлтөх миэстэлээх буолар. Хаан хойуннаҕына, ис уорган барыта эмсэҕэлиир.

– Эмтиир ньымаҥ сүрүн тэрилэ – ынах муоһа.

– Ынах муоһунан хааннаа­һын – былыр-былыргыттан киһи аймаҕы ыарыыттан быы­һаабыт ньыма. Аны хаан­­наа­һын бары норуокка барытыгар баар ньыма. Бу буоллаҕа “эмэ суох эмтэнии” биир көрүҥэ. Бэйэм 30-ча сыл устата Н.Ва­сильев-Ньыыкан ньыматынан хааннааһыҥҥа идэтийэн үлэ­лиибин. Кини, сүрүннээн, ынах муоһунан дьону хаанныыра. Ол туһунан киниэхэ ананан тахсыбыт кинигэлэргэ кэпсэнэр.

– Үйэни уһатарга тугу тутуһуохха нааданый?

– Киһи барыта уһуннук, үчү­гэйдик олоруон, үйэтин уһа­тыан баҕарар. Ол инниттэн хааны ыраастык тутуохха наада. Эккэ-сииҥҥэ баар хаан туругун эрдэттэн биллэрэр. Холобур, инсульт диэн ыарыы баар дии. Киһини тута «харк» гыннаран, охторон түһэрбэт ээ. Ыарыы бэлиэлэрэ «чуораанчыктар» эрдэттэн тыаһыыллар. Ол курдук, сирэйиҥ, этиҥ-сииниҥ көһүйбүт, утуйан хаалбыт курдук турукка киирэр. Умнуган буолаҕын, мэйииҥ эргийэр, кулгааҕыҥ чуҥкунуур. Сэниэҥ суох буолар, тугу да гыныаххын, оҥоруоххун баҕарбат турукка киирэҕин. Бу барыта – ыарыы бэлиэтэ. Түмүгэр сэргэх баҕайытык сылдьан, охтон хаалаҕын. Онон, мэлдьи бэйэни кэтээн көрүнэ сылдьар наада.

Киһи 8 чаас хайаан да утуйуохтаах. Дьон түүн турумаары, ууну испэт буола сатыыр. Ити – сыыһа. 8 чаас устата киһи сытыары балаһыанньаҕа сытар, утуйар. Эккэ-сииҥҥэ ситэ тиийбэтэх хаан көхсүгэ, сискэ, кэтэххэ тиийэн бөлүөхсэр. Түүн ууну испэтэххэ, хаан хойдон турар. Мин дьоҥҥо мэлдьи этэбин – түүн уһуктар буол­лах­хытына, хайаан даҕаны уута иһиҥ диибин. Айыл­ҕатын быһыытынан киһи киэһэ аһыах­таах. Куртаҕыҥ тот буоллаҕына, холкутук утуйаҕын.

Инсулга киһи аҥаарыттан аҥаара хаалар. Аҥааргын барытын сүтэрэн бараҥҥын, барытыгар хаттаан үөрэнэргэ күһэллэҕин – аһыырга, ньуос­каны туттарга, ыйыс­тарга, саҥарарга, о.д.а. Чөлү­гэр түһүүгэ, кырата, 5-6 сыл барар. Оннук турукка тиийбэт наадаттан эрдэттэн хааннатыахха наада. Кэтэххэ, оройго, арҕаска (вдовий горб) баар хааны барытын сүөкэтэн кэбис. Тута чэпчии түһэҕин.

– Ол аата, киһи элбэх ууну иһиэхтээх диэн дуо?

– Cуох. Ууттан сүһүрүөххэ эмиэ сөп. Аһара элбэх ууну иһэр киһи сүллэччи иһэр, бүө­рүн ноҕурууската улаатар. Ол эрээри этиҥ-хааныҥ ууну ирдиир буоллаҕына – ис. Онтон иһэр баҕаҥ суох буоллаҕына, күүскүнэн иһимэ. Гормональнай эмтэри иһэр дьон ордук уойаллар.

– Төһөнөн элбэх ууну иһэбин да, хааным убаҕас буолар диэн буолбатах буол­лаҕа дии.

– Биллэн турар, суох. Арыгыттан сэрэнэр курдук, уут­тан эмиэ сэрэниэххэ наада.

– Ууттан тоҕо сэрэнэбиний?

– Этиҥ-сииниҥ иһэр (отек), ордук ыйааһыннанаҕын. Килиэккэҥ аһара ууланар. Хайа баҕарар ыарыы микроба килиэккэ мембранатын сыгынньахтаан, алдьатан кэбиһэр. Мембрана сыанан бүрүллэ сылдьар. Норуот мэдиссиинэтигэр – сэлликкэ, тымныйыыга – эһэ, хаас, саһыл, балык сыатын сииллэр. Балар бары туһалаахтар, килиэккэ мембранатын (липиды) бөҕөргөтөр.

– Оччотугар сахалар уба­һабыт сыата улахан туһалаах буоллаҕа.

– Туһалаах. Ол эрээри манна кыра “ноолоох”. Холобур, ыһаарыламмыт эт туһалаах дуу, ууга буспут дуу? Хайата ордугуй? Биллэн турар, ыһаа­рыламмыта. Үтэһэҕэ буспут эти ылан көрүөҕүҥ. Хайдах оҥоһулларый? Буруо уонна чох итиитин суоһугар буһар. Буруо эт быыһыгар өтөн киирэн амтаннатар, буруота туһалаах буолар. Буруо быарга тиийэн сыаны таһаарар, быары ыраастыыр. Ол иһин нууччалар, кавказтар ыыһаммыт эт аһы, балыгы (омега 3) наһаа сөбүлүүллэр. Уокка эти үөлэн сиир киһи эниэргийэлээх буолар. Онон, буруоҕа үөлүллүбүт, ыыһаммыт ас туһаны эрэ аҕалар.

– 30-ча сыл устата бэрт элбэх улуустарынан сырыттыҥ. Ханнык улуус олохтоохторо ордук туохтара аһаа­ҕырар эбитий?

– Үөһээ Бүлүү эргин бэйэлэрэ сахалыы эмчиттэрдээх, уруккуттан хааннатыы ньыматын билэр буоланнар, доруобуйалара сэнэх, уһун үйэлээх дьоно элбэх. Сунтаарга ыйааһыннаах, хаан баттааһыннаах дьон үгүс. Чурапчылар сахалыы тыыннаах, успуорду өрө туппут ииммит-хаппыт дьон эрээри, атахтарынан-илиилэринэн моһуогураллар эбит, ол эрээри хаан баттааһыннаах дьон аҕыйах. Хаҥаласка таас хайаларыттан ууларыгар кальций элбэх буолан, тиистэрэ фарфор курдук үчүгэй, бөҕө эрээри, куртах ыарыыта үгүс эбит. Хотулар отунан-маһынан эмтэнэллэрин, хааннаталларын ордороллор. Халыма эргинтэн кэлэ сылдьар ыарыһахтары кэтээн көрдөххө, балыгы элбэхтик аһыыр буоланнар саастаах өттүлэрэ эттэрэ-сииннэрэ кытаанах, салыбырыы сылдьыбат, сэнэхтэр. Балыкка баар омега дьайыыта күүстээҕэ биллэр. Бу барыта – мин идэлээх быраас быһыытынан тус көрүүм-истиим.

Өлүөнэ өрүстэн күүс-күдэх ылабын

– Хайдах сынньанаҕын?

– Тулагы бөһүөлэгэр олорорум быһыытынан, тэлгэһэ­биттэн чугас Өлүөнэ өрүс тардыыта (протока) кэлэн ааһар кытылыгар тахсан, уу чуумпуга олорорбун сөбүлүүбүн, мотуорканан сылдьан балыктыыбын.

Тэлгэһэбэр сибиин­ньэ оҕотун тутабын, 10-ча кууруссам сымыытын аһыыбын, убаһалар­даах­пын. 40 суотай сирбэр улахан, киэҥ оҕуруот­таахпын – 100 ук помудуор, 100 хаппыыста, оҕурсу, хортуоппуй олордобун.

Сайыны быһа көмүс курдук бүөбэйдээн, күһүнүн оҕуруот аһын элбэҕи сомсобун. Онтон астынабын, эттиин-сиинниин, өйдүүн-санаалыын сынньанабын. Массыынанан сылдьан Сахам сирин очуос хайалаах, кэрэ айылҕалаах сирдэринэн айанныырбын олус сөбүлүүбүн. Айылҕаттан күүс-уох, эрчим, эниэргийэ ылабын.

Кэргэним Люция Петровна СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна, Сунтаар Тойбохойуттан төрүттээх, эмиэ быраас идэлээх. Миигиттэн биир сыл эрдэ 1975 сыллаахха СГУ мэдиссиинэ факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. Эдэрбитигэр университекка үөрэнэ сылдьан ыал буолбуппут. Олорбуппут быйыл 50 сыла буолла.

– Григорий Гаврильевич, олоххо биир эрэ таптал баар буолар дииллэрэ оруннаах дуо?

– Оруннаах. Биирдэ миигиттэн 80-лаах кырдьаҕас “Таптал диэн баар дуо?” диэн ыйытан турардаах. Ону мин, эдэр омуннаах санаабар, “Эдэр сааска күүстээх таптал баар” диибин. Онуоха оҕонньорум: “Оо, олох сыыһа этэр эбиккин. Мин билигин 80 саастаахпын, күнтэн күн аайы кэргэммэр тапталым күүһүрэн иһэр. Кэргэним баар буолан, бүгүҥҥү күнүм этэҥҥэ бүтэн эрэр, сарсын эмиэ кинини көрдөрбүн диэн санааттан дьоллонобун”, – диэн бэргэнник эппитин, билигин сааһыран олорон, дьэ өйдүүбүн. Тэҥ саастыылаахтарыҥ, аймахтарыҥ аҕыйыыллар, оттон кэргэниҥ суох буолан хааллаҕына, олоххо интэриэһиҥ сүтэр буоллаҕа. Онон, дьиҥнээх таптал сааһы­ран истэххинэ күүһүрэр, кэр­гэҥҥэр сыһыаныҥ, ытыктабылыҥ күнтэн күн улаатар, үүнэр күнү кини аттыгар баар буолан, дьоллоно көрсөҕүн. Миэхэ кэргэнниилэр үгүстүк кэлэллэр ээ. Онно көрдөххө, иннэлээх сап курдук биир баайыыга тиһиллэн баран сылдьаллара көрөргө наһаа үчүгэй.

Кэпсэтии быыһыгар сэмээр сылдьан...

Сэһэргэһэн бүтэн, Григорий Гаврильевич эмтиир кэбиниэтигэр олорон үлэтин кэтиибин. Киирбит ыарыһахтарын бастаан хааннарын баттааһынын хайаан да кээмэйдиир эбит. Аттыгар үөрэтэ, билиитин-көрүүтүн үллэстэ сылдьар киһилээх. Ону: “Хаанныырга баҕата баһыйан, миэхэ кэлэн үөрэнэ сылдьар. Тыа сиригэр олорор буолан, бэтэринээр үөрэҕэ да суох буоллар, оҕуһу, убаһаны аттыыр. Туох баар тииһэ баар 60 саастаах доруобай киһини бачча сааспар диэри көрсө иликпин. Өй-санаа, эт-сиин өттүнэн айгыраабатах киһи”, – диэн сөхпүт-махтайбыт санаатын үллэстэр. Үөрэнээччитэ сүбэһитин, үөрэтээччитин ыйыытын-кэрдиитин улгумнук толорон иһэр.

* * *

Саастаах эр киһини кэтэҕин өттүттэн муоһунан хааннаан, хара өҥнөөх, чэлкэх 200 г. кэриҥэ хааны ылан анал иһиккэ куталлар. Хааннаабыт сирин тутан көрбүтүм лаппа сымнаабыт, оттон биир өттө кытаанах, “ону сарсын хаанныахпыт” дэстилэр.

Чурапчыттан сылдьар 63 саастаах эр киһи: “Бэҕэһээ, бүгүн хааннаттым. Сүрэхпэр стенокардия диэн диагнозтаахпын уонна шунтированиены барбытым, онон хааным хойуу. Хааннатан чэпчээтим”, – диэн санаатын үллэстэр.

92 сааһыгар сылдьар кырдьаҕас баабыска аа-дьуо үөмэр-чүөмэр үктэнэн киирэр. Саастаах ытык кырдьаҕас диэтэххэ, саҥата-иҥэтэ лоп бааччы, бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах, бэйэтэ хаамар-сиимэр. Новосибирскай куоракка кыыһыгар олорор, дойдутугар күүлэйдии кэлэ сылдьар. 20-чэ сыллааҕыта Григорий Гаврильевичка икки төгүл хаанната сылдьыбыт, сүрдээҕин туһаммытын, онон, бу сырыыга эмиэ хаанната кэлбитин кэпсиир. “Урут сиспин хаанныаҕыттан бачча сааспар диэри сиспинэн аһааҕырбакка кэллим. Аны икки төгүл кэтэхпин хааннатан, хаан баттааһынын умнубутум. Билигин сааһырыы бэрээдэгинэн быһыылаах, бутукаай-итикээй буоламмын хаанната кэллим”, – диэн бэрт сэргэх куолаһынан кэпсиир.

Биир дьахтар киирбитин хаанын баттааһынын кээмэйдээбитэ 200/100 көрдөрөр. “Төбөм ыалдьарын билбэт турукка сылдьабын, хайдах эрэ дөйөн хаалбыт курдукпун, сүрэҕим өрө мөхсөр, сэниэтэ суох буолан хаалабын”, – диэн үҥсэргиир. Хааннаан бүтэн, хаанын баттааһынын кээмэйдээбитэ арыый да түспүккэ дылы буолбут. Григорий Гаврильевич хааннаан баран, хааннара хойуу дьоҥҥо ынах тылыттан оҥоһуллубут гепарин эминэн кииннэрин үрдүнэн укуол туруорар эбит.

Мин баар кэммэр Горнай Аһыматыттан 71 саастаах дьах­тар төбөтүн уонна тобугун хаанната диэн ааттаан кэлбит, манна эрдэ сылдьыбыт, эмтэммит. Эдэрчи көрүҥнээх эр киһи ньиэрбэтин тоҥорон, сирэйэ испитин хааннатан, чэпчээн аҕай таҕыста.