Эрэдээксийэбит бүгүҥҥү ыалдьыта мэдиссиинэ 1-кы №-дээх киинин гемодиализ отделениетын үрдүк категориялаах нефролог бырааһа, СӨ доруобуйаҕа харыстабылын туйгуна Е.Н. КОПЫРИНА. Кини 1991 сылтан мэдиссиинэ киинигэр нефрологынан үлэлиир. Саха сиригэр бүөргэ диалиһынан эмтэнии хайысхатын төрүттэспит, олоххо биир бастакынан киллэрсибит, тарбахха баттанар исписэлиис буолар диэтэхпинэ, сыыспат буолуохтаахпын.
Бүөр курдук уустук уоргаҥҥа 30-тан тахса сыл быыстала суох үлэлиэх диэтэххэ судургута суоҕа биллэр. Евгения Никифоровнаны кытта кэпсэтэ олорон, идэтигэр хайдах курдук бэриниилээҕин, ыарыһахтарыгар истиҥ, аһыныгас сыһыанын, билэрэ-көрөрө элбэҕин, тус идэтигэр саҥаттан саҥа үлэ хайысхатын, ньыматын толкуйдуурун сөҕө-махтайа истэҕин. Маннык айылҕаттан айдарыылаах үтүөкэн быраастардаах буоламмыт үүнэр үтүө күнү үөрэ көрсөбүт, тус баайбытын – доруобуйабытын эрэнэбит.
– Евгения Никифоровна, өрөспүүбүлүкэбитигэр бүөрүнэн ыалдьыы балаһыанньата хайдаҕый?
– Бүөр ыарыыта биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар элбии турар. Ол курдук, 500 мөл. киһи бүөр дьарҕа ыарыытыгар (хроническая почечная недостаточность) ыалдьар, ол эбэтэр 10 киһиттэн 1. Саамай үрдүк көрдөрүүлээх дойдулар Япония уонна Европа. Бу сайдыылаах дойдулар диагностикалара уонна диспансеризациялара үчүгэй буолан үрдүк сыыппараны биэрэр буолуохтаахтар. Биһиэхэ Илин Эҥээр уонна Бүлүү бөлөх улуустарыгар бүөр ыарыытын көрдөрүүтэ арыый үрдүк. Бу систиэмэлээхтик ыытыллар үлэ (диспансеризация) түмүгэ буолуон сөп.
Ыарыы сүрүн төрүөтэ – саахар диабета, үрдүк хаан баттааһына, аһара уойуу, мээнэ эмтэнии, тымныйыы уонна араас системнэй ыарыылар буолаллар.
– Саха сиригэр диализ киинин төрүттэспит киһи буоллаҕыҥ. Ол туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуу?
– Дьокуускайга мэдиссиинэ киинигэр диализ отделениета 1991 сыллаахха аһыллыбыта. Бу иннинэ диализ сулууспата өрөспүүбүлүкэҕэ суоҕа. Билигин отделение аһыллыаҕыттан үлэлиир быраастартан соҕотох хааллым.
Үлэбинэн диализ уонна нефрология сулууспатын сайыннарыыга 2 бырагырааманы суруйбутум. Үгүс уустугу, ыараханы көрсүбүтүм, кистэл буолбатах, үтүрүллүү да баара. 1998 сыллаахха оҥорбут бастакы бырагыраамабар Саха сиригэр трансплантологияны арыйарга диэн хас да пууннаах этиини киллэрбитим. Ону “Гемодиализ сыанатын сатаан уйуммакка олорон, бу хайысхаҕа үбү-харчыны ким биэрэр уонна мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэҕэ туох трансплантациятай?” – диэн сөбүлээбэтэхтэрин биллэрбиттэрэ. Ол да буоллар, ити этиилэрбин син биир дьирээлэһэн туран хааллартарбытым. Кырдьык, оччолорго мэдиссиинэҕэ үп-харчы өттүгэр уустуктар бааллара. Инньэ гынан 2001 сылтан өрөспүүбүлүкэбитигэр бүөр трансплантацията олоххо киирэн барбыта.
Иккис бырагыраамам – 2004 сылтан амбулаторнай диалиһы арыйыы. Бу улахан хайысхалаах бырагыраама этэ. Диализ миэстэтэ суоҕуттан дьоҥҥо аккаастыырбыт ханна барыай? Ордук эдэр дьоҥҥо аккаастыыр сүрдээх ыарахана. Бу бырагыраама 2014 сыллаахха олоххо киирэн, Дьокуускай куоракка “Диалог” мэдиссиинэ киинэ аһыллан үлэлии олорор.
1999 сыллаахха Сеченов аатынан Москубатааҕы мэдиссиинэ университетын нефрология кафедратыгар системнэй ыарахан ыарыылар бүөргэ дьайыыларын туһунан циклгэ үөрэнэн кэлбитим уонна биһиги отделениеҕа аан бастаан бүөр аккаастааһынын тохтотор уонна бытаардар эмтээһин ньымаларын киллэрбитим (гормональнай уонна химиопрепараттары улахан дозанан туттуу). Ол түмүгэр, аҕыйаҕа суох киһи эмтэнэн, диализка киирэр сыллара уһаан, сорохтор олох даҕаны үтүөрэн, билиҥҥэ диэри махтаналлар.
Үлэбэр бэйэм кэтээн көрүүлэрбин мэлдьи туһанабын. Ол курдук, 2012 сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай ыстатыйалар хомуурунньуктарыгар “Сахаларга трансплантация эмтэрин дьайыыларын” туһунан суруйбутум. 2018 сыллаахха Казахстан Астана куоратыгар “Бүөр ыарыылара – азиаттарга» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ кыттыбытым. Онно азиаттарга “Цитохром Р450” диэн быар ферменэ эмтэр дьайыыларын, ордук трансплантация кэнниттэн уларытарын туһунан, Турция бэрэпиэссэрэ оҥорбут дакылаатын сэргии истибитим. Онно этиллэринэн, 2015 сыллаахха бүөр ыарыыларыгар норуоттар икки ардыларынааҕы кэмитиэт “Азиаттарга трансплантация кэнниттэн дозаны мээнэ улаатыннарбат туһунан” быһаарыы биэрбит этэ. Ол эбэтэр, Азия омуктарыгар трансплантация кэнниттэн эмп дьайыыта европеецтардааҕар уратылаах эбит.
– Перитонеальнай диализ диэни хайдах өйдүөххэ сөбүй?
– 2007 сыллаахха диализка миэстэ тиийбэтиттэн уонна сорох дьон тымырдара кыайан диализка эппиэттээбэтиттэн, Перитонеальнай диализка быраастартан маҥнайгынан үөрэммитим. Онно научнай салайааччым, оччолорго Санкт-Петербург МАПО кафедратын сэбиэдиссэйэ, билигин Байыаннай мэдиссиинэ академиятын бэрэпиэссэрэ, байыаннай хирург, полковник К.Я. Гуревич Саха сиригэр кэлэн, биһиги хирурдарбытын перитонеальнай диализ катетерын искэ туруорарга үөрэтэн барбыта.
Онон, 2007 сылтан перитонеальнай диализ Саха сиригэр арыллан үлэлии олорор.
Перитонеальнай диализ диэн тараһанан хааны ыраастааһын, искэ катетерынан анал эмтээх ууну киллэрии буолар. К.Я. Гуревич Арассыыйаҕа перитонеальнай диалиһы киллэриигэ уонна сайыннарыыга үгүс үлэлээх бөдөҥ учуонай буолар.
– Диализка наадыйар дьон ахсаана элбиир. Урукку сылларга сылы сыллаан уочаракка турабыт диэччилэр. Билигин хайдаҕый?
– Диализка билигин улахан уочарат суох диэн бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Урукку сылларга араас уустук түгэн баара. Билигин ыарыһах эмтэнэр да, үлэлиир да кыахтаах.
– Бүөр ыарыыта быар курдук эмиэ биллибэккэ сиир диэн этэллэрэ төһө оруннааҕый? Эрдэттэн хайдах профилактилана сылдьыахха сөбүй? Ханнык анаалыстары туттарар наадалааҕый?
– Бүөр биллэрбэккэ сылдьан эрэ, үлэтэ тохтуур. Ону сэрэтэр наадаттан сыл аайы диспансеризацияны толору ааһан, бэйэ доруобуйатын хонтуруолланан сылдьыллыахтаах. Ыйааһыны, хаан баттааһынын көрүнүү наада. Маны тэҥэ хаан, иик анаалыстара туттарыллар, бүөр УЗИтыгар түһүллэр.
– Бүөр ыарыыта удьуорунан бэриллэр дуо?
– Бүөр ыарыыта үксэ генетическэй ыарыы. Ол эрээри биир усулуобуйаҕа олорон, киһи барыта ыалдьыбат, “удьуордуур” эрэ дьон ыалдьаллар. Финляндияҕа ситэри сайдыбатах, болдьоҕун иннинэ эрдэ төрөөбүт кырачааннары төрөөттөрүн кытта, бүөр ыарыытыгар учуокка ылаллар. Биһиэхэ эмиэ оннук дьаһаныы баара буоллар...
– Күҥҥэ 2,5 лиитирэ уу иһиллиэхтээх дииллэр. Сорох дьон күн устата наһаа элбэх ууну иһэллэр. Бүөргэ ноҕурууска буолбатах дуо?
– Ууну наһаа элбэҕи иһэр куһаҕан. Кыра-кыралаан 1,5-2,0 лиитирэни, ону даҕаны куйаас күннэргэ, иһэ сылдьыллыахтаах. Саамай “оптимальнай вариана” таһаарбыт ииккэр 700,0-800,0 мл эбэн иһиэхтээххин, ол эбэтэр бүгүн 1,5 л таһаардыҥ, ол аата сарсыҥҥы күнүгэр 2 л ууну иһиэхтээххин. 1 лиитирэ ууну испит киһи күҥҥэ 200-300 мл таһаарар, ол – нуорма.
– Социальнай ситимнэринэн көрдөххө, бүөрү көһөрөн олордууга ыарыһахтар үп-харчы өттүнэн көмө көрдөһөллөрө үгүс.
– Бүөр уруулуу трансплантацията (родственная трансплантация) өрөспүүбүлүкэҕэ баар, анал квотанан СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ босхо киин куоракка эпэрээссийэҕэ ыытар.
– Отунан-маһынан эмтэнии хайдаҕый?
– Оту-маһы мээнэ иһэр эмиэ сэрэхтээх. Ол курдук, от биир өттүнэн – үчүгэй, иккис өттүнэн, атын ыарыы төрүөтэ буолуон сөп. Ордук бүөр, быар аккаастаан кэбиһиэн сөп. Киһиэхэ миллиардынан бактыарыйа баар, олор биһиги олохпутун тутан олороллор. Ону араас эминэн эмтэнэн, ол бактыарыйаларбытын өлөртөөн кэбиһэн, араас аутоиммуннай, искэн ыарыыларыгар ыалдьабыт. Онон, олох муҥур уһукка тиийдэххэ эрэ, антибиотиктарынан эмтэниэххэ наада. Маны аан дойду учуонайдара дакаастаан, оһоҕос микробиоматын суолтатын киэн араҥаҕа таһааран эрэллэр. Оннооҕор артрит ыарыы оһоҕос микробиомата алдьанарыттан диэн этэллэр.
– Анаалыска 200-500 мкмоль креатинин бүөр аккаастааһына диэн буолар. Маннык турукка тиэрдибэккэ ыарыһаҕы эмтиэххэ сөп дуу?
– Креатинин 200-500 мкмоль диэн бүөр улаханнык эмсэҕэлээбитин көрдөрөр. Манна ыарыы биричиинэтин, хаһааҥҥыттан ыалдьыбытын уонна анаалыс түмүгүн билэн, быраас сөптөөх эмтэниини аныыр.
– Тулалыыр эйгэ мөлтүүрүттэн дьон доруобуйата айгыраата диир оруннаах буоллаҕа?
– Тулалыыр эйгэ салгын киртийиититтэн үөскээбит озоновай хайаҕастар атмосфераҕа күн сардаҥалара киһиэхэ радиационнай дьайыыларын үрдэтэр. Ол түмүгэр, араас тирии, системнэй ыарахан ыарыылар үөскүүллэр, сүрдээх ыараханнык эмтэнэллэр, маны тэҥэ туох баар сүрүн уорганнар, сүрэхтэн саҕалаан эмсэҕэлииллэр. Бу барыта тулалыыр эйгэбит алдьаныытыттан, ойуурдарбыт умайалларыттан, күөллэрбит уолалларыттан, араас тиэхиньикэ таһаарар куһаҕан гаастарыттан, о.д.а. эйгэттэн.
– Бүөргэ таас туохтан үөскүүрүй? Ис кири (шлак) эттэн-сиинтэн хайдах таһаарыахха сөбүй?
– Таас үөскүүр биричиинэтэ элбэх. Үөскүүр биричиинэтэ – эмп содула, ииктэтэр араас эмтэр, оттор, маны тэҥэ микроэлэмиэннэри дьаһайар быччархайдар үлэлэрэ кэһиллиититтэн буолуон сөп. Тэлэбиисэргэ кальций, Д битэмиин эрэкэлээмэтэ үгүстүк көстөр. Кальцийы ордук сааһырбыт дьахталлар мээнэ иһэллэрэ сэрэхтээх. Ол курдук, тымырдара таастыйыан сөп. Куртахтарыгар баастаах дьон ордук “Омез” диэн куртах эмин наһаа иһэллэр. Биллэн турар, куртах бааһыгар иһиэххэ сөп эрээри, аһара үлүһүйэр наадата суох. Ол тааһы үөскэтэр өттүнэн, үөскэ, бүөргэ охсуута улахан.
Киһи олоххо актыыбынай көрүүлээх, эт-хаан өттүнэн бөҕө туруктаах, мэлдьи хамсана-имсэнэ сылдьар, сөпкө аһыыр, чөл олоҕу тутуһар буоллаҕына – ис кир (шлак) үөскээбэт диэн тус көрүүлээхпин.
Төрүттэрим – отоһуттар,
уҥуох тутааччылар
– Евгения Никифоровна, хантан төрүттээххиний?
– Кэбээйи сэлиэнньэтигэр төрөөбүтүм. 17 сааспар оскуоланы бүтэриэхпэр диэри дойдубар олорбутум. Эбэм Евдокия Левина отунан дьарыктанар, отунан дьону эмтиир этэ. Ийэм Степанида Левина доруобуйатынан аһаах буолан, наар балыыһалары кэрийэрэ. Ол иһин от ыйын бүтүүтэ, атырдьах ыйын саҕаланыыта, эбэбиниин эмтээх оттору хомуйа барарбыт. Мин ыарыйдахпына, эбэм илиитинэн имэрийэн эмтиирэ. Ийэм наһаа ыалдьарын иһин, улаатан, быраас буолан үтүөрдэ охсуохпун, ийэм мэлдьи аттыбар баар буолуон баҕарарым. Онон, эмчит буолбут төрүөтүм итиннэ сытар уонна тулалыыр дьонум отунан эмтиир дьарыктаахтарыттан буолуон сөп. Эһэм Семен Левин, норуокка биллэринэн уҥуох тутааччы Ноннох оҕонньор диэн этэ. Кэбээйигэ уҥуох тостуутун тутан, бар дьонун махталын ылара.
– Үлэҥ устуоруйата хайдах саҕаламмытай?
– СГУ мэдиссиинэ факультетын бүтэрээт, Уус Алдан Кэптэнитигэр үлэбин саҕалаабытым. Үлэҕэ уопута суох эдэр киһи анаалыс да, эрэнгиэн да суох сиригэр хайдах үлэлээн кэлбиппин, билигин салла саныыбын. Ол эрээри наһаа үчүгэй кэлэктиипкэ үлэлээбиппин олоҕум чаҕылхай кэрчик кэминэн ааҕабын. Сиэстэрэлэрим Анастасия Трифонова, Зинаида Сысолятина бэйэбиттэн аҕа саастаах буоланнар, ийэлии истиҥ сыһыаннаахтара, сүрдээҕин үөрэтэллэрэ-такайаллара.
– Диализ исписэлииһэ хайдах буолбуккунуй?
– Диализ бырааһа буолар дьылҕабын иккис ийэм курдук саныыр күндү киһим, настаабынньыгым СӨ үтүөлээх бырааһа Р.А. Аргунова түстээбитэ. Бастаан, билбэт идэбэр баран эрэрбиттэн толлор этим. Ону Роза Алексеевна: “Женя, эн кыайыаҥ, куттаныма, мин эйиэхэ эрэлим улахан”, – диэн, эдэр киһини сүрдээҕин үрдүккэ кынаттаабыта, өйөөбүтэ. Хомойуох иһин, кини билигин биһиги кэккэбитигэр суох.
– Уопуттаах эмчит быһыытынан этиэҥ дуу: быраас хайдах буолуохтааҕый?
– Бастатан туран, чараас дууһалаах психолог буолуохтаах. Приёмҥа кэлбит ыарыһаҕы аҕыйах мүнүүтэ иһигэр (15 мүн.) толору өйдүүр, сыаналыыр, кини ис дууһатын, ыарыытын табан туруорар. Улуу суруйааччы Чехов “Киһиэхэ барыта кэрэ буолуохтаах – өйө-санаата, дууһата, тас көрүҥэ, таҥаһа-саба” диэн бэрт бэргэнник этэн турардаах. Чулуу суруйааччыларбыт, бэйэлэрэ эмчит идэлээх Чехов, Булгаков, Горин кынаттаах этиилэрин олохпор суолдьут сулус оҥостобун.
Идэбин таптыыбын, махтанабын ийэбэр, дьылҕабар, чугас дьоммор, миэхэ эмтэммит, алтыспыт дьоннорбор. Кинилэр көмөлөрүнэн, миэхэ эрэллэринэн үлэлии-хамсыы сырыттаҕым.
– Евгения Никифоровна, маннык кэрэ мөссүөҥҥүн ыһыктыбакка, өссө да өр сылларга дьон доруобуйатын туһугар үлэлээ-хамсаа, сыралаах үлэҥ сыаналаннын, дьон-сэргэ махтала үксээтин!
Сэһэргэстэ
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
