Эрэдээксийэбитигэр быһайын биир ааҕааччыбыт: “6 киһини ууттан быыһаабыт киһи баар, ол туһунан сырдатаргыт буоллар. Быыһаабыт дьоно билигин бары бааллар”, – диэн көрдөһүүлээх киирэ сылдьыбыта.
Дьэ, ол дьоруойбут ханна олорорун чуолкайдаан, эрдэттэн төлөпүөнүнэн сибээстэһэн, сөбүлэҥин ылан, Намныыр суолу тутуһабын. Интэриэһинэй сэһэргэһээччи буолуо диэн бүк эрэллээх Нам бөһүөлэгэр олорор МАЛЬЦЕВтар тэлгэһэлэригэр, кэлииккэ аанын арыйан, ыт үрэ тоһуйбутугар кыһаллыбакка, хорсуннук туттан киирэбин.
Тыа ыалын сиэринэн, тэлгэһэлэрэ киэҥэ, ырааһа, барыта уурбут-туппут курдук дьаһаллааҕа санаабын манньытта. Балачча киэҥ сиргэ хортуоппуй олордубуттара сибэккилээн силигилээн ырааппыт. Хас даҕаны дьоҕус тэпилииссэ көстөр. Тэлгэһэ уҥа өттүгэр баар гараас эргин тиэхиньикэ араас тимирэ, көлүөһэлэр сыталлара дьиэлээх хаһаайын тиэхиньикэҕэ сыһыаннааҕын туоһулуур.
* * *
Нам улууһун ытык киһитэ, өрөспүүбүлүкэ Ытык сүбэтин чилиэнэ, Хамаҕатта нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, тыа хаһаайыстыбатын туйгуна, билигин Нам бөһүөлэгэр олорор И.В. Мальцевтыын атах тэпсэн олорон сэһэргэһэбит. Кэпсэтэ олорон, үйэтин тухары хара, чэрдээх илиитинэн үлэлээбит тыа үлэһит киһитин быһыытынан эрэ буолбакка, ускуустубаҕа, маны сэргэ саҥаны айааччы, тупсаран киллэрээччи (рационализатор) быһыытынан дьоҕурдаах эбитин сөҕө-махтайа истэҕин.
Аны сыаналамматах да буоллар, хорсун быһыытын, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр мэлдьи күүс-көмө, сүбэ-ама буоларын истэн ытыктабылыҥ өссө күүһүрэр. Ис-иһиттэн эниэргийэтэ тыгыалыы, хараҕа уоттанан олорон, олоҕун үтүө да, мөкү да өрүттэрин хаппахчытын сэгэтэр.
* * *
– Кэпсииргиттэн иһиттэххэ, эдэр сааскар ууну-уоту ортотунан сылдьыбыт эр бэрдэ быһыылааххын.
– Аармыйаттан 1970 сыллаахха кэлэн баран, Тула куоракка тиийэн, 1,5 сыл устата тимир суолга үлэлээбитим. Оччолорго сытыы-хотуу, сүгүн-саҕын сылдьыбат уол өргөстөөҕө этим. Эдэрбин, уолҕамчыбын, биир сиргэ таба олорбот, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр уола хааммын. Оннук киһини аармыйа киһи оҥорбута диэн махталлаахпын.
– Кыра сааскыттан хорсун-хоодуот буолаҥҥын, ууга түспүттэри өрүһүйдэҕиҥ?
– Оччолорго 7-с кылааска Хамаҕатта оскуолатыгар үөрэнэрим. Сайын сөтүөлээн баран, кытылга күҥҥэ харааран, сыламныы сытабын. Ол сытан көрдөхпүнэ, “Кириэс” диэн ааттаах өрүс тас үөһүгэр (боротуока) кыракый оҕолор сөтүөлүү сылдьан, часкыйа түһээт, илиилэрэ күөрэҥнэһэн баран, сүтэн хааллылар. Улахан дьон элбэх этилэр эрээри, ким даҕаны киирбэтэ. Мин түргэн үлүгэрдик сүүрэн киирэн, “сүүрүк охсон манан кэлиэхтэрэ” диэн суоттанан, умсан хааллым. Онно оруобуна утары икки 5-6 саастаах кырачаан кыргыттар кэлэн биэрдилэр. Иккиэннэрин баттахтарыттан харбаан ыллым даҕаны, сүүрүк хоту биэрэк диэки соһор аатыгар бардым. Онтон өйдөөн көрбүтүм: үһүс кыыстара атахтарыттан тутуһан эмиэ кэлсибит. Кэлин билбитим, Мария, Зоя уонна саамай кыралара Зина диэн ааттаах кыргыттар эбит. Кытылга тиксибиппитигэр, онно турар улахан дьон кытыыга соһон таһааран, тыын киллэрэр кэмнэригэр, көрөн турбакка, баран хаалбытым. Оҕо буоламмын буолуо, улахаҥҥа уурбатаҕым даҕаны. Ол түгэни билигин даҕаны санаатахпына, киинэ каадырын курдук хараҕым иннигэр элэҥнээн ааһар. Син биир умнуллубат. Өтөр-наар умнуллара да саарбах.
– Дьонуҥ истэн баран, хайдах ылыннылар?
– Сарсыныгар төрөппүттэрим билэн баран, ийэм миэхэ: “Баҕайы!” – диэтэ, онтон аҕам суостаах баҕайытык көрөн баран, кынчарыйан кэбиспитэ. Тоҕо итинник гыммыттарын өйдөөбөтөҕүм. Бука, хайгыахтарын да, мөҕүөхтэрин да табыллыбатаҕа буолуо. Кэлин, бириэмэ ааспытын кэннэ, дьэ, өйдөнөн куттаммытым. Наҕараадам онон бүппүтэ. Оскуолаҕа үөрэнэ барбыппытыгар ол туһунан ким даҕаны ахтан ааспатаҕа. Мэнигим-тэнигим, күлүгээним диэн, дьигиһийэн олорор оҕочоос этим. Баҕар, онон да буолуо, ким даҕаны аанньа ахтыбатаҕа. Ол оннук хаалбыта. Билигин сааһыран олорон, ол түгэни күүскэ санаан ааһабын.
Ол эрэ түгэн буолуо дуо? Хойукка диэри өрүскэ оҥочолоно сылдьыбытым. Ол оҥочобунан өрүс устун 4 улахан эриэйсэни оҥорон, дьону биир биэрэктэн нөҥүө биэрэккэ таһарым. Оҥочом “Салют 510” мааркалаах этэ. Онно даҕаны дьону быыһаабыт түбэлтэлэрим бааллар. Оҥочобунан икки төгүллээн, уу кэлэн турдаҕына, арыыга хаайтарбыт улахан дьону муус быыһынан ылаттаан турардаахпын. Мууска хаайтаран, оргулга олороллоро. Онтон ынах сүөһүнү ууттан таһаарарым ааҕыллыбат бөҕө буоллаҕа.
Саас аайы дьон сакааһынан оҥочонон Өлүөнэ өрүс устун ыраах айаннааччыбын. Эдьигээҥҥэ, Хаандыгаҕа, Өлүөхүмэ Киндигиригэр тиийтэлээбитим.
– Оҕолору быыһаабыт быһыыҥ сыаналамматаҕыттан хомойботоҕуҥ дуо?
– Оччолорго бэйэм оҕо буоламмын, ол туһунан санаабаппын да буоллаҕа.
– Дьону ууттан быыһыыргар, бэйэм быстарыам диэн куттана санаабат этиҥ дуо?
– Кэнники дьэ куттанабын, онно-манна ууга былдьаммыттарын иһиттэхпинэ. Үрдүкү Айыыларым көмөлөһөн барыта этэҥҥэ буолар буоллаҕа дии саныыбын.
– Быыһаабыт кыысчааннарыҥ билигин бары бааллар дуу?
– Иккитэ – Хамаҕаттаҕа, биир Покровскайга олороллор.
– Онтон атыттары хайдах түгэҥҥэ быыһаталаабыккыный?
– Эмиэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан 13 саастаахпар оскуола үөрэнээччилэрин Ваня Полищиковы, Ваня Оконешниковы уонна улахан киһи Сергей Жирковы Хамаҕатта аннынан боротуока уҥуор туораан иһэн, сатаан туораабакка ууга түһэ сыспыттарын быыһаабытым. Онон оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, 6 киһини быыһаан турардаахпын ээ.
Кэлин үлэһит буолан бараммын, муус быыһынан оҥочобун соһон, Бөлөҕөс диэн арыыттан ууга былдьанаары, кутталларыттан уҥуохтара халыр босхо баран олорор дьону Афанасий Дьяконовы, Дмитрий Местниковы быыһаабытым. Дьонум үөс сиргэ, биэрэккэ тахсан баран “Ийэ сирбит үчүгэй даҕаны, тыыннаах сылдьартан ордук дьол суох эбит” – диэн ытамньыйа-ытамньыйа сиргэ бокулуоннаан тоҥхоҥноспуттара долгутуулаах түгэн этэ.
– Илья Васильевич, 75 саастаах киһи, син уһун олоҕу олорон кэллэҕиҥ. Урукку уонна билиҥҥи олоҕу тэҥнээн көрүөҥ дуу?
– Сэбиэскэй кэмнээҕи олох дьону сүрэҕэ суох оҥорбута. Барыта бэлэмэ, барыта судургута. Оччолорго “Төбөҕүнэн буолбакка, эккинэн-хааҥҥынан, күүскүнэн-уоххунан үлэлээ” диэн өйдөбүл баара. Оннук үлэлээбит-хамсаабыт дьоммут. Онтон сэбиэскэй кэм эстибитигэр, төбөҕүнэн тур, атаххынан тур, ырыынак сыһыана саҕаламмыт кэмигэр үлэ атын хайысхата саҕаламмыта.
Билиҥҥи олох үчүгэй. Биһириибин. Ким хайдаҕа-туга биллэр үйэтэ. Үөрэхтээх, идэлээх дьон бириэмэлэрэ кэллэ. Өй үйэтэ. Билиҥҥи үйэҕэ бараммат баайыҥ, бүппэт үбүҥ төбөҥ буоллаҕа. Ким төбөтүн олоруута үчүгэй да, ол сылдьыа, өлөн-охтон биэриэ суоҕа. Сити курдук.
– 3 сыл аармыйаҕа сулууспалаабыт киһи, урукку уонна билиҥҥи аармыйаны туох дии саныыгын?
– Билиҥҥи аармыйа дьыссаат олоҕо буоллаҕа, иһиттэххэ, утуйабыт эҥин дииллэр. Биһиги саҕана “дедовщина” аармыйа олоҕун тутара. Аармыйа киһини киһи оҥорор.
– Туох идэлээххиний, тугу үлэлээбиккиний?
– 8-с кылааһынан үөрэнэн бүппүтүм. Намҥа 2-с №-дээх СПТУ-га суоппар идэтигэр үөрэммитим. Сааһым ситэн, аармыйаҕа тааҥкаҕа мэхээнньик ыытааччынан 3 сыл устата сулууспалаабытым.
Бэйэм мас таһар массыынаҕа (лесовоз) 11 сыл суоппардаабытым. Биир сырыыга 15 кууп маһы пилорамаҕа тиэйэн илдьэрим. Кэлин 1987 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө сапыраапка куурсугар үөрэнэн, Намҥа “Комсомольскай” сопхуоска сапыраапкаҕа маастар наладчигынан сылдьыбытым. Кэлин, “в лихие 90-е годы”, чааһынай тэрилтэ тэринэн, 25 сыл устата үлэлээбитим. 2012 сыллаахха тэрилтэм моҥкурууттаабыта.
– Бэйэҥ эйгэҕэр ырыаһыт киһинэн билинэллэр эбит дии.
– Дьэ, 5-с кылаастан ырыа ыллатан сордууллара. Сөп буолуохпар диэри наар ырыа таһаарааччынан сылдьыбытым. Улуу баартыйа туһунан ырыалары ыллатан да биэрэллэрэ. Аармыйаҕа сылдьан гитараҕа оонньуурга үөрэммитим. Дойдубар кэлэн баран, син элбэх киһини гитараҕа үөрэппитим. Оччотооҕу ыччаттар гитараны кыбыммытынан сылдьар идэлээхпит. Онон, Нам оройуонун бастакы гитариһа этим диэтэхпинэ, сыыспат буолуохтаахпын. Артыыс Владимир Татаринов Хамаҕаттаҕа кэлэн учууталлыы сырыттаҕына, гитараҕа өссө эбии оонньуурга үөрэппитим.
– Олох кыра эрдэххиттэн тымныы ууну кутта үөрүйэххин.
– Оскуолаҕа үөрэниэхпиттэн сэрээккэ оҥорорбун олох сөбүлээбэппин. 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан, арай биир сурунаалга моряк пуормалаах бөдөҥ-садаҥ улахан киһи уунан кутта турар хаартыската харахпар быраҕылынна. “Я зарядку не делаю, а обливаюсь холодной водой” диэн суруктаах. Онтон дэриэбинэбитигэр Николай Гаврильев (90 сааһын ааспыта, билигин да баар) диэн муора флотугар сулууспалаабыт киһи кэлбитигэр ыйыталастым: “Маннык уу куттуохпун баҕарабын. Хайдах гынабын?” – диэн. Онуоха киһим: “Таһырдьа тахсан хаарынан дэлби сотун, ол эрээри сэрэнээр”, – диэтэ. Дьэ, онтон ыла биир да күнү көтүппэккэ, хаарынан сотторум үгэскэ кубулуйда. Оҕо оҕо курдук сүрэҕэлдьиирим да ханна барыай? Биир күн сүрэҕэлдьээн тахсыбатым. Ол күнү быһа соччото суох турукка сырыттым. Онтон өйдөөтүм: өйүм-санаам, этим-сииним тымныыны ирдиирин. Онон, күн бүгүҥҥэ диэри, тымныытыттан, куйааһыттан тутулуга суох, биир да күнү көтүппэккэ, тымныы ууну хайаан даҕаны куттабын.
– Куттар ууҥ кистэлэҥэ туохха сытарый?
– Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга оргуйбутунан биэдэрэлээх ууну киэһэ күүлэҕэ таһааран уурабын, дэлби сылаас гына халыҥнык бүрүйэн баран хонноробун. Сарсыарда турбутум, уум үөһэ өрүтэ 5 см кэриҥэ мууһурбутун тэһэн, муустаах ууну куттабын. Дьиэ иһигэр турбут ууну куттубаппын. Уратыта онно сытар. Сүрэхпэр 5 сыллааҕыта эпэрээссийэни ааспытым, шунтирование оҥорбуттара. Сыл аҥаара балыыһанан сылдьыбытым. Ол эрэ кэмҥэ куттубатаҕым. Онтон бырааһым П.И. Захаров көҥүллээһининэн, дьэ куттан барбытым. Билигин биир даҕаны күн өрөөбөккө куттабын. Тыбыс-тымныы ууну кутуннаххына, этиҥ-сииниҥ, мэктиэтигэр, түллэх гына түһэргэ дылы буолар уонна сүрдээҕин чэпчиигин.
– Бириэмэтигэр рационализатор буолуох киһи хаалбыт быһыылааххын. Дьиэҕин уратытык ититэн, үпкэ-харчыга кэмчилээн олороҕун.
– Сахалар кыһын 8 ый устата оһох оттунан олорор норуоппут. Онон, сүрүн кыһалҕабыт – дьиэни ититии. Мин урут дьиэм гааһынан ититиллэригэр ыйга 20 000 солк. кэриҥин төлүүр этим. Аны гаас сыаната сылтан сыл үрдүү турар. Дьэ, ол иһин хайдах гынан дьиэни, гарааһы элбэх үбү ороскуоттаабакка сылытыахха сөбүй диэн толкуйга түспүтүм. “Лемакс” оһоҕум гааһынан, “КЧМ” оһох маһынан, иккиэннэрин сэргэ тутан дьиэбин-гарааспын ититиэхпиттэн төлөбүрүгэр сүрдээҕин кэмчилээһин таҕыста. Ол түмүгэр кыһыҥҥы биир ыйга төлөбүрэ, быһа холоон, 8000 солк. кэриҥэ буолла.
– Илья Васильевич, киһи тэһийэр эйгэлээх ыала эбиккит. Эһигини кытта төһө баҕарар кэпсэтэ, сэлэһэ олоруохха үчүгэйэ сүрдээх. Мэлдьи даҕаны маннык сылаас холумтаннаах, ыалдьытымсах үгэскитин тутуһан олороргутугар баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА,Дьокуускай–Нам–Дьокуускай.
