Аныгы олох тэтимин ыһыктыбакка эдэр дьон тобуллаҕас толкуйдарынан, саҥалыы көрүүлэринэн технология сайдыытын кытта тэбис-тэҥҥэ хаамсан, бүгүҥҥү ирдэбилгэ эппиэттэһэр анал үөрэхтээх, киэҥ билиилээх буола үүнэллэр, сайдаллар. Холобур, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ физико-техническэй институтун радиофизик идэлээх выпускниктара манна өссө айылла илик 3D сканер аптамаат комплексын оҥорон таһаардылар. Бу тэрил Арассыыйатааҕы “амыдайа” 150 тыһыынча эбит, оттон эдэр исписэлиистэр дэбигис көстөр матырыйааллары туһанан, түмэл эспэнээттэрин үйэтитэр ньыманы тобуллулар. Аптамааттаах систиэмэни тимир ууһа буоларын быһыытынан Спиридон Иванов оҥордо, сүрүн үлэтин ыытар. Хаартыска хаачыстыбатын тупсарар 3D мадьыал көстүүтүн Варвара Окоёмова ситэрэр. Бырагыраамалыыр чааһын бэйэтигэр ылан, устан таһаарбыт үлэлэрин анал порталга Никифор Егоров уган иһэр.
Спиридон Иванов:
– Үһүөн биир бөлөххө үөрэммиппит, доҕордуубут. Бу тэрил биһиги быйыл бакалавры түмүктүүр квалификационнай үлэбит буолар. Бары этэҥҥэ “5” сыанаҕа туттардыбыт уонна сиэттиспитинэн магистратураҕа туттарса сылдьабыт. Сканер идиэйэтин преподавателлэрбит Сергей Ефимович Васильев уонна Артем Юрьевич Гололобов киллэрбиттэрэ. Бастаан утаа интэриниэти хасыһан, сканердары үөрэппиппит. Сүрүн кыһалҕабыт диэн, фотокамераны көтөҕөн таһаарар ырычаах буолбута. “Шаговай двигатели” туһанан көрбүтүм да, икки киилэлээх фотоаппарааты кыайбатаҕа. Күүһүрдэн редуктор олордон биэрбитим. Сити курдук тэрилбитин оҥорон истэхпит аайы бииртэн биир күөрэйэн испитэ. Таарыччы 3D мадьыалы оҥорор бырагырааманы үөрэппитим, сыыһа-халты тахсыбатын диэн. Миэхэ барыта саҥа буолан, син бириэмэ барбыта. Чөртүөстээн, бырайыакпын оҥорон баран, аны туох матырыйаалы туһанабын диэн толкуйга түспүтүм. Алюминийтан оҥорор санаалаах этим да, дьупулуоммут үлэтэ буолан бириэмэ ыгым этэ. Онон, паньыараны, буруус маһы, муннуктары, подшипниктары, сурууктары, ыскаап роликтарын туһанным. Куорпуһун алюминийтан оҥорбутум буоллар, дьиҥэ, үчүгэй буолуо эбит. Уопсайа оҥоһукпар 10 тыһыынча солк. ороскуоттанна. Маннык сканеры ханна да көрө иликпин. Интэриниэккэ араас мадьыал баар. Арассыыйа киэннэрэ улахан тимир олбохтоохтор, сыаналара матырыйаалыттан, пиирмэтиттэн көрөн араастаһар, саамай чэпчээбитэ 150 тыһыынча солк. этэ.
Мин автоматизациябар электроника, автоматика эйгэтигэр туттар Arduino бырагырааманы туһанным. Онтубун суруйарбар, ситэрэн таһаарарбар сыл аҥаара барда. Тэрилбит хайдах үлэлиирий диэ? Чэ, холобур, түмэл биир эмэ эспэнээтин уотунан тыктарабыт, платформабар фотоаппараат кэтэрдэн баран, сөптөөх таһымҥа (уровень), кыраадыска туруоран биэрэбин. Онтон салгыы бырагыраама үлэлээн барар. Бастаан эбийиэги уурдахпына, мээнэ хаартыскаҕа түһэрэр эрэ этэ. Онтон “шаговай двигатели” туһанан, 30, 60, 90 кыраадыска эргитэн түһэрэр гына оҥорбутум. Интерфейсин тупсарарым буоллар, төһө баҕарар эргитэр-урбатар кыахтаныа этэ. Онно туһунан бырагыраама суруллуон наада. Биһиэнэ атыттартан сыанатынан чэпчэки, оҥорор анала аҕыйах уонна хаачыстыбата арыый мөлтөһүөр буолуон сөп. Ол эрээри туттарга баҕас олус табыгастаах. 3 чаастаах үлэни 15 мүнүүтэнэн бүтэрэр кыахтаах. Фотоаппараат эспэнээти биир эргиир иһигэр 50-60-на хаартыскаҕа түһэрэр. Үс араас таһымҥа 200 хаартыскаҕа тиийэ түһэриэн сөп.
Мин 14 сааспыттан тимиринэн уһанабын, сахалыы быһахтары, этигэн хомустары оҥоробун. Бэйэм Уус Алдаммын, эһэм Спиридон Афанасьевич Свешников – тимир ууһа, оҕо эрдэхпиттэн кинини көрөн, үстүрүмүөнүнэн оонньоон улааппытым. Бэйэм бэйэбэр уһанар этим, онтон кэнники биир дойдулааҕым, биллэр норуот маастара Роман Ильич Готовцевка уһуйуллубутум. Уустар күрэхтэригэр кыттабын, миэстэлэһэбин. Быйыл Туймаада үрүҥ тунах ыһыаҕар болгуо тимиринэн хомус охсуутугар үһүс миэстэҕэ тиксибитим. Онон, уһанар, тутар-хабар буоламмын, “Аптамаат комплексы ким оҥороруй?” диэн ыйытыы турбатаҕа. Ким туохха күүстээҕинэн үллэстэн кэбистэхпит дии.
Варвара Окоёмова:
– Мин бырагырааманы оҥорууга оннук күүстээх буолбатахпын, инньэ гынан, хаартыска чааһын ылбытым. Бэйэм хаартыскаҕа, биидьийэҕэ түһэрэбин. Комплекспытыгар хайдах уоту туһанан, фонун оҥорон, хаартыска кээмэйин табан түһэриэххэ сөбүн үөрэппитим, тэҥнээн көрбүтүм. Бастаан мадьыал ойуута биһиги баҕабытынан табыллыбатаҕа. Онтон аксиос фотоскан нөҥүө хаартысканы тупсарар үлэни чэпчэтэн биэрбитим. Манна туох да саҥаны киллэрии суох. Көннөрү хас да бырагырааманы үөрэтэн, табыгастаах ньыманы булан, хаартыскаҕа түһэрэр, тупсарар ньыманы тобуллаҕым дии. Аны сүрүн сыалым-соругум диэн – докумуон өттүн кыайа тутуохтаах этим. Түһэриллибит үлэни докумуоннаан, оскуола үөрэнээччилэрэ, устудьуоннар, преподавателлэр, түмэл үлэһиттэрэ туһаналларыгар сөптөөх босуобуйа гына бэлэмнээн таһаарыы этэ. Мин идэбэр сыһыаннааҕа диэн – фотограмметрия. Ол эбэтэр, хаартысканан эбийиэк пуорматын, кээмэйин, балаһыанньатын, онтон да атын уратытын быһаарыы.
Никифор Егоров:
– Миэхэ Артем Юрьевич “OBJ файлга угарга үөрэн” диэбитэ (OBJ файл – трехмерное изображение, сохраненное в универсальном формате описания 3D-графики). Мин сыалым диэн фотограмметрическай 3D мадьыалы көмпүүтэргэ киллэрии, онно хартыына хамсаан, хайа баҕарар эргийэн бары өттүнэн көстүөхтээх. CMS DRUPAL диэн саайт оҥорорго көмөлөһөр бырагырааманы туһаммытым. Онтон систиэмэтин, салайыытын тобулан, веб-портал оҥоруутугар киирбитим. Бириэмэ да соччо суоҕа, балтараа ый иһигэр ситэрбитим. 3D-графика буолан, “таҥаһа”, уруһуйа, текстурата барыта чуолкайдык көстөр. Туох эмэ итэҕэстээҕин бырагыраама бэйэтэ ыраастаан, тупсаран биэрэр. Ол курдук, түһэриллибит үлэлэри биир-биир 3dyakutia.ru порталбытыгар уган иһэбин.
Бэйэм үҥкүүһүппүн, билигин “Бэс чагда” оҕо сынньалаҥ лааҕырыгар “Легенды танца” диэн тиэмэлээх симиэнэҕэ оҕолору үҥкүүгэ дьарыктыыбын.
Сергей Ефимович Васильев, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ ФТИ радиофизика уонна электроннай систиэмэлэр кафедраларыгар “Центр 3D моделирования и виртуальной реальности” лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ:
– Мин 1999 сылтан эпическэй нэһилиэстибэнэн дьарыктаммытым, “Олоҥхо” институтун информационнай систиэмэтин тэҥэ үс тылынан мультимедийнай диискэтин оҥорбутум. Олоҥхо ЮНЕСКО материальнай уус-уран баайа буоларыгар докумуоннары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлиир бөлөх тэхиниичэскэй салайааччыта этим. Үлэбит түмүгэ olonkho порталга түмүллүбүтэ. Хаартыскалары, тиэкиһи, научнай ыстатыйалары сыыппараҕа киллэрэр үлэни ыыппыппыт. Сыыппара технологията эпическэй нэһилиэстибэни харайан илдьэ сылдьарга олус табыгастаах. Ол эрээри материальнай култуура курдук туһаныы арыый ыарахан. Тоҕо диэтэххэ, түмэллэр саайтарыгар, наай гыннар, 1-2 хаартыскалаах, кылгас быһаарыы суруктаах буолар. Онтуҥ эбийиэк бары дэтээлин сыаналыырга, үөрэтэргэ уустук эбэтэр олох да кыаллыбат буолуон сөп.
2012 сылтан лабаратыарыйабыт 3D технологиянан дьарыктанан барбыта. 3D-сканирование эбийиэк сыыппаранан куоппуйатын оҥорор кыахтаах. Ол эбэтэр, туох баар бытархай чааһыгар, ойуутугар-мандарыгар, суругар-бичигэр тиийэ, пуорматын, микрорельебин барытын хайдах баарынан эргиччи көрдөрөр. Төһө баҕарар хамсатыаххын, эргитиэххин-урбатыаххын сөп. Маннык хабааннаах үлэни аан дойду улахан түмэллэригэр барытыгар ыыталлар. Оттон биһиги 2014 сыллаахха маҥнай Амматааҕы Л.В. Киренскэй аатынан түмэли кытта үлэбитин саҕалаабыппыт. Сэбиэдиссэй Вера Нестеровна Бессонова үлэ бу чааһыгар олус кичэллээхтик сыһыаннаспыта, интэриэстээх этэ. Университеппыт тэрил ылбыта, сканердаан барбыппыт. Технологияны сөпкө туһанан, бастакы түмүктэр көстүбүттэрэ. Ол эрээри лазернай сканер хааччахтаах. Ол иһин фотограмметрияны туһанан көрбүппүт. Холобур, киһи үөһэттэн, аллараттан, бары өттүттэн түһэриллибит хаартысканы көрдөҕүнэ быдан элбэх информацияны ылар, уопсай өйдөбүл киирэр буоллаҕа дии. Онуоха сөптөөх анал бырагыраама мадьыалы үөскэтэн таһаарар. Технологията үчүгэй гынан баран, кыра эридьиэстээх. Элбэх хаартысканы түһэриэххэ наада. Бу олус үлэлээх, сыралаах, элбэх бириэмэни эрэйэр.
Маныаха устудьуоннарбытыгар хаартыскаҕа аптамаат курдук түһэрэр тэрили толкуйдаан таһааралларыгар сыал-сорук туруорбуппут. Спиридон эргийэр поддон оҥордо, хайа да муннукка турар кыахтаах. Өссө 360 кыраадыска эргийэр систиэмэтин эмиэ бэйэтэ толкуйдаан таһаарда. Онон, фотоаппараат бэйэтинэн кылгас кэм иһигэр элбэх хаартысканы түһэрэр. Варя эмиэ хаартысканы эрэдээксийэлээн таһаарар олус көмөлөөх бырагырааманы тобулла. Никифор вэб-платформаҕа киирбит хаартысканы “мышканан” баттаан хамсатар кыахтаата. Үлэ барыта 3dyakutia.ru порталга тахсан иһэр. Оҕолор айан таһаарбыт комплекстара үлэни биллэ чэпчэтэр, ноҕуруусканы аччатар уонна бириэмэни кэмчилиир. Устудьуоннары кытта миигинниин үөрэнээччим Космофизика институтун ыстаарсай научнай үлэһитэ, физико-математическай наука хандьыдаата, ХИФУ дассыана, Олоҥхо институтун информационнай технологияҕа дириэктэри солбуйааччы Артем Гололобов үлэлэстэ.
Бу курдук, үс эдэр киһи преподавателлэрин кытта өйдөрүн холбоон, биридимиэти хаартыскаҕа түһэрэн, сканердаан, көмпүүтэргэ киллэрии бодьуустаах үлэтин хас эмэ төгүл тэтимирдэн, чэпчэтэн биэрдилэр. Тобуллаҕас толкуйдаах дьон оҥорон таһаарбыт тэриллэрэ култуура нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ, үөрэтиигэ улахан туһалаах буолуоҕа. Инникитин да ылбыт билиилэрин наукаҕа сыһыаран, үгүс саҥа арыйыылары олоххо киллэрэн иһиэхтэрэ диэн эрэнэ хаалыаҕыҥ, ситиһиини баҕарыаҕыҥ!
Айаана Ларионова.
