Маннык бэргэн этиини Кытай муударай бөлүһүөгэ Конфуций этэн турардаах. Кырдьыга даҕаны, киһи күн аайы сөбүлүүр дьыалатынан дьарыктанар уонна онтуттан дуоһуйар буоллаҕына, хайаан үлэтин сөбүлээбэт, сүрэҕэлдьиир буолуой?.. Маннык диэн санааттан бүгүҥҥү нүөмэргэ бэйэ дьыалатын тэринэн, үөрэ-көтө үлэлии-хамсыы сылдьар дьону кытта кэпсэтэргэ сананныбыт.
Дария Петрова, Сочига сынньалаҥ туурун тэрийээччи:
– 2017 с. 5 сыл үлэлээбит үлэбиттэн барарга быһаарыммытым. Атын үлэни булуом иннинэ муораҕа сынньанарга санаммытым. Бэйэм эрэ барбат курдук уонна кыра харчы оҥостоору Абхазияҕа «Экономный тур для пенсионеров» тэрийбитим. Биэс киһини хомуйбут киһи дии сылдьан, 15 киһилээх көппүтүм. Ол кэннэ ыйытыы бөҕө киирбитэ, онон, салгыы үлэлэһэр эбиппин диэн быһаарыммытым. Бу иннинэ Абхазияҕа кэлэ сылдьыбытым, чэпчэки сыаналаах дойду диэн сөхпүтүм. Сибээстэрбин барытын холбоон, бастакы туурбун тэрийбитим. Оччолорго сабыс-саҥа тутуллан бүппүт көстүүнэйгэ бастакы ыалдьытынан киирбиппит. Билигин ол көстүүнэй улаатан, бассыайыннаах, элбэх сынньанар сирдээх.
Килийиэннэри интэриниэккэ tut.dariya сирэйим нөҥүө булабын. Бөлөхтөргө эмиэ тарҕаталлар. Уонна бу үлэлиир сылларым тухары дьон бэйэтэ билэн-истэн булар. Мин эрдэттэн саастаах дьон чэпчэки сыанаҕа муораны, Кавказ хайаларын көрдүннэр диэммин, удамыр сыаналаах туурдары тэрийэбин. Билигин даҕаны ол быраабылабын тутуһабын. Ол эрээри көстүүнэй, экскурсия сыаната кэнникинэн биллэ ыараата, онно туох дьайбытын бары бэркэ диэн билэбит.
Абхазияны үгүс дьоҥҥо аан маҥнайгынан мин арыйбытым диэтэхпинэ, сыыһыам суоҕа. Ол кэннэ, биллэн турар, үтүктүбүт дьон элбэх... Мин ити чуолаан саастаах дьоҥҥо бөлөҕүнэн тууру этэбин.
Эбэн эттэххэ, оскуолаҕа үлэлии сылдьан Санкт-Петербург куораты көрөөрү үөрэнээччилэрбэр «Тур по лучшим ВУЗам Москвы и Петербурга» диэн бөлөҕү тэрийэн илдьибитим. Ол кэннэ эмиэ үгүстэр итинник дьарыгырбыттара.
Хайа да дьыалаҕа иэйии наада эбит диэн түмүккэ кэллим. Киһи сыаллаах-соруктаах буоллаҕына, барыта сатанар, табыллар.
Прокопий Шестаков, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар тириинэн иистэнэр дьарыктаах:
– Мин Мэҥэ Хаҥалас Дойдутуттан Төхтүргэ бу саас көһөн кэлэн олоробун. Иистэнэр дьарыкпар анаан Аллараа Бэстээххэ “Бизнес инкубаторга” хос биэрэннэр, арыандалаһан олоробун. Бэйэм идэбинэн ювелирбын, онон үөрэхпин бүтэрэн баран, тэрилтэҕэ идэбинэн үлэлии сылдьыбытым. Онтон дэриэбинэҕэ тахсан, муоһунан дьарыктанан көрбүтүм, сэлии муоһун булар ыарахан буолан, тайах муоһунан дьарыктанан эмиэ көрбүтүм. Ол эрээри үлэлииргэ матырыйаал булар ыарахан этэ уонна киһи күүстээх фантазиялаах буолара эрэйиллэрэ.
2019 с. интэриниэккэ тириинэн иистэнэллэрин көрөн, олус сэҥээрбитим, тартарбытым. Дьыалабын саҕалыырбар тирии көрдүүргэ, үстүрүмүөн ыларга уустуктар бааллара. Дьиҥэ, саҕалыырбар атыыга таһаарар диэн санаа суоҕа, бэйэм ону-маны оҥорорбун, дьарык гынарбын сөбүлүүрүм. Онтон сыыйа үлэлэрбин дьон-сэргэ билэн-көрөн, устунан “атыылаабаккын дуо?” диэн ыйыталаһаннар, атыылыыр буолан барбытым. Килийиэннэр соцситимнэргэ prokopii_hand_work сирэйбиттэн көрөн, бассаапка ааҕан, бэйэ-бэйэлэриттэн билэн миэхэ тахсаллар. Сорохтор утуу-субуу үстүү сакааһы, бастаан кумааһынньык, онтон суумка, онтон бэлэххэ эҥин диэн оҥортороллор. Сакаастар үксүн бэйэм улууспуттан киирэллэр, кыралаан өрөспүүбүлүкэ атын сириттэн да бааллар.
Сайыҥҥы өттүгэр дьиэ ис-тас үлэтэ, атын да дьарык элбэх курдук. Дьаныһан туран саҥа дьарыктанан эрэбин. Аны киһи тириинэн дьиэҕэ кыайан дьарыктаммат, быыллаах эҥин буолар, онон хоһум суох эрдэҕинэ, баанньыкка оһох отто-отто үлэлиирим. Онтон матырыйаал өттүгэр кэлиҥҥи кэмҥэ наар Санкт-Петербурга биир тэрилтэни кытта үлэлэһэр буоллум. Урут интэриниэтинэн сакаастаары харчыбын сүтэрбит түгэннээхпин, онон ити эрэбилэ суох. Бу быйыл “Бизнес инкубаторга” биисинэс-былаан суруйан, социальнай грант ыламмын Санкт-Петербурдааҕы үлэлэһэр тэрилтэм матырыйаалларын көрөн, үстүрүмүөн ылан, билсиһэн кэлбитим.
Билигин бу дьарыкпын салгыыр, улаатыннарар санаалаахпын. Хас биирдии сакааспын дьон баҕатын толору ситиһэр курдук оҥоробун, онон уһун бириэмэни эрэйэр үлэ. Кэнэҕэс үлэһит ылыахпын баҕарабын, оччоҕо түргэнник тигиллэр кэлим оҥоһуктарга ылсыахха сөп буолуо этэ.
Наталья Ефремова, Хаҥаласка “Остров Аан” турбаза тэрийээччитэ:
– Биһиги туристыыр базабыт Хаҥалас улууһун Улахан Аан сиригэр-уотугар баар. Улахан Аан уонна Еланка аттыгар өрүс арыытыгар Уһук Илин гектарынан сир ылбыппыт уонна туох сыаллаах-соруктаах ылбыппытын ыйарбытыгар “туризм” диэн суруйбуппут. Бэйэм бу хайысхаҕа үлэлээбитим 15 сыл буолла, онон кэлии дьоҥҥо анаан үлэлээн-хамсаан барбыппыт. Саха сирин кэрэ айылҕатын көрө илик, саха төрүт култууратын интэриэһиргиир дьону сырытыннарар, сынньатар, балыктатар сыал-сорук туруорунан үлэлиибит. Биһиэхэ үксүн кэлии дьон сылдьаллар. Арыыбыт Сахабыт сирин кэрэ көстүүлээх сиригэр баар: биир өттүгэр – Өлүөнэ очуостара, атын өттүгэр – Тукулаан, Дириҥ Үрэх уонна Суруктаах хайа. Бу икки маршрутунан дьону сырытыннарабыт. Бэйэм Хаҥалас улууһун устуоруйатын, биллиилээх дьонун, кырасыабай сирдэрин туһунан билиһиннэрэн кэпсиибин.
Арыыбытыгар, сыл аайы уу ылар сирэ буолан, хапытаалынай тутуу суох. Дьон сынньанарыгар анаан түргэн тутуулаах, “А” быһыылаах сайыҥҥы дьиэлэр, онтон тымныы кэмҥэ диэн оһохтоох, икки хос бүрүөһүннээх балааккалар бааллар. Сирбитин мэлдьи ыраастыы, көрө-истэ сылдьабыт, баанньык, дуус, уот-күөс, ыраас уу ситимэ кытта баар. Килийиэннэри бэйэм турфирмабар эрэкэлээмэлээн, соцситимнэринэн булабыт уонна дьон бэйэ-бэйэтиттэн истиһэн кэлэр. Маны таһынан анал саайтаахпыт уонна быйылгыттан туроператор буоллубут.
Үлэлиир кэммит айылҕаттан аһара тутулуктаах, төһө кыалларынан бэс ыйыттан атырдьах ыйыгар диэри үлэлии сатыыбыт. От ыйыгар элбэх киһи кэлэр, атырдьах ыйыгар үксүгэр уу эҥин кэлээччи, онтон балаҕан ыйыгар балыксыттар, булчуттар кэлэллэр.
Бэйэбит бэйэбитигэр чуумпутук үлэлиир буолан, күрэстэһии өттүгэр киирсии суох. Биһиги сынньалаҥмыт айылҕаны кытта алтыһыыга ананар, ол-бу ырыа-тойук, үҥкүү буолбат. Төрөппүттэр оҕолорун гаждеттан сынньата, айылҕаҕа сыһыара аҕалаллар. Куорат олоҕор үөрэммит киһиэхэ эмискэччи айылҕаҕа кэлэр сылаалаах, ол эрээри бастакы күнүгэр эрэ оннук. Иккис күнүттэн үөрэнэн, баралларыгар өссө кэлбит киһи диэн санаалаах арахсаллар.
Христофор Саввинов, Дьокуускайга тус устуудьуйалаах:
– Биһиги, Татьяна уонна Христофор Саввиновтар, бэйэ дьарыктаахпыт. Кэргэмминээн иккиэн үлэлиир эйгэбит – муусука. Түөрт сыл анараа өттүгэр вокальнай устуудьуйа арыйан, оҕо бөҕөтүн ырыаҕа уһуйан үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Дьиҥинэн, маннык вокальнай устуудьуйа туһунан ыраламмыппыт ыраатта. Ол санаанан сиэттэрэн, баҕабытын уонна сөбүлүүр дьарыкпытын бииргэ тутан, бэйэ дьыалатын арыйбыппыт. Иккиэн үрдүк мусукаалынай үөрэхтээхпит. Бастаан тэрийэрбитигэр дьиэ-уот өттүгэр уустуктар бааллара... Ону таһынан, төһө “спростаах” буолабыт диэн ыйытыы долгутара. Сүрүнэ, “Дьон оҕотун төһө сырытыннарыай?” диэн боппуруос этэ. Ол да буоллар, былааннаан-торумнаан көрөн баран, түһүнэн кэбистэхпит дии. Билигин иккиэ бэйэбитигэр 50 оҕо дьарыктанар. Тиэхиньикэ, аппаратура өттүн бу ааспыт сыллар усталарыгар кыралаан ылынан, мунньунан, билигин толору тиийэр.
Үлэбитин соцситимнэр нөҥүө көрдөрөн, дьон сэҥээрэн, оҕолорун ырыаҕа дьарыктата биэрэллэр. Ону таһынан, мин устуудьуйабар аранжировка, ырыа суруйуутунан, устуутунан дьарыгырабын. Дьон-сэргэ билсэн-көрсөн, бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн сакаастыыллар, үлэлэһэллэр. Бырааһынньыктар саҕана сакаас киириитэ, килийиэн биллэ элбиир, онтон сайыҥҥы кэмҥэ намырыыр.
Эйгэбитигэр күрэстэһиини бу диэн билбэппин. Атын дьон тугунан дьарыгырарыгар орооспоппут, атыттар туох санаалаахтарын олох сураспаппыт. Үлэбит түмүгэ көстөр, оҕолор астынан сылдьаллар, төрөппүттэр сөбүлээн сырытыннараллар. Ити – биһиэхэ сүрүн көрдөрүү.
Николай Түгэн, Дьокуускай, фотограф:
– Мин идэтийбит фотографпын уонна соцситимнэргэ сыбаайбаны хаартыскаҕа түһэрии, устуу туһунан кэпсиир блогтаахпын. Хаартыскаҕа түһэриинэн өссө устудьуоннуу сылдьан, харчы мунньунан, бастакы зеркальнай Canon 550D фотоаппарааппын ылан баран умсугуйбутум. Ити 2013 с. этэ, эһиил хайыы үйэ 10 сыл буолар эбит. Билигин фотоаппараат илиим салгыытын курдук буолла!
Бэйэм Москубатааҕы энергетическэй университеты (МЭИ) бүтэрбитим. Оччолорго хаартыска, хаартыскаҕа түһэрии олус ирдэнэр, биһирэнэр буолбута, онон үчүгэй хаачыстыбалаах контент наадата үөскээбитэ. Мин итинник Москубаҕа үөрэнэр саха устудьуоннарыгар “бэйэ” фотограба буолбутум, ити, биллэн турар, айар үлэбэр улахан төһүү күүс буолбута.
Мин хаартыскаҕа түһэрии оскуолатын бүтэрбэтэҕим, анал кууруска сылдьыбатаҕым, аҥаардас бэйэм баҕабынан, сырабынан YouTube-тан көрөн үөрэммитим. Билиҥҥи кэмҥэ, баҕалаах буоллахха, интэриниэт ситимиттэн олус туһалаах уонна элбэххэ үөрэтэр информацияны туһаныахха сөп.
Үлэбин сырдатар, билиһиннэрэр уонна дьон мин туспунан билэр былаһаакката – мин социальнай ситимнэрим. Бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын, сыбаайба, уруу тэрээһинигэр “этэрбэс араадьыйата” олус туһалаах. Кэргэн ылар уол, кыыс да, үгэс курдук, бэйэтин саастыыта, эмиэ өтөрүнэн ыал буолаары сылдьар доҕоттордоох буолаллар. Онон, төһөнөн хаачыстыбалаахтык үлэлиибин, төһөнөн эдэрдэр үлэбин сөбүлүүллэр да, соччонон үгүстүк доҕотторугар мин үлэбин сүбэлииллэр, кэпсииллэр. Ол иһин хас биирдии сыбаайбаны ис сүрэхпиттэн ылсан, бэйэм портфолиобар угар курдук, кыһанан түһэрэбин.
Билигин энэргиэтикэҕэ сүрүн үлэбин кытта айар дьарыкпын холбуу тутан үлэлиибин. Онон, уоппускам эрэ кэмигэр толору хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктанабын. Ыйга, ортотунан, 8-10 уруу киэһэтин уонна дьиэ кэргэнинэн хаартыскаҕа түһэрии.
Урууну хаартыскаҕа түһэрии – сезоннай үлэ. Сэтинньи, тохсунньу ыйдардааҕар сайыҥҥы өттүгэр, биллэн турар, үгүстүк сыбаайба тэриллэр. Ол эрээри кыһын фотоаппараат таах быыллыйа сытар диэн буолбатах, Саҥа дьыл бырааһынньыктарын саҕана, үгэс курдук, дьиэ кэргэни хаартыскаҕа түһэриигэ ыҥырыылар киирэн бараллар.
Күрэстэһии чааһыгар эттэххэ, биллэн турар, баар. Ол эрээри ханнык баҕарар фотограф бэйэтэ килийиэннэрдээх. Холобур, сыбаайбаны түһэрии тус-туспа истииллээх: fine art, арҕааҥҥылыы түһэрии эбэтэр ааптар тус истиилэ. Бу тус истиил атын хаартыскаҕа түһэрээччилэртэн чыҥха атын буолар. Онтон эдэр дьон бу истиили сөбүлээн, талан ылан, чуолаан, киниэхэ эрэ суруйтарыахтарын, уочараттыахтарын сөп.
Инникибин эрдэттэн былааннаабаппын, сүрүнэ, сөбүлүүр дьарыкпынан дьарыктана, сайда сылдьыахтаахпын!
Мария Санникова.
