Нюрбина СТЕПАНОВА Дьокуускай куорат 29-с №-дээх оскуолатыгар устуоруйа учууталынан үлэлиир. Уоппускатын кэмигэр Астрахань куоракка археологическай хаһыыга уонна Кабардино-Балкария Өрөспүүбүлүкэтигэр “Шхельда” альпинистар лааҕырдарыгар альпинизм кистэлэҥнэригэр үөрэнэн, сынньанан кэллэ.
– Сылдьыбыт сырыыгын тоҕо-хоро кэпсээн кэбис эрэ.
– Мин бу айаммар, сынньалаҥмар сыл устата бэлэмнэммитим. Хайалары интэриэһиргиир буоламмын, Кабардино-Балкария өрөспүүбүлүкэтин “Шхельда” альпинистар лааҕырдарыгар 2 нэдиэлэ сырыттым. Аатырар Эльбрус хайатыттан массыынанан балтараа чаас айаннаан тиийэр Эльбрус оройуонун Эльбрус бөһүөлэгин аттыгар лааҕырдара баар эбит.
Манна альпинист быһыытынан хайаҕа тахсар сатабылга, үөрүйэххэ үөрэппиттэрэ наһаа интэриэһинэй этэ. Киинэҕэ эрэ ымсыыра көрөр альпинистар тэриллэрин хайдах кэтэргэ, быаларын муомахтыы иилэргэ, маны тэҥэ хайа чыпчаалыгар үөһэ хатаастан тахсарга, түһэргэ дьарыктаатылар. Аатырар Эльбрус хайа аттынааҕы кыра хайаларга балаакканан түһүүлэнэн сыттыбыт. Хайа чыпчаалыгар тахсыбатым эрээри, ымсыырар хайаларым муҥутуур чыпчаалыгар хаһан эмэ тахсыам диэн баҕа санаалаахпын. Быйыл сайын саҕалааһын эрэ курдук буоллаҕа.
Быыһыгар Сочи Лазаревскай бөһүөлэгэр муораҕа сынньанным, астына сөтүөлээтим. Манна күүстээх силлиэ түһэр бириэмэтигэр муораҕа сөтүөлүүрү көҥүллээбэттэр эбит. Онон, сорох күн күҥҥэ сыламнаан эрэ таҕыстыбыт.
– Археология хаһыыларыгар ханна тиийэ сырыттыҥ?
– Астрахань уобалас, Харабалинскай оройуон Селитреннэй бөһүөлэгэр археологическай хаһыыларга волонтёр быһыытынан икки нэдиэлэ устата үлэлээн кэллим. XIV–XV үйэлэргэ Көмүс Орда киинэ буола сылдьыбыт урусхалламмыт куорат. Билигин “Селитренное городище” диэн ааттанан, федеральнай таһымнаах археологическай пааматынньыктартан биирдэстэрэ буолар.
– Эспэдииссийэҕэ барар санаа хайдах үөскээбитэй?
– Кыра эрдэхпиттэн археолог идэтин баһылыахпын наһаа баҕарарым. Хомойуох иһин, мин ХИФУга туттарсар сылбар археолог идэтигэр устудьуоннары ылыы (набор) буолбатаҕа, ол иһин устуорук идэтигэр киирэн үөрэммитим. Ол да буоллар, туолбатах ыра санаам идэтин чугастан билээри-көрөөрү, анаан-минээн баран, былыргы хаһыыларга кыттыспыппыттан астынным. Киһи интэриэһиргиирэ, кэпсиирэ элбэх. Археология диэн наһаа интэриэһинэй ураты билим хайысхата эбит диэн сыаналаатым. Оччолорго баҕам хоту археология идэтигэр үөрэммитим буоллар, билим хайысхатынан барыам хаалбыт.
– Бу эспэдииссийэни хайдах буллуҥ?
– Интэриниэккэ goodsurfing.org диэн анал саайка киирэммин интэриэһиргээбитим. үөрэппитим. Саамай үчүгэйэ, киһи болҕомтотун тардара – маннык бырайыагы тэрийээччилэр босхо олордоллор уонна аһаталлар эбит.
– Лааҕырга олордугут дуу?
– Астрахань наһаа сииктээх, куйаас дойду эбит. Киэһэтин Саха сиригэр курдук, кумаар сүгүннээбэт. Биһиги лааҕырбыт өрүс кытыытыгар силигилии үүммүт мастар быыстарыгар түһүүлэнэн сытар. Аһаҕас халлаан анныгар остолобуойдаахтар. Астарын гааска, сороҕор кутаа уокка бэлэмнииллэр. Иһэр ууларын чугастааҕы өрүстэн ылаллар, уута дьэҥкир, ыраас. Балаакканы, анал утуйар таҥаһы барытын, утуйар мөһөөччүгэр тиийэ бэйэлэрэ хааччыйаллар. Уопсайынан, олорор, үлэлиир усулуобуйа үрдүк таһымҥа бэлэмнэммитин бэлиэтии, сөҕө көрдүм.
– Күннээҕи эрэсиим хайдах эбитий?
– Сарсыарда олус эрдэ, 5 чааска, турабыт, аһыыбыт. 6 чаастан хаһыы ыытыллар сиригэр массыынанан айаннаан тиийэбит. 6 аҥаартан хаһыы, көрдөөһүн үлэтэ саҕаламмытынан барар. Күнүс 14 чааска диэри үлэлээн, лааҕырбытыгар 14 чаас 30 мүнүүтэҕэ төннөбүт.
– Ол тоҕо күн аҥаара эрэ үлэлиигитий?
– Этэн аһарбытым курдук, Астрахань – олус итии дойду. Күнүс 35-40 кыраадыска тиийэ итийэр истиэп дойдута. Онон, киһи күнү быһа сылдьан, тулуйан үлэлээбэт дойдута.
– Эспэдииссийэҕэ кимнээх кытталлар эбитий?
– Уопсайа 50-ча этибит. Астраханнааҕы университет устуоруйа факультетын устудьуоннара, Санкт-Петербург куораттан “Арго” устудьуоннар этэрээттэрэ, эспэдииссийэҕэ мэлдьи кыттыһар, сылдьар дьон уонна бу мин курдук бэйэлэрин баҕаларынан сылдьар волонтёрдар.
Эспэдииссийэ салайааччыларынан устуоруйа билимин хандьыдаата, В.Н. Татищев аатынан Астраханнааҕы университет дассыана Д.В. Васильев уонна Арассыыйатааҕы этнология уонна антропология институтун (Москуба к.) научнай үлэһитэ, устуоруйа билимин дуоктара Э.Д. Зиливинская. Маны тэҥэ бу эспэдииссийэҕэ геодезистар уонна реставратордар эмиэ бааллара.
Манна чинчийэр үлэни ыыппыттара ырааппыт. 1965 сылтан. Бу сир Астрахань куораттан 104 км ыраах Харабалинскай оройуон Селитреннэй бөһүөлэгэр баар. Манна араас эспэдииссийэ үлэлээн ааспыт – Наука Академиятын археология институтуттан, Москуба, Татарстан, Марийскай университетыттан, о.д.а. научнай хабааннаах тэрилтэлэр бары кыттыбыттар. Олохтоох университет устудьуоннара быраактыкаларын манна бараллар эбит.
– Эһиги хаһыыгыт хаһыс үйэтээҕиний?
– 14-с үйэтээҕи. “Селитренное городище” диэн археология хайысхатыгар дэҥҥэ көстөр айымньы диэххэ сөбө эбитэ дуу. Манна Дьобуруопа уонна Азия дойдулара тиксиһэр Орто үйэтээҕи бөдөҥ импиэрийэлэртэн биирдэстэрэ “Сарай” эбэтэр атыннык эттэххэ, Көмүс Орда диэн куорат баар буола сылдьыбыт эбит. Бу Дьобуруопа дойдутун биир бөдөҥ куоратыгар 100 тыһ. киһи олоро сылдьыбыта биллэр.
2019 сыллаахха бу диэки чугас сытар бөһүөлэккэ гаас ситимин тардаары, сир анныгар сытар орто үйэтээҕи тутуулар эмсэҕэлээбиттэр. Ол иһин ону быыһыыр археологическай хаһыылар, чинчийиилэр ыытыллаллар.
– Тугу булаллар эбитий?
– Кумах, туой араҥатын анныттан уматыллыбатах кирпииччэттэн оҥоһуллубут элбэх истиэнэлэри булбуттар. Ону биир учаастакка аччаабыта 3 дьиэ турбута быһаарыллыбыт. Бастакы чинчийии көрдөрбүтүнэн, орто баайыылаах куорат олохтооҕун дьиэлэрэ буолара биллибит. Ол эрээри салгыы хаһан, ыраастаан көрбүттэрэ тус-туһунан дьиэлэр буолбакка, барыта биир кэлим тутуллубут элбэх баҕайы хостордоох дыбарыас буолан биэрбит. Тутуу оччотооҕу Көмүс Орда үгэс буолбут исхиэмэтинэн, ол эбэтэр хос улахан аҥаарын киһи сытарыгар аналлаах туойтан оҥоһуллубут оһох чорбоҕо (тандыр) ылар. Манна лэппиэскэни буһараллар эбит. Мин бу туойтан оҥоһуллубут оһох (тандыр) элээмэлэрин булууга, ыраастааһыҥҥа сылдьыбытым олус интэриэһинэй этэ. Бу тутуу исхиэмэтэ уонна ититэр систиэмэтэ билиҥҥэ диэри Хотугу Кытайга туттулларынан сабаҕалаабыттарынан, XIII үйэҕэ бу диэки монгуол омук сырыытын кэнниттэн аҕалыллыбыт буолуон сөп эбит.
– Хаһыы хайдах быһыылаахтык барарый?
– Эспэдииссийэ уопуттаах кыттааччылара кэпсииллэринэн, аан бастаан хаһыыны оҥорорго анал “открытый лист” диэни толороллор. Ол эрэ кэнниттэн эбийиэги чинчийии кээмэйин ыыталлар, хаартыскаҕа түһэрэллэр, быһаарыы суруйаллар.
Биһиги, волонтёрдар, сүрүннээн былырыын саҕаламмыт “расконсервация” хаһыы үлэтигэр сылдьыбыппыт. Быйылгы хаһыы иэнэ 80-90 кв.м тэҥнэһэр. Хас биирдии хаһыллыахтаах учаастак тэҥ өрүттээх көнө муннукка (2х2 м) арахсар. Биһиги хаспыт учаастакпытыгар буор араҥатын ыраастаабыппыт кэннэ тутуллубут истиэнэ омооно көстөн кэлбитэ, ол иһин истиэнэ көнө сурааһынынан сэрэнэн ыраастаабыппыт. Бэрт интэриэһинэй көстүү этэ. Хайдах эрэ оччотооҕу 14-с үйэҕэ сылдьар курдук санаммытым. Оннук эриэккэс түгэн этэ.
– Интэриэһинэй булумньулар көһүннүлэр дуу?
– Көстөн бөҕө буоллаҕа. Олус элбэх уҥуох сэмнэхтэрин, керамика билиитэлэри (изразцы), араас манньыаттары булбуппут. Туһугар эмиэ интэриэһинэй этэ.
Манна урукку өттүгэр биир тутууга киэргэл баҕаналардаах улахан киэҥ саала омоонун кирпииччэлэрэ көстүбүттэр этэ. Ону чинчийээччилэр быһаарбыттарынан, 14-с үйэ бастакы аҥаарыгар манна анал көрсүһүүнү ыытар саалалаах кирпииччэнэн тутуллубут дыбарыас баар буола сылдьыбыт. Ол эбэтэр, дьиэ хаһаайынынан Көмүс Орда биир кыахтаах баай киһитэ олорбут буолуон сөп.
– Онтон эн тугу гынныҥ?
– Мин бэйэм хаспыт сирбиттэн оһох (“тандыр” лэппиэскэ буһар оһоҕо) уонна буруо тахсар ханаалын (кан) элэмиэннэрин булан, ону ыраастаабытым.
– Саамай ыарахан үлэтэ?
– Хаһыллыбыт сир аннын хаттаан хаһыы үлэтэ буолар. Бастаан хаспыт сири 2-3 миэтэрэ курдук быраҕаҕын, онтон ол сир буорун эмиэ хаһан быраҕаҕын. Бу олус сыралаах, ыарахан үлэ.
– Өссө бара сылдьыаҥ дуу маннык археология хаһыыларыгар?
– Хас биирдии хаһыы олус интэриэһинэй. Сатаннаҕына, өссө да барар баҕа санаалаахпын. Ол эрээри итинник хаһыылар саҕаланыыларыттан бүтүөр, түмүгэ көстүөр диэри сылдьар бэрт интэриэһинэй буолуо эбит. Астрахаҥҥа билсибит дьонум бары хаһыс да сылларын сылдьаллар. Онон, мин да салгыы сылдьыахпын сөп буоллаҕа.
– Киһи төһө өр сырыттаҕына, хаһыы ис дьиҥ интэриэһин билиэн сөбүй?
– Толору буоллаҕа, хас да сезон. Биир ый (сезон) иһигэр хаһыы син биир бүппэт. Ол иһин сыл аайы сылдьыахха наада.
– Саха сирин археологическай хаһыыларыгар сылдьыаххын баҕарбаккын дуо?
– Сылдьыам этэ. Ол эрээри волонтер бырагыраамата баарын, суоҕун билбэппин.
– Оччотугар сири-дойдуну көрөн, сылдьыбыт сырыыгыттан астынныҥ?
– Уопсайынан, эдэр сааска маннык араас сири-дойдуну кэрийэн айанныыр туһалаах эбит. Инникитин сылын аайы маннык айаннары былааннаан, олоххо киллэрбит киһи диэн санаалаахпын. Киһи үүнүөхтээх, сайдыахтаах диэн бириинсиптээхпин.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
