Кини артыыс быһыытынан 1985 сыллаахха “Күн күөрэйиэн иннинэ” диэн Суорун Омоллоон айымньытынан испэктээккэ эдэр уолу оонньоон, тыйаатыр сыанатыгар сүрэхтэммитэ. Ити кэмтэн араас жанрга киһи ааҕан сиппэт үгүс оруолун толорон кэллэ. Режиссёр быһыытынан эмиэ чаҕылхай үлэлэринэн көрөөччүлэри үөрдэр. Билигин даҕаны эдэрдии эрчимнээх, сэргэх кэпсээннээх СӨ үтүөлээх артыыһа Дмитрий Михайлов ыам ыйын 14 күнүгэр 60 сааһын туолла.
Эмчит буола сыспыттаахпын
– Дмитрий Дмитриевич, иккистээн олох бэриллэрэ буоллар, артыыс идэтин хат талыаҥ этэ дуо?
– Хайаан даҕаны бу эрэ идэни талыам этэ диэн бигэтик этэбин. Тыйаатыр эйгэтигэр оҕо эрдэхпиттэн сыстаҕаспын. Оскуолаҕа бары тэрээһиҥҥэ, уус-уран самодеятельноска кыттарым. Ийэбин утумнаан, эмчит буолуохпун баҕарарым. Кини билигин 88 саастаах, Сунтаарга олорор. 60 сааспар ийэбэр атаахтыыр дьоллоохпун. Бииргэ төрөөбүт бэһиэбит. Мин – саамай улаханнарабын. Аҕабыт эрдэ өлөн, бырааттарбын-балыстарбын бүөбэйдэһэн улааппытым. Аармыйа кэннэ СГУга мэдиссиинэ факультетыгар туттарсан көрөн баран, куонкуруска кыайан киирбэтэҕим. Эһиилигэр киирбитим, ол эрээри үөрэммэтэҕим. Онуоха туох сылтах буолбутун кэпсиим. Быраактыкаҕа Өлүөхүмэҕэ хортуоппуй хомуйа барымаары, ыспыраапка булбутум уонна харчылаһаары, борохуостубаҕа юнганан тылламмытым. Сытыы-хотуу, нууччалыы холкутук саҥарар буоламмын, үлэҕэ ылбыттара. Онон Тиксиигэ барсыбытым. Балаҕан ыйын ортото төннүөхтээх этибит. Ол кэмҥэ эмискэ кыдьымах киирэн, Тиксиигэ өр кэмҥэ олорон хаалбыппыт. Манна дьонум, үөрэхпиттэн көрдөөн, аймалҕан бөҕө буолбуттар. Кэлин өй булан, тэлэгирээмэ ыытан биллэрбитим. Мин оннубар атын оҕону ылан кэбиспиттэр этэ.
Үөрэххэ киирбэтэх оҕолор сыл устата бэлэмнэнэн, эһиил хайаан даҕаны киирэн тэйэргэ быһаарыммыппыт. Биригээдэ тэринэн, “СМУ-3” диэн тэрилтэҕэ тутууга үлэлии барбыппыт. Кыайыы болуоссатыгар тааҥка аннынааҕы бетону биһиги уурбуппут. Эһиилигэр эмиэ кэлэн туттарсыбыппыт. Икки эксээмэни этэҥҥэ ааспытым. Ол тухары “эйигин хайаан даҕаны ылабыт” дииллэр. Биир күн 14-с куорпуска олордохпуна, табаарыһым кэлэн: “Миитээ, Москубаттан бэрэпиэссэрдэр кэлбиттэр. Пешкин (Щепкины этэ сатыыр) диэн киһи үөрэҕэр артыыс идэтигэр сүүмэрдииллэр үһү”, – диэтэ. Таах сытыахтааҕар, кинини батыһан барбытым. Иккиэн ыллыыбыт, туойабыт, үҥкүүлүүбүт. Ыллаан истэххинэ, тохтотон, үҥкүүлэтэллэр. Үҥкүүлээн истэххинэ, хоһоон аахтараллар. Онтон айан хамсаныыга сорудах биэрэллэр. “Манан үрэх сытар. Ону туоруохтааххын” диэн сорудахтаатылар. Мин суон маһы булан аҕалан, ону үрэҕи туора ууран, туораан иһэн ууга түһэр, салгыы таҥас ыктынар курдук хамсанан көрдөрбүтүм.
Сүүмэрдээһин түмүгэр уолбун сыыйан кэбиспиттэрэ, миигин ылан соһуппуттара. “Москубаҕа барыаххын баҕараҕын дуо?” диэн ыйыталлар. Мин, Москубаны харахтаан көрбөтөх киһи, “баҕарабын” диибин буоллаҕа. Ити сыл Олимпиада буолбута. Онон Москуба ырай олоҕор тэҥнээҕэ. Онтон “докумуоҥҥун аҕал” диэтилэр. Мин докумуонум Мэдиссиинэ факультетыгар сытар. Онно сүүрэн тиийбитим, докумуоммун биэримээри икки чааһы быһа этэ, үөрэтэ сатаабыттара. Ол да буоллар, санаабын ситэн, Щепкин училищетын сүүмэрдиир хамыыһыйатыгар докумуоммун аҕалан туттарбытым. Ити курдук артыыс идэтин соһуччу талбытым. Онтон ончу кэмсиммэппин.
Аһарыгас майгыбар арыт махтана саныыбын
– Ыт сылыгар уонна Оҕус ыйыгар төрөөбүт киһигин. Гороскуопкар төһө сөп түбэһэҕиний?
– Майгыбынан бу икки харамайга улаханнык маарынныыбын. Ыт курдук арыт ырдьыгынаан, өсөһөн туруохпун сөп эрээри, түргэнник аһарынабын. Оҕус курдук дьүккүйэн үлэлиири сөбүлүүбүн. Кэллиэгэлэрим миигин кытта үлэлэһэргэ дьулуһалларыттан сыаналаатахпына, партнёр быһыытынан куһаҕана суохпун быһыылаах. Киһиргэммэккэ эттэххэ, бииргэ оонньуур киһибин сүрдээҕин өйдүүбүн, таайабын да диим. Испэктээккэ оруолга анаммыт артыыс ыалдьан хааллаҕына, арыт олохтон да туоруур түгэннэригэр, кылгас кэм иһигэр үөрэтэ, солбуйа охсорго халыҥ тэтэрээти туттаран кэбиспиттэрэ баар. Арыт артыыс тылын таһы-быһа умнан кэбиһээччи. Онуоха ол тылын этиттэрээри, сыһыаннаах тылы быраҕан өйдөтөр быыһааччы оруолун толорооччубун. Испэктээк кэмигэр сыана хаста даҕаны уларыйар. Холобур, сэрии буолбут хартыынатын кэннэ таптал, иэйии хартыынатыгар тахсан баран, сыанаҕа алҕас хаалан хаалбыт сааны эмиэ туох эрэ тылы быраҕан, туох да буолбатаҕын курдук, сыана кэтэҕэр илдьэн, салгыы оонньуур түгэн эмиэ баар буолааччы. Итилэри араас быһыыттан холкутук тахсар хантан эрэ бэриллибит кистэлэҥ талааннаахпын диэри кэпсээтим (күлэр).
Дьээбэҕэ-хообоҕо тиллэбин, дьону күллэрэрбин сөбүлүүбүн. Кыһалҕалаах да буоллахпына, ону ыһа-тоҕо кэпсиири сатаабаппын. Баҕар, биир эмэ киһиэхэ быһыта-орута кэпсээн аһарыахпын сөп. Тус бэйэбэр сыһыаннааҕы халбаҥнаппаппын. Дьолго, барытын түргэнник аһарынабын. Онон өр эрэйдэнэ, тууйулла-хаайылла сылдьааччым суох.
Артыыска көрөөччү сабыдыала улахан
– Артыыс быһыытынан көрөөччүнү кытта алтыһан аҕай кэллэҕиҥ. Көрөөччү эйиэхэ тугунан мэһэйдиирий, өрүкүтэрий?
– Оонньуу сылдьар артыыс болҕомтоҕо наадыйар. Арыт наһаа күйгүөрдээх көрөөччү баар буолар. Оннук түгэҥҥэ оруолгун толоро охсон тахсыаххын баҕараҕын. Кыра оҕолор соччо мэһэйдээбэттэр. Биир эмэ оҕо ытыыр түгэнигэр таһаара, уоскута охсоллор. Улаатан эрэр оҕолор тыйаатырга олус үчүгэйдик сылдьаллар. Онон оҕо аймахха баайсарым суох. Арыт тууһуран туран оонньуу сырыттахха, ким эрэ төлөпүөнэ тоҕо баран, улахан баҕайы куолаһынан кэпсэтэн, киһини ыһара, мэһэйдиирэ баар буолааччы. Итинниккэ киһи хайдах эрэ хомойор. Оттон ытыс тыаһа уонна дьон күлэрэ киһини дэбдэтэр. Саалаҕа харах уутун, үөрбүт, күлбүт сирэйи көрөн ыларыҥ – улахан наҕараада. Туох тылтан, хайдах гыннахха көрөөччү күлэрин, ытыырын үөрэтэн көрөн, аныгыскы сырыыга ону өссө чочуйан, эбэн биэрэҕин. Онон көрөөччү артыыска улахан сабыдыаллаах.
– Наар биири оонньууртан киһи хал буолбат дуо?
– Суох. Тоҕо диэтэххэ, оонньуур сириҥ, көрөөччүҥ уларыйа турар. Оонньуу сүнньэ – биир. Ону сырыы ахсын байытан, атын турукка оонньууруҥ олус интэриэһинэй. Бу этиини кытта биир идэлээхтэрим бары сөбүлэһиэхтэрэ.
– Көрү-нары сөбүлүүр киһи көрдөөх түгэннэргиттэн кэпсии түс эрэ.
– Гостуруолга чөкө бөлөх айанныыр. Тиэхиньиктэр, декоратордар, костюмердар кыайан барсыбаттар. Онон артыыстар уоту-күөһү, декорацияны бэйэбит туруорабыт, муусука холбуубут, таҥас өтүүктүүбүт. 90-с сылларга биир дэриэбинэҕэ сыана иннинэн уот ситимин тарпыппыт. Оонньуу сылдьан көрбүтүм – кыра уол ол боруобаты ылан ыстыы олорор эбит! Хампы ыстаатаҕына, иэдээн буоллаҕа дии. Онуоха мин; “Тыый, нокоо, туораа, бырах! Ылыҥ эрэ оҕону!”– диэн баран, салгыы оонньоон барбытым. Эдэр сылдьан “Оонньоммотох оруол” диэн испэктээккэ оҕону оонньуу сылдьыбытым. Николай Попов бандьыыт буолан, миигин тутан, атахпын эрийэригэр “ыарыыбыттан” муостаны охсуолаабыппар сыана иннигэр олорор эмээхсин “бу күтүр оҕо атаҕын сиэтээ-ээ!” диэн тайаҕынан далбаатаан, оонньууну ыһа сыспыттааҕа.
Хоту гостуруолга сылдьабыт. Дьон киирэр аанын таһынан сыана кэтэҕэр эмиэ саппаас аан баар. Испэктээк үгэнэ. Мин тахсаары, сыана кытыытыгар туран көрдөхпүнэ, биир эмээхсин сыананы ортотунан баран эрэр. “Баабыскаа, ханна бардыҥ? Оонньуу буола турар эбээт”, – дии сатаатым. Аллараттан эмиэ дьон күйгүөрэр. Эмээхсин онно эрэ наадыйбат. “Айакабын ньии! Ол эһиги оонньуу сылдьаргыт иһин чэпчэтиниэ суохтаахпын дуо?!” – диэн, тыла суох ыыталаабыта. Ол аата кини кэтэх аанынан таһырдьа баран испит эбит.
– Кыраныысса таһыгар элбэхтик оонньообут артыыскын. Көрөөччү көрөөччүттэн туох уратылааҕый?
– Биллэн турар, ханна даҕаны көрөөччү уратылаах. Тас дойдуга синхроннай тылбааска ончу наадыйбаттар. Олус чуумпутук көрөллөр уонна, дьиктитэ диэн, тэҥҥэ күлсэллэр, ытаһаллар. Холобур, Германияҕа оонньуохпут иннинэ дьон кэлбитэ биллибэт гына уу чуумпу этэ. Быыс аһыллыбыта – саала лыык курдук толору киһи. Оонньуурбут тухары чуумпу. Оттон испэктээк кэннэ ойон туран таһыныы, ыһыы-хаһыы бөҕө буолбуттара. Ити – кинилэр эмиэ омук быһыытынан уратылара. Венгрдэри “ускуустубаҕа топпут дьон” диэн эппиттэрэ даҕаны, испэктээк кэннэ сыана сабыытын тоҕуста арыйтарбыттара. Саха дьоно айылҕаҕа чугаспытынан, ырыаҕа-тойукка сыстаҕаспытынан ускуустубаны эрдэттэн билэбит. Майгыбытынан дьиппиэн буоламмыт, иэйиибитин таспытыгар күүскэ таһаарбаппыт. Саха көрөөччүтэ иһигэр иҥэринэр.
Сиэн оҕону көтөхпүт киһи...
– Хаһааҥҥыттан ыллыыгыный? Аймаххар ыллыыр дьон бааллар дуо?
– Дьоммор ыллааччы суох. Кыра эрдэхпиттэн быластыыҥканы истэрим. Омук ырыаларын тылларын сурунан, ыллыы сатыырым. Гитараҕа оонньуур уолаттары кэтээн көрөн, сэттис кылаастан оонньуу үөрэммитим. Сиэн Тиитэп ансаамбылыгар ыллыы сылдьыбыттаахпын. Христофор Махсыымап ырыаларын олус сэҥээрэбин. Онон даҕаны дэгэрэҥ ырыаны сөбүлээн толоробун. Бэйэм эмиэ ити көрүҥҥэ ырыалардаахпын.
– Кэргэҥҥин кытта хайдах билсэн холбоспуккутуй?
– Кини Орехово-Зуево куоракка педагогическай институкка үөрэнэрэ. Москубаҕа саҥа тиийэн, үөрэммиппит сыл аҥаара буолбутун кэннэ уолаттар: “Орехово-Зуевоҕа саха кыргыттара үөрэнэ кэлбиттэр үһү. Землячество буолаары турар”, – диэбиттэрэ. Тиийэн, кыргыттары кытта билсибиппит. Мин, табахсыт муҥнаах, таһырдьа тахсан иһэн аана аһаҕас хоһу өҥөс гыммытым – икки кыыс чэйдии олороллоро. Олортон ойоҕоһунан олорор кыыһы хайдах эрэ сөбүлүү көрбүтүм. Ааһан баран, “өссө көрбүт киһии” дии санаабытым. Онтон бачыыҥкам быатын сүөрэн кэбиспитим уонна кыргыттар олорор хосторун ааныгар кэлэн, өр баҕайы быабын бааммыта буолан олорон, хонноҕум аннынан били кыыспын одуулаабытым. Кыргыттар кыһамматтар, кэпсэппиттэрин курдук кэпсэтэ олороллор. Аһаҕас түннүгүнэн күөх лабаа биэтэҥниирэ, түннүк сабыыта тыалтан тэлээрэрэ, эдэркээн кыргыттар сэмэйдик чэйдии олороллоро үчүгэйкээн хартыына буолан, өйбөр хатанан хаалбыта. Ити кэннэ Зинабыныын биир дойдулаахтар көрсүһүүлэригэр билсибиппит, киинэҕэ сылдьар буолбуппут. Икки сылынан холбоспуппут, эһиилигэр улахан уолбут төрөөбүтэ. Билигин Зинаида Иннокентьевна Тыйаатыр диэйэтэллэрин сойууһугар үлэлиир. Саха сирин тыйаатырдарын салайар, сүрүннүүр. Отуттан тахса сыл өйдөһөн-өйөһөн олоробут.
– Бу сааскар ис туругуҥ хайдаҕый?
– Төһө да баттаҕым маҥхайдар, испэр эдэр курдук сананабын. Уруккулуу күүскэ хамсаныах, түүтэх-түүтэх быраҕаттыах санаа кэлэр даҕаны, сааһырыыны билиннэххэ табыллар. Бэйэм саныырбынан, син сөпкө олорон кэллим. Бу сааска сиэри таһынан барбакка, аһара ыгыллыбакка, күүрбэккэ олоруохха наада. Оҕоҕо олус сымнаҕаспын. Уолаттарым сотору кэминэн эһэ гыналлара буоллар диэн баҕалаахпын.
– Үбүлүөйдээх сылгынан туох сыалы-соругу бэйэҕэр туруоруннуҥ?
– “Кыһыл көмүс хоруоп” испэктээккэ, аһымал кэнсиэригэр кыттаары сылдьабын. Тыйаатырбар кыаҕым баарынан үлэлиир баҕалаахпын. Биһиги эйгэбит үчүгэйэ диэн, өйүҥ-санааҥ, сүһүөҕүҥ кыайарын тухары үлэлиир кыахтааххын. Доруобуйабын көрүнэ сатыыбын. Сатыы элбэхтик хаамабын. Аһыы утаҕы чугаһаппатаҕым аҕыс сыл буолла. Табахпын кытта билигин да охсуһабын. Айар үлэм өссө да элбэх интэриэһинэйи тосхойор. Ону тыйаатыры сөбүлээччилэр өссө да көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
