Ыра санаа киһини ханна, туохха тиэрдибэтэҕэй?.. Хаһыаппыт бүгүҥҥү дьоруойа рационализатор Иннокентий Новгородов баҕа санаатын толорон, Чурапчыттан Даайа Амматыгар уонна Даайа Амматыттан Чурапчыга дельтапланынан көппүт кэпсээнин сэргээҥ.
– Иннокентий, бастатан туран, бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?
– Мин I кылааска киирэрбэр дьонум манна – Чурапчыга – көһөн кэлбиттэрэ. Аҕам Николай Иннокентьевич Новгородов – Чурапчы Кытаанаҕыттан төрүттээх, нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала, прикладной ускуустуба преподавателэ, норуот маастара, оттон ийэм Мария Ивановна Иванова, Ньурба Маалыкайыттан төрүттээх, быраас этилэр. Бииргэ төрөөбүт балтым куоракка олорор.
Оскуола кэннэ 1979 с. күһүнүн аармыйаҕа барбытым. 1981 с., аармыйаттан кэлээт, Ленинградка тутуу институтун архитектура факультетыгар киирбитим. 4 сыл ситиһиилээхтик үөрэнэн баран, ыал буолан, оҕолонон үөрэхпин бырахпытым. 1985 с. дойдубар баарбын. 2005 с.
ДьТХА-гар экэнэмиис-буҕаалтыр идэтин кэтэхтэн бүтэрбитим. Ленинградтан кэллэҕим утаа Дьокуускайдааҕы 7-с СПТУ-га теле-радиомеханик үөрэҕин бүтэрбитим. Бэлиэтээн этэр буоллахха, бу икки үөрэхпин кыһыл дьупулуомнаах түмүктээбитим. Үлэлии сылдьан эбии куурустарга эҥин үөрэнэн, барыта холбоон 10-ча идэлээхпин. Ленинградка устудьуоннуу сылдьан суоппар идэтийбит үөрэҕин ылбытым, онтон сыыйа-баайа эбэн, бырысыаптан ураты категория барыта баар.
– Оччотугар бэйэҥ айылҕаттан тиэхиньикэҕэ сыстаҕас буоллаҕыҥ?
– Оннук курдук, суоппары аахпатахха, тэхиниичэскэй үөрэҕим суох. Ол эрээри оҕо саастан аҕабар “Урал” матасыыкылга олорсуохпуттан, өрөмүөннээн, сууйан-сотон көмөлөһөр этим. Оччолорго Чурапчыга “Урал” 2-3 ыалга баар этэ. Аҕам куобахха, куска олус ылларбыт булчут этэ, инньэ гынан, бу көлөбүтүнэн дуу, сатыы дуу бултуу барарбытыгар күн-дьыл бүтэр этэ. Оччолортон “бадараантан иҥнибэт вездеходу оҥорон аҕабар биэрбит киһи” диэн ыра санаа үөскээбитэ. Оннук 30-тан тахса сыл дьарыктанаммын, арааһынай 9 вездеходу оҥордум. Иллэрээ сыл оҥорбуппун билигин бэйэм сүүрдэ сылдьабын. Онтум – Чурапчы улууһугар соччо туохтан да иҥнибэт көлө.
– Онтон атын 8 вездеход ханна тиийдэ?
– Саамай кыра вездеходу бастакы улахан сиэммэр оҥорбутум. Оҕо сырылыыр үс хайыһардаах снегокатыгар алдьаммыт “Штиль” эрбии мотуорун өрөмүөннээн олордубутум. Хаарга бэйэтэ айанныыр, улахан да киһини уйар. Онтон араас матасыыкыл мотуордаах 3, 4 көлүөһэлээхтэри оҥортоон сорохторун үрэйбитим, сорохторун атыылаабытым, сорҕотун атастаспытым. Дьон арыый да судургуларбын сиргэ-уокка иҥнигэһэ суох сылдьаары ылаллар. Ол харчытыгар эбэн, сапчаас ылан, саҥа вездеход оҥорор буоллаҕым.
Бу дьарыгым хобби курдук, 55-пэр биэнсийэҕэ тахсан баран, күүскэ дьарыктаммытым. Ол иннинэ Чурапчыга бастакы ИП этим: 1991 с., сэбиэскэй кэмҥэ, улууспар бастакы патены ылбытым. Оччолортон баччаларга диэри наар бэйэбэр үлэлээбит киһибин. Үөрэх эҥин баар даҕаны, тэрилтэҕэ биэс эҥин эрэ сыл үлэлээбитим буолуо: көҥүллүк сылдьарбын сөбүлүүбүн. Бэйэтин кэмигэр улууспар бастакы урбаанньыт буолан, Чурапчыга аныгы технология сүүрээнин кэргэним Марианна Гурьевна биһикки аҕалбыппыт. Кэргэним буҕаалтыр идэлээх. Эмиэ биир-икки сыл үлэлээн баран, оҕолонон олорбута, онтон бэйэбитигэр үлэлиибит. Үс оҕолоохпут, ыаллар.
– Аҕыйах хонуктаахха бассаап ситимҥэ Даайа Амматыттан Чурапчыга дельтапланынан көппүтүҥ тарҕанна...
– Ити – төннөн иһэр видеом, бастаан Чурапчыттан Даайа Амматыгар көтөн тиийбитим.
– Дьэ, ити сырыыҥ, дельтаплан туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Мин оскуола эрдэхтэн халлаанынан кыырайа көтүөхпүн баҕарар этим. “Юный техник”, “Моделист-конструктор”, “Вокруг света” уо.д.а. сурунааллары ааҕан улааппытым. Билигин даҕаны киинэҕэ да, кинигэҕэ да фантастиканы эрэ биһириибин. Олоҕум эмиэ оннук, туох эрэ саҥаны киллэриигэ ананна быһыылаах.
Ити сурунаалларга дельталёт исхиэмэлэрин чертеһун ыыталлар этэ, ону мунньарым. Сэбиэскэй саҕана дэписсиит, туох да суох этэ буоллаҕа. Онон “баҕар, хаһан эмэ” дэнэн, хаалан хаалбыта.
Дьэ, онтон 55-пин туолан, туох баарбын барытын сабан, олорунан кэбиспитим уонна вездеходтарынан дьарыктаммытым. 59-пар, иллэрээ сыл, дельтаплан оҥорор киһини булбутум: Евгений Коваленко Ульяновскайга олорор уонна дьоҥҥо сакааһынан кыра сөмөлүөттэри уонна дельталёттары оҥорор.
– Дьэ, оннук сакаастаатыҥ...
– Оччотооҕу сыананан 240 тыһ. солк. буолла. 50 %-нын эрдэттэн төлөөтүм, хаалбыт аҥаарын 2-3 ыйынан, таҥан бүтэрбитин кэннэ, төлөөбүтүм. Матырыйаала барыта сабыс-саҥа, Арассыыйаҕа маннык оҥорон атыылааччылартан саамай чэпчэки сыаналаах киһи кини этэ, мин билбиппинэн.
Бэйэм устудьуоннуур кэмиттэн ыла алын лётнай үөрэххэ, ДОСААФ эҥин курдукка киирэ сатаабытым: Ленинградка – биирдэ, Дьокуускайга – иккитэ. Хомойуох иһин, хараҕым мөлтөх буолан, сыыйыллан иһэрим. Бу оҥорторбут дельтапланым кыра, онон туох да докумуон ирдэммэт, бэлисипиэт курдук.
Дьэ, сакааһым Дьокуускайга кэлбитин киирэн ылан баран, Нам I Хомустааҕар Игнат Попов чааһынай аэродромугар тахсыбытым. Көлөбүн хомуйарга доҕорум сүбэлээн-амалаан биэрбитэ. Итинник дельтапламмын хомуйан 10-ча хоммутум. Бастакы көтүүлэри Игнат, уопуттаах киһи, оҥорбута. Ностуруойкатыгар хайдах табыгастааҕын көрөн, уларытан-тэлэритэн биэрбиппит. Дьэ, онтон уон күнү супту тыал да тыал, буурҕа да буурҕа буолан, кыайан көппөккө хаалбытым. Дойдубар кэлэн баран, литэрэтиирэ ааҕан, Ютубка араас видеоны көрөн үөрэммитим.
– Көтөртөн куттамматаҕыҥ дуо?
– Ээ, киһи туохтан бары куттанар буоллаҕа, бастакы холонууга ол өссө күүстээх.
– Дельтаплан төһө үрдүккэ тахсарый?
– Пааспарынан 2 км үрдүккэ тахсар. Мин Даайаттан төннөрбөр 620 м кэлтим, ити тус рекордум буолар. Түргэнин чааһынан, кириэйсэр ускуораһа – 50-55 км/ч., “максималката” – 70 км/ч., “минималката” – 40 км/ч. Ис оҥоһуутун кэпсиир буоллахха, 2 тактаах, 1 силииндирдээх РМЗ-250 мотуор булкаастаах бэнсиининэн барар. Ити “Бураан” мотуорун күүһүн аҥаара буолар. Миэнэ биир миэстэлээх уонна 115 кг иһинэн буолан, докумуон ирдэммэт. Куорпуһа – анал авиационнай дюральтан оҥоһуллубут араама, кыната эмиэ анал “Дакрон” диэн баарыс таҥаһа. Көлүөһэтэ судургу кытай тэлиэгэтин киэнин курдук этэ, онон кыбыс-кытаанах буолан, көнө эрэ сиргэ түһэриҥ сатанара. Ону соҕурууттан хаамыра көлүөһэлэри сакаастаан, биир сылы быһа уларыппытым. Билигин быдан сымнаҕас, кыра дулҕаны төрүт биллэрбэт айаннаах буолла.
– Оттон бу тэрили ыытар син массыына, матасыыкыл курдук дуу, ордук сөмөлүөт киэнигэр майгынныыр дуу?
– Массыынаҕа да, матасыыкылга да, сөмөлүөккэ да майгыннаабат – олох атын. “Дельта летное управление” диэн туспа салайыллар. Ол иһин, холобур, лүөччүктэр тута кыайан көппөттөр. Тоҕо диэтэххэ, ыытыы, салайыы бириинсибэ олох атын. Өскөтүн сөмөлүөккэ үөһэ көтөөрү уруулгун бэйэҥ диэки тардар буоллаххына, дельтаплаҥҥа инниҥ диэки анньаҕын. Оттон бэйэҥ диэки тартаххына, мантыҥ умса барар. Аны уҥа салайаары гыннахха, хаҥас диэки тардаҕын, онтон хаҥас барарга уҥа диэки тардаҕын. Дьэ, итинник салайыылаах буолан, тугу да ыыта үөрүйэҕэ суох киһи үөрэнэригэр хата судургу.
Сиргэ сылдьарыгар илин көлүөһэтэ туормастаах, оттон көтөн иһэн, гааскын эрэ быраҕан туормастыыгын. Уонна дельтаплан массыына, матасыыкыл курдук гаастаатаххына, түргэтээбэт, үөһэ тахсар. Гааһыттан бырахтахха – аллара түһэр, ускуораһа уларыйбат. Оннук муокастаах. Кини мотуоругар кыра шкив баар, онно кэтит курдаах. Ол кур биинтэ редукторын эрийэр. Миэнин оҥоһуута итинник.
– Иннокентий, мааҕын эн көлүөһэ уларыппытым диэбитиҥ, өссө туох уларытыыны киллэрдиҥ?
– Көлүөһэтин уларытарбар инники биилкэтин, туормаһын эҥин бүтүннүү саҥаттан оҥорбутум. Туох-баар кээмэйэ, чертёһа уларыйан биэрдэҕэ дии. Онно эбии ыраах көтөөрүбүн бэйэтин
10 л бааҕыгар эбии баах олордубутум. Онон ити Даайаҕа тиийэ көттүм. Бэйэтин биир бааҕынан 1,5 чаас көтөр, 90 км суоттанар, тыала суохха.
Мин Даайаҕа көтүөм икки күн инниттэн улууһум 6 соҕуруу нэһилиэгин кэрийбитим, көтөн холоммутум. Даайа Амматыгар соҕотох хаан-уруу убайым Д.Е. Новгородов олорор. Киниэхэ бу 40-ча сыл устата сынньана, бултуу-алтыы кэлэ-бара сылдьабын. Ол тухары: “Мин эйиэхэ хаһан эрэ көтөн кэлиэм”, – диир этим. Дьэ, ити тылбын толорон, убайбар көтөн тиийдим! Убайым инсуллаан ыалдьыбыта уонча сыл буолла, түннүгүнэн да буоллар, көрдө...
– Оттон сиргэ түһэргэр туох эмэ хааччах баар дуу?
– Киэҥ сир наада уонна мэһэй, быа-туһах, лииньийэ эҥин суох буолуохтаах. Ону кытта ойоҕостон күүстээх тыал.
– Көтөргөр хайдах этэй?
– Атырдьах ыйын 16 күнүгэр эбиэт кэннэ барбытым. Сөбүгэр соҕус тыаллаах курдук этэ. Болтоҥо үрдүгэр сырыттахпына, ардахтаах, тыаллаах былыт элээрдэн кэллэ. Онно сиирэ-халты харбатаммын, аҕыйах хааппылаҕа баттаппытым. Туох эмэ буолар түбэлтэтигэр “посадкалыам” диэн, суолу батыһа айанныыбын. Оннук Чөркөөхтөн Даайа Амматыгар бардым. Дьэ, ол истэхпинэ, Даайа диэкиттэн ардахтаах былыт утары кэллэ. Хата, кыра, быстах ардах буолан, курдат көтөн ааспытым. Даайа Амматыгар тиийбитим халлаан халлан хаалла, күн да күн буолла. Инньэ гынан, түспэккэ эрэ Амма эбэ саамай үрдүк туочукатыгар – Тэйэр Хайаҕа – бардым. Онно тиийэн, баҕа санаабын толорон, үөһэнэн көттүм. Онтон салгыы Мырылаҕа тиийэн, элиэтээн ааспытым. Онтон эмиэ Тэйэр Хайа үрдүнэн Даайа Амматыгар кэлэммин, кэтэҕин өҥөйөн көрдүм. “Бу хайа кэтэҕэр туохтар бааллар эбитий?” диэн санаа уруккуттан баара. Дьэ, оннук этэҥҥэ айаннаан, Даайа Амматыгар суолга түспүтүм.
Үргүлдьү төттөрү кэлиэхтээх этим эрээри, хойутаан хаалан хоммутум. Итиннэ барытыгар 2,5 чаас курдук көппүтүм. Хонон баран сарсыарда 7.30 диэки көппүтүм уонна чаас түөрт уон мүнүүтэнэн кэлбитим. Түһэрбэр тыал балай да күүһүрэн, балачча “болтанкаҕа” түбэспитим... Бассаапка төннөр көтүүм сылдьар.
– Ити көтөн иһэн ардахха түбэстиҥ, куһаҕанын талан эттэххэ, күүстээх тыалга туох куттал баарый?
– Ардахха кынат илийэр. Онтон сылтаан, бастатан туран, подъемнай кыаҕа кыччыыр. Мин түгэммэр кыратык оннук гыммыта, онтон гаастаан биэрбиппэр ааспыта. Бэйэм мотуор, ууну оборон кэбиһэн, умуллан хаалыа диэн куттаммытым. Этэҥҥэ, оннук буолбатаҕа.
* * *
Мантан күһүн көтөр түгэн тосхойдоҕуна эбэтэр эһиил Чурапчы хоту нэһилиэктэринэн сылдьыам этэ. Аҕам дойдутугар – Кытаанахха, Сылаҥҥа, Арыылаахха тиийэ көтөр былаан баар. Бэйэм сүрүн баҕа санаам диэн, эдэр дьон сэҥээрэн, биир санаалаахтар, биир интэриэстээхтэр түмсэн барыа этилэр. Мин, кыра да буоллар, тус уопуппуттан үллэстиэхпин сөп. Уонна онтон манна аэродром сирин эккирэтиһэ сылдьабын, онтум табылыннаҕына, ангаар эҥин тутаммын, дьарыктанар дьону түмэр баҕалаахпын. Манна улуус таһымыгар аэродром тута сатаабытым 10-ча сыл буолла ээ... Билиҥҥитэ ол туола илик, инникитин олох көрдөрөн иһиэ.
Кэпсэттэ Мария Санникова.
