Аныгыскыга көрсүөххэ диэри!

Саха театра «Төлкө» испэктээкили иккитэ субуруччу туруоран 115-с сезонун сапта. Ол тухары саала толору.

«Төлкө» – улуу айымньы. Ааҕааччы биһирэбилин ылыан ылла. Ааҕыллымтыатынан өрүү инники.

Испэктээкил хара маҥнайгыттан болҕомтону тардар – номох буолбут Суоһалдьыйа Толбонноох тапталтан сылтаан быаланарыттан саҕаланар. Эдэр артыыска Ирина Михайлова – худуоһунньук дьүһүйбүтүн курдук чочуонай. Аны саха кыыһын толору симэммит таҥаһын баайа, кэрэтэ абылыыр, испэктээкил далааһынын кэрэһилиир.

Бу айымньы – Таптал туһу­нан. Биһиэхэ – «Ромео и Джульетта». Ол иһин дьон сэҥээрэр. Маайа – баай, кулуба кыыһа – дьадаҥы олоҕу ордорор, саах күрдьээччи буолар. Баттал кыһалҕатын биллэр да, баай-талым олоххо тардыспат, тапталлааҕын хаалларан барартан аккаастанар. Маайа уобараһын Ньургуйаана Шадрина кыахтаахтык айда. Көстөр дьүһүнэ кырасыабай, ону тэҥэ күүстээх майгылааҕын, өйдөөҕүн ыйа сылдьар мөссүөннээх. Тапталын туһугар туруулаһарыгар иҥнэн-толлон турбата көстөр.

Сүөдэри урут «герой-любовник» амплуалаах Сергей Константинов, Анатолий Кривогорницын оонньууллара. Бу сырыыга режиссёр отчут-масчыт көрүҥнээх, хара, дьо­ҕус Дмитрий Татариновка уоба­раһы итэ­ҕэйбит. Ону истэн соһуй­бутум. Оттон Сүөдэркэни ыраас хааннаах Альберт Алексеев оонньуур диэн буолбут. Биһирэмнээх Сүөдэр омсолоох Сүөдэркэҕэ аҥаардас харах көрөрүгэр баһыйтарыан сөбө.

Көрөн баран, режиссёр сөпкө гыммыт дии санаатым. Номоҕон саха саарынын, ама, ким таптыа суоҕай?! Биир юморист улуу Пушкин «Сказка о рыбаке и рыбке» остуоруйатын «таптал туһунан остуоруйа», балыксыт эмээхсинин таптыыр: «Попробуйте полюбить старую, ворчливую, некрасивую, грязную, вонючую старуху, красивых то полюбить легче», – диэбиттээҕэ.

Маайа көннөрү уолу таптыыра, кини туһуттан тапталлаах төрөппүттэриттэн, баай-талым олохтон күрүүрэ оонньууну сытыырхатан, дириҥэтэн биэрэр. «Таптаатым да – тайахтаах да буоллун, сөбүлээтим да – сүгэһэрдээх да буоллун» диэн этии курдук. Аны Сүөдэрбит дьадаҥы буолан тойонуттан толлоро, кирик-хорук туттара Маайаны быһаарсыыны бэйэтин илиитигэр ыларга күһэйэр. Ол эбэтэр, эр киһи, аҕа баһылык буолуу – Сүөдэргэ ыарахан.

Оччоҕо Маайа туох үтүөтүн иһин киниэхэ кутун туттарда?

Ити буолар – таптал таайыллыбатах таабырына. Испэктээкил сүрүн ситиһиитэ онно сытар.

Онно контраст буолан, Дьаакыбылап кулуба ойоҕун Огдооччуйа уобараһа, Зоя Багынанова оонньууругар күүстээх майгылаах, кэрэ дьүһүнүн ыһыктабакка сылдьар хотун хаан, болҕомтону тута тардар. Супту хааман киирэн кэлбитэ да, холорукка тэҥнээх. Барытын тоҕо дайбыахча. Өттүк баттанан Маайаны самнараары эҕэлээн-үгэргээн, мөҕөн-этэн сүрдээх. Утары саҥарбытыгар соһуйан ходьох гынара баар, кини бэйэлээҕи ким утары көрбүтэ баарай, ону саах күрдьээччи кыыс толлубакка утары саҥардаҕа. Онно, кыыһырбыт омунугар, оҕонньорун, Дьаакыбылап кулубаны (артыыс Михаил Семёнов), дэйбииринэн сабыыр. Итинник бас баттах дьахтар соҕотох уолун Сүөдэркэни сиэри таһынан атаахтатан майгытын алдьаттаҕа, хам баттаан сайыннарбакка аҥала оҥордоҕо.

Икки күүстээх уобарас – Маайа уонна Огдооччуйа тандемнара – испэктээкил чаҕылхай көстүүтэ. Иккиэн да талаан баар артыыстара.

Харатаайаптар – наһаа да үчүгэйдэр. Көрдөҕүм аайы астынабын. Надежда Ушницкая «саха ийэтэ маннык буолуохтаах» диэн санааны саҕар. Көбүс-көнөтүк туттан, мааны баҕайы дьахтар мичээрдээн, кыыһын, кэргэнин таптыыра итэҕэтэр. Иннокентий Дакаяров Харатаайаба улуус кулубата, ыал аҕа баһылыга, тулхадыйбат тулааһына буолан атаҕар бигэтик турар. Оннук чиҥ. Кэргэнниилэр сыһыаннара сүрдээх истиҥ, эйэҕэс.

Оттон Дьаакыбылаптар – атыттар. Улуус кулубата ааттаах ойоҕор сабырыйтарар мөлтөх киһи курдук көстөр. Төһө да чиҥии-чиҥии тутуннар, саппыкылаах атаҕынан хаамтар.

Харатаайап кулуба этэрбэһи­нэн сылдьар ээ, ити кыракый чымпык кини дьонугар чугаһын туоһулуур. Ол да буоллар, араҥа араастаһыыта баар. Ону кини бэрт ыарыылаахтык ылынара көстөр. Дьадаҥы уол кини бэйэлээҕи албыннаабытын бастакы сырыыга бырастыы гымматаҕа – соҕотох кыыһын ытаппытынан илиитин тоҕо са­дьыйан барбытыгар сытар.

Дьиэ кэргэҥҥэ, тапталы таһынан, ытыктабыллаах сыһыан суолтата үрдүгүн бу испэктээкил этэр. Ол Харатаайаптар, Дьаакыбылаптар олохторугар көстөр. Иккиэн соҕотох оҕолоохтор. Маайаны хайдах курдук маанылаан, таптаан, ол эрэн, саха олоҕуттан тэйиппэккэ, ынаҕы кытта ыыр гына үөрэппиттэрин көр. Дьадаҥы оҕолорун кытта тэҥҥэ оонньоон улааппыт, дьонтон тэйбэтэх кыыс. Ол кэлин олоҕор туһаттан атыны аҕал­бата чахчы. Оттон Сүөдэркэ – чыҥха атын. Оонньууну-көрү баппыт уол, бас баттах иитии содула. Баҕар, кини да үчүгэй уол буолуо эбитэ буолуо. Ону бүтэһик хартыынаҕа сыгынньах Сүөдэргэ сонун устан кэтэрдэрэ да туоһулуур. Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара оҕо иитиитигэр олус улахан суолталаах. Ийэтин халы-мааргытын көрө сылдьан итинник буоллаҕа.

Сүөдэр уобараһын Дмитрий Татаринов бэркэ арыйда. Уоттаах хараҕа, чэпчэки-чэпчэкитик хамсанан, сып-сап туттан үлэни үмүрүтэрэ, толоругаһа, эбэтин таптыыра, Маайатын өйдөөбөккө түһэн биэрбититтэн хомойоро, тойонугар кэргэн ыллым диэн билиммэтэ, кыһыытыттан Сүө­дэр­кэни кымньыынан кырбыыра... Кыһалҕа тирээтэҕинэ дьиэ кэргэнин хорсуннук көмүскүү­рүгэр итэҕэйэҕин. Аны Хара­таайаптар аһатаары остуолга ыҥыр­быттарыгар талах олоп­поһун туппутунан баран иһэн тохтуур, олоппоһун уурар. Остуолга үчүгэй олоппос турдаҕа дии. Ити кыракый чымпык Сүө­дэр дьадаҥы киһи буоларын туоһулуур. Итинник бытархай­дартан уобарас айыллар, та­ҥыллар буоллаҕа.

Испэктээкил хас биирдии геройа – ураты уобарас.

Сергей Баланов оонньуур геройа албына арыллаары гынан ыксыыра, хаайыыга барыан сөбүттэн куттанан татакалыыра сүрдээх күлүүлээх. Тойонугар ньылаҥныыра, олоппоһун имигэс баҕайытык тутара барыта уобараһын толору арыйар.

Хараҕа суох эбээлэрэ – Зоя Попова оонньууругар – наһаа ис киирбэх. Оҕолорун кытта кэпсэтэрэ, сүбэлиирэ, алгыыра – үтүөнү эрэ өрө тутар сылаас майгытын туоһулуур. Хараҕа суоҕун киһи итэҕэйэр.

Атыыһыт кэргэнниилэр эмиэ табыллыбыт персонажтар. Бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сы­һыан­нара, оҕолоро суоҕуттан мун­чаараллара киһини долгутар. Атыыһыт, Кирилл Семёнов оонньууругар, тарбахтарын харчы ааҕар курдук силимэтии-силимэтии тутара, сүүрэр-хаамар икки ардынан бэдьэҥэлиирэ, байар туһуттан чугас да дьонун атыылыах айылаах буоларыттан дьиксинэрэ үкчү Алампа хоһоонун санатар: «Үп даҕаны үксэ, / Үчүгэй гынан баран, / Үлүскэнэ үлүгэрдээх эбит, / Харчы да халыҥа / Хамаҕа гынан баран, / Хардыыта хаҥыл эбит...». Оттон кэргэнэ (артыыска Елизавета Потапова), бэрт кыратык да киирэн таҕыстар, киһи хараҕа хатанар, өйдөөн хаалар. Бу – номоҕонун, майгыта сымнаҕаһын! Дьаакыбылап ойоҕор холоотоххо, чыҥха атын. Маайалаах Сүөдэр, барахсаттар, дьэ олохторо тупсуо, үчүгэй илиигэ киирдилэр диэн үөрэҕин.

Хас биирдии быстах да оруол испэктээкил хаамыытын сайыннарар.

Судьуйа оруолун урут Тимофей Сметанин бэркэ да оонньообута. Саҥаран сыыбырҕатан, илэ бааччы бэрик ылар киитэрэй чунуобунньук этэ. Билиҥҥи судьуйаны Пётр Садовников оонньуур – бөдөҥө-садаҥа, көрүҥэ тыйыһа чыҥха атын уобарас.

Ойууттар, удаҕан кыырар, көрүүлэнэр түгэннэрэ киһи куйахата күүрүөх. Саха киһитэ былыр-былыргыттан кинилэртэн толлоро, дьулайара. Бу да сырыыга Пётр Баснаев, Николай Протасов, Елена Румянцева ону биллэр гына оонньоотулар.

Василий Борисов айбыт оруолларын өрүү кэрэхсии көрөбүн, баҕар, ол кинини оҕо эрдэҕиттэн билэрбиттэн буолуо. Тараҕай төбөтө, мундира хоп курдук сытара, улахан бартыбыала – оччотооҕу чунуобунньугу санатар.

Адвокаты урут Пётр Макаров оонньуура астыга. Билиҥҥи адвокаты Дьулустаан Семёнов эмиэ бэркэ оонньуур.

Дьиҥэр, испэктээкилгэ кыра оруол диэн суох. Барыта испэктээкил ситиһиилээх буоларыгар туһуланар, кыра да персонаж сүрүн геройдары тоһоҕолоон уобараһы байытыыга ананар.

Зоя Петровна кэпсээбиттээх. Щепкиҥҥэ үөрэнэ сылдьан, Балкария студиятын «Гроза» дипломнай испэктээкилигэр саха устудьуоннара быстах оруолга кыттыбыттар. Зоя Петровнаҕа Кабаниха Убогая диэн саҥата суох хамначчытын оруолун биэрбиттэр. Симон Федотов, Пётр Николаев иирбит дворянка кулуттара буолбуттара үкчү Бобчинскайдаах Добчинскай курдуктар үһү. Зоя, аҥаар өттүн охсор охсубут кулут дьахтар, Кабанихаҕа аан аһааччы буолбут. Премьера кэннэ көрүдүөргэ турдаҕына, Малай театр улуу артыыһа Владиславскай: «Ну, Убогая, молодец!» – диэн ааспытын күлүү гынна диэн санаабыт. Ону: «Билигин дьэ өйдөөн соһуйабын, улуу артыыстан хайҕаммыт эбиппин», – диир. Охсор да оҕустар, аһара бэриниилээх кулут буолан Кабаниха тулуйан сырыттаҕа. Симоннаах Пётр өйө хамсаабыт хотуннарын зонтик тутан, үүт-үкчү туттан-хаптан сырсаллара, эккирэтэллэрэ наһаа көрүдьүөс эбитэ үһү. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбит курдук, ол иирээки дворянканы оонньообут кыыс Элизат аатырбыт поэт Кайсын Кулиев тиһэх таптала, кэргэнэ буолбут.

Режиссёр Руслан Тараховскай итиччэ улахан айымньы сценарийын бэйэтэ суруйан биир испэктээкилгэ батарбыта, оонньууну туох да ордук хоһо суох хаамыылаан, киһи биир тыынынан көрөр гына туруорбута сөхтөрөр.

Испэктээкил түмүгэ киһини үөрдэр. Хас көлүөнэ ааҕааччы Маайа аҕатын кытта көрсүһэрин, аҕата бырастыы гынарын күүппүтэ буолуой?! Ол туолла. Баҕар, айымньы ис хоһоонун уларытар сыыһа диэхтэрэ да, биир бэйэм биһирээтим. Саҥа оҕо төрөөтө, инникигэ, кэскилгэ эрэл кыыма үөскээтэ. Көрөөччү, туран эрэ таһынан, махталын биллэрдэ.

Кийиитим Петербургтан, кини дьүөгэтэ Швецияттан кэлэн астына көрдүлэр. Дойдуларын ахтылҕанын таһааран, Саха театрын биир бастыҥ испэктээкилин көрбүттэриттэн наһаа үөрдүлэр. Ол иһин оонньообут артыыстар сүгүрүйэ тахсалларын көрөөрү кэтэспиттэрэ, сорохтор тахсыбатылар. Артыыс да киһи буоллаҕа, бэйэтэ тус олохтоох, оҕолоох-уруулаах, онон дьиэлэригэр ыксыыллара кэмнээх буолуо дуо? Ол эрэн, төһө да дьиэтигэр ыксаатар, сценаҕа тахсан сүгүрүйэрэ, сиэр быһыытынан, харчы төлөөн кинилэри көрө кэлбит дьоҥҥо ытыктабыл бэлиэтэ буолар. Ханнык баҕарар тэрээһин дьоһуннаахтык түмүктэнэрэ эрэйиллэр. Иннэ, ортото төһө да ситиһиилээх буоллун, кутуругу кыамматахха, барыта сотуллан хаалар куттала үөскүүр.

Николай Якутскай кэпсээбиттээх. «Бу айымньыны өйбүттэн оҥорон суруйбутум, ону Бүлүүгэ Харатаайап кулуба сыдьааннарабыт диэн кэпсииллэр, өрүс үрдүгэр турар маһы манна Маайа ыйаммыта диэх курдук этэллэр», – диэн. Дьон сүрэҕэр оннук чугас буолан, уус-уран айымньыны баар чахчыга чугаһатан эрдэхтэрэ. Персонажтары да, субу хаама сылдьааччылартан сүһэн ылбатар, олоххо баар дьонтон хомуйан уобарас оҥорбут буолуохтаах. «Маайабын өлөрөн баран, үс күнү быһа ытаабытым. Хайдах да тыыннаах хаалларар кыаҕым суоҕа, үрүҥнэргэ түбэһэр, ол дьон кырасыабай дьахтары харыстаабаттара чуолкай, оччоҕо Маайам сырдык уобараһа киртийэр», – диэбитэ. Ол иһин Сүөдэркэ, бэстилиэтинэн оонньуу сылдьан, алҕас ытан өлөрөрүн курдук оҥорбут. Айымньы хаамыыта оннугу ирдээн эрдэҕэ.

Бэйэтэ билинэринэн, айымньыларыгар сүрүн санаа, өтө көрүү сурулларын өйдөөбөккө да хаалар эбит. Холобура, «Көмүстээх үрүйэҕэ» Сэдьүк оҕонньор этиитэ, көмүс баар сирин кистиирэ, көмүһү буллахтарына дьон бөҕө кэлиэ, айылҕаны алдьатыахтара, кыыл-сүөл сүтүө, оччоҕо тугу аһаан олоруохпутуй диирэ. Олохпут ону толору көрдөрдө. Сир баайын хостооһуна, абырыырынааҕар, алдьатыыта элбэх курдук.

Аны «Сир» диэн айымньытыгар бөдөҥсүтүүнү, партия политикатын утарбыт курдук буолан тахсар. Оччолорго холкуостар, сопхуостар, оройуоннар кытта бөдөҥсүйүүлэрэ буола сылдьыбыта. Кэлин, сыыһа диэтэхтэрэ буолуо, төттөрү чөлүгэр түһэрбиттэрэ.

Егор Неймоховы обкомҥа ыҥыран үлэлэтэллэригэр обком I сэкирэтээрэ Ю.Н. Прокопьев ыҥыран кэпсэппитэ. Кини – литературовед, филология кандидата буолан – саха литературатын билэрэ. Ол иһин «Сир» мөлтөх этэ диэбит. Онуоха Егор Петрович: «Николай Якутскай айымньым аата «Сир» диэн дии, «Хайҕаа» диэн буолбатах, онон сирэн эрдэххит», – диэбитэ үһү диэн кэпсээбитигэр Юрий Николаевич улахан баҕайытык саҥа таһааран күлбүт.

Суруйааччы, кириитикэлэнэ да сыттар, юмордыыра сөх­төрөр. Бэйэтэ да үчүгэй, астык көрүҥнээх киһи этэ. Соҕуруу олорор буолан таҥаһа да мааныта, көрүөхтэн үчүгэй оҥоһуулаах торуоскалааҕа, ону биһиги уолаттарбыт бэркэ кэрэхсээн көрөллөрө. Аны куолаһа сөҥ, хамандыырдыы этэ, эписиэр диэх курдук.

Чэ, ити курдук. Быыс сабылынна, аныгыскыга көрсүөххэ диэри!

Мария НЕЙМОХОВА.