“Кыым” хаһыат “Дьокуускай куорат инники сайдыыта” диэн төгүрүк остуол тула мээр дуоһунаһыгар хандьыдааттары түмэн, кэпсэтиини тэрийдэ. Төгүрүк остуолга ону таһынан уопсастыбаннай түмсүүлэр актыбыыстара, куорат уопсастыбаннай палаататын чилиэннэрэ кытыннылар.
Төгүрүк остуолу “Ситим” медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ Мария Христофорова иилээн-саҕалаан ыытта: “Биһиги бу төгүрүк остуолу ааҕааччыларбытыгар киин куораппыт салалтатыгар хайдах дьон турунан эрэрин, кинилэр туох сыаллаахтарын-соруктаахтарын көрдөрө таарыйа тэрийдибит”, – диэтэ.
Хандьыдааттары көрдөөн эрэйи көрдүбүт. Сорохтор туох баар сибээстэрэ, нүөмэрдэрэ. аадырыстара барыта баар эбит буоллаҕына, сорохторун киһи улаханнык сорунан да туран булбат эбит. Куорат быыбардыыр хамыыһыйата “биһиги хандьыдааттар аадырыстарын, төлөпүөннэрин биэрэр бырааппыт суох” диэн аккаастыыр. Онон “суруналыыстыы” ньымалары туттан, көрдөөн буллубут. Биир киһини олох да булбатыбыт. Онон итинник “кистэлэҥ дьону” талаары сылдьарбыт араас санааны үөскэтэр... Ол да буоллар төгүрүк остуолга 7 хандьыдаат, ол иһигэр икки итэҕэллээх киһи кэлэн кытыннылар.
Хандьыдаат, сүрүн соругуҥ?
Сардаана Авксентьева, эр дьон ортотугар соҕотох дьахтар хандьыдаат, 2032 сылга диэри “Дьокуускай куорат социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта” диэн куһаҕана суох бырагыраама баарын санатта, исписэлиистэр ону өйүүллэр диэтэ. Ол эрээри: «Билигин баар балаһыанньаны учуоттаан, бырагырааманы хаачыстыбалаахтык толоруу ирдэниллэр. Аны, атын хандьыдааттар биһиги бүддьүөппүт дэписсиитэ туох баар ыра санааларбытын, туох баар былааммытын, муниципальнай бырайыактары олоххо киллэрэргэ мэһэйдиир диэн билэр буолуохтаахтар. Ол дэписсиит хайдах үөскүүрүй? Итини исписэлиистэр үөрэтиэхтээхтэр. Саайка турар бүддьүөт чопчуламматах буолан, ону сыаналыыр ыарахан», – диэтэ.
Микаэл Заболотнай, “Партия Роста” баартыйаттан туруоруммут хандьыдаат, РЕН-ТВ салайааччыта: «Бырагыраамалар бары биири хатылыыллар, оттон дьиҥинэн – биир боппуруос эрэ туруохтаах. Ол «хантан харчыны булабыт?» диэн. Ким даҕаны хайдах харчыны булары эппэт. Куорат кэнники 30 сыллаах устуоруйатын ылыахха. Тоҕо барыта олус ыараханнык сыҕарыйарый? Харчы суоҕуттан. Бастаан харчы булуохха, ол эрэ кэнниттэн сайдыы туһунан этэр сөп. Бүддьүөккэ 14 800 млрд солк. үп көрүллэр. Биһиги бырагыраама хайдах үлэлиирин билэрбит, харчыны булар бырагыраамалаахпыт буоллар, бүддьүөтү хас да төгүл улаатыннарыахпытын сөп этэ. Мин бырагыраамабар ол туһунан сурулла сылдьар».
Илья Паймушкин, хандьыдаат Подаруев итэҕэллээх киһитэ: «Бастатан туран, сүрүн сорук – туох баар эйгэҕэ бэрээдэги олохтооһун. Туох баар ороскуот ыстатыйатын ааҕан-суоттаан, былааннаан туттар гына оҥоһуллуохтаах. Мээрийэ сорох чунуобунньуктарын, Куорат дууматын үлэһиттэрин ороскуота – массыына арыандата, иэскэ киирии тохтотуллуохтаах.
Куорат кыһалҕата элбэх эрээри, ону быһаарыы бытаан. Салайар хампаанньалары хонтуруоллуохтаах Горжилнадзор диэн тэрилтэ туох боломуочуйалааҕа, тугу гынара биллибэт. Сыана олус ыарахан. Холобур, бородууктаҕа биһиэхэ, олохтоохторго, сөбүгэр сыана олохтонуохтаах».
Александр Колесов, хандьыдаат А.А. Саввинов итэҕэллээх киһитэ: «Александр Саввинов билигин өрөспүүбүлүкэ баһылыгын эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу А.С. Николаев бырагырааматын салгыыр. “Дьиэ тутуутун, хаарбах дьиэттэн көһөрүүнү, оҕо саадыгар уочараты аччатыыны, оскуола тутуутун түргэтэтиэм, ДьУоХХга, биисинэскэ, атын да эйгэлэргэ профессионалларга тирэҕириэм” диир. Ол барыта бырагырааматыгар баар. Бырагыраама аһаҕас, саайка киирэн билсиэххитин сөп».
Иван Степанов, “Сир” уопсастыбаннай хамсааһын салайааччыта: «Хандьыдаатынан туруорунуу – бу куттала суох буолуу боппуруоһа. Манна олорор да дьиэлэр хамсаан эрэллэрэ дьиксиннэрэр. Биир кыһалҕа – экология боппуруоһа. Онуоха биһиги дьон доруобуйатыгар суоһуур собуоттары тутары бопсон эрэ буолбакка, аспыт-үөлбүт ыраас буоларын туруорсуохпутун наада. Бу – улахан кыһалҕа. Киһи тугу аһыыра доруобуйатыгар охсор. Хоруупсуйаны кытта бары таһымҥа охсуһарга бэлэммин, аймаҕым, доҕорум диэн араарбакка эрэ. Араас уопсастыбаннай күүстэри кытта бииргэ үлэлиир наада.
Биһиги бүддьүөппүтүн хайдах улаатыннарабыт? Ороскуоппутун аччатан. Улуустары кытта бииргэ үлэлэһиигэ болҕомто ууруом. Биһиги улуустартан бородууксуйаларын атыылаһар мэхэньиисими туһаныахпытын наада».
Владислав Теппор, мээргэ хандьыдаат, ЛДПР: «Бары хандьыдааттар сөпкө этэллэр. Ол эрэн, мээр үлэтэ хамаанданы эрэ тэринии, ону кытта үлэ буолбатах. Кини нэһилиэнньэни барытын – бэлитиичэскэй, уопсастыбаннай күүстэри кытта бииргэ үлэлиир суоллары тобулуохтаах. Бары эйгэттэн кыахтаах, бастыҥ дьону бэйэтин тула түмүөхтээх.
Куорат биир кыһалҕатын туһунан. Киин өттүгэр барыта үчүгэй эбит буоллаҕына, куорат кытыыта ааспыт үйэлэри санатар. Уунан хааччыллыы, канализация боппуруостара быстар мөлтөхтүк быһаарыллаллар. Куорат суолугар кыһын кумаҕы куталлара ол барыта быыл буолан өрүкүнэйэр. Атын куораттарга тууһу куталлар. Биһиэхэ кыра ардах да түстэҕинэ, ол барыта бадараан буолар. Онон, бастатан туран, куораты ырааһырдар сорук турар.
Албыннаппыт дольщиктары кытта үлэ ыытыллара наада. Уопсайынан, бастаан көрдөххө, барыта үчүгэй курдук эрээри, ситэ быһаарыллыбатах кыһалҕа элбэх».
Хаарбах дьиэ кыһалҕата...
С.Авксентьева: «Дьокуускайга үлүгэр элбэх хаарбах дьиэ баар. Биһиги Арассыыйаҕа хаарбах дьиэ ахсаанынан I миэстэҕэ турабыт. Бу буолар – саамай улахан кыһалҕабыт. Тохсунньу 1 күнүттэн саҥа бырагыраама үлэлиэхтээх. Онно саҥа мэхэньиисим туттуллан барыахтаах. Биһиги ол мэхэньиисимнэри үөрэтиэхтээхпит, дьүүллэһиэхтээхпит. «Ханныгын туттабыт, ханныгын туттубаппыт, тоҕо?» диэн.
Куораттарга муниципалитеттар уонна застройщиктар сөбүлэһиннэриилэринэн барар комплекснай тутуу туһунан этэр буоллахха, бастатан туран, итиннэ инвестиция көрдөөһүнэ уустук. Атын боппуруостар – холобур, ДьУоХХ, үөрэхтээһин барыта муниципалитеты кытта бииргэ быһаарыллыахтаах.
Муниципальнай тэриллиилэр уопуттарын көрдөххө, хаарбах дьиэттэн көһөрүү анал бырагыраамаҕа киирсэр, онтон үбүлэнэр. Билигин ол Дьокуускайга туттуллан эрэр, онон «туох да суох» диир сатаммат. Ону кытта территорияҕа комплекснай тутууну ыытар дуогабар үлэлээн эрэр, ол эбэтэр: саҥа кыбартаал туох баар «соцкульбыты» кытта тутуллар. Билигин Арассыыйаҕа барытыгар да баар кыһалҕа: хаарбах дьиэҕиттэн көһөн барыахтаах дьиэ иэнинэн көрөн сыана араастаһыытын гражданнар бэйэлэрэ төлүүллэр. Оннук хас даҕаны суут ирдэбилэ баар. Итинник түбэлтэни суох гыныахтаахпыт.
Хаарбах дьиэ инвентаризациятын түргэнник бүтэрэ охсор наада. Билигин дьиэни «хаарбах туруктаах» диэн дакаастыырга тутулуга суох эспэртиисэ оҥоһулларыгар дьиэ олохтоохторо бэйэлэрэ төлүүллэр. Ол кырата суох үп. Федеральнай сокуон оннук, оттон олохтоох дьаһалта хаарбах дьиэ быһыытынан ааҕарга бэйэтэ ылыммыт процедуралаах (бэрээдэктээх). Оннук бэрээдэги судургутутар наада. Оччоҕо дьон бырагыраамаҕа кыттарга эрэниэн сөп этэ».
М.Заболотнай: «Бу туһунан кэпсэтии бөҕө буолар да уларыйыы бытаан. 17-с да кыбартаалы ыллахха, икки төгүл тутуу сатаммата. Хаарбах дьиэлээхтэр умайбыт дьиэлээхтэртэн атыттар. Умайбыт дьиэлээхтэр ханна да регистрациялара суох: кинилэргэ бырагыраама суоҕунан, ханнык даҕаны страховка көрүллүбэт, судаарыстыбаннай федеральнай бырагыраама эмиэ суох, быһата, бу дьон эргиччи көмүскэлэ суох.
Оттон хаарбах, саахалланар туруктаах дьиэ хайа баҕарар түгэҥҥэ умайан хаалыан сөп. Бу иннинэ олорбут баһылык «икки сылынан дьиэ тутуллубат» диир этэ. Ол эрээри улахан хампаанньаларга икки сыл – оннук өр болдьох буолбатах. Хаарбах дьиэттэн ыллыҥ да харчыта суох көспөккүн – онно анал харчылаах бырагыраама наада. Куорат бэйэтэ харчы өлөрүөхтээх. Оттон мин Дьокуускайга үп-харчы (рублево-финансовый) мэхэньиисимин үлэлэтээри гынабын. Ол бүддьүөккэ дохуот киллэрэр бастакы мэхэньиисим буолуоҕа!»
И.Паймушкин: «Мин бэйэм уопуппунан көрөн, хандьыдаат Авксентьева эппитин кытта сөбүлэһэбин. Ону кытта хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ туһуламмыт федеральнай бырагыраамаларга көхтөөхтүк кыттар наада диибин. Докумуоннары толорууга эҥин кэтэҕэмэйдээбэккэ, федеральнай киини кытта күүскэ үлэлиир наада. Бырагыраамалар биһиэхэ күүскэ туттуллаларын, олоххо киирэллэрин, дьоҥҥо көмөлөһөллөрүн курдук».
А.Колесов, А.Саввинов итэҕэллээх киһитэ: «Хаарбах дьиэттэн нэһилиэнньэни көһөрүү былаан быһыытынан баран иһиэҕэ. Ол – 70 тыһ. кэриҥэ кыбадыраат миэтэрэ. Хомойуох иһин, федераллартан да, өрөспүүбүлүкэттэн да баҕарбыт курдук үгүөрү үп кэлбэт. Биһиги инвестордары кытта үлэлэһэргэ бэлэммит. Хомойуох иһин, «Чжода» пиирмэни кытта кыттыгас үлэ кыаллыбата Арассыыйаҕа да, атын дойдуларга да атын инвестордар баар буолуохтарын сөп».
И.Степанов: «Тутууну ыытыы кытаанах хонтуруолу ирдиир буолла. Тоҕо тутуу эбийиэгин сыаната ыараата? Туохтан? Ол килиимэттэн эрэ тутулуктаах дуо? Дьиэ сыанатын арыый чэпчэки гынарга кыах баар буоллаҕына, ол ханныктарый? Итиннэ анаан-минээн үлэ ыытыллыан наада. Ыарахан усулуобуйаҕа олорбут дьон киһилии усулуобуйаҕа көһүөхтээх. Барыта отучча тыһыынча киһи көстө, онтон холобур, 17-с кыбартаал дьоно аҕыйах. Итиннэ биир улахан кыһалҕа – дьон элбэх докумуону толорууну кыайбат. Онон, мээр буоларым буоллар дьоҥҥо юридическай көмө оҥорторуом этэ. Холобур, хаарбах дьиэ олохтоохторо бэйэлэрэ кыайбат буоллахтарына, ону дакаастыырга көмө оҥоһуллуохтаах.
Бүддьүөтү хайдах толоробут? Онуоха биисинэһи өйүөм эрэ диэбэппин. Сир баайын хостуур тэрилтэлэр манна регистрацияланалларын ситиһиэм. Ол туһунан быһаарыы ылыллыахтаах – ону бары да толкуйдуохпутун наада. Холобур, Дьокуускайга регистрацияланнахтарына, оччоҕо араас кыһалҕаны көҥүл быһаарыа этибит дии саныыбын...».
Бастакы дьаһал
Дмитрий Алексеев, Дьокуускай куорат Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, төгүрүк остуол эспиэрэ: «Маннык төгүрүк остуолу ыыппыккыт үчүгэй, мин сорох хандьыдааттары саҥа көрдүм-иһиттим. Бука бары куорат туһугар долгуйар, ыалдьар дьон эбиккит, ол үчүгэй. Ону ситиһэр ньымаҕыт, сыһыаҥҥыт араас эбит. Өскөтүн мээринэн талыллар буоллаххытына, бастакы дьаһалгыт туохха ананыа этэй?» – диэн ыйытта.
Онуоха И.Степанов: «Үлэҕэ хаһан эрэ кыра да, улахан да хоруупсуйаҕа умньаммыт дуу, уорбаламмыт дуу дьону ылбакка диэн ыйаах таһаарыам этэ», – диэтэ.
С.Авксентьева «Биһиги быыбар үлүскэнигэр сылдьан куораппыт кыстыкка бэлэмнэниитин куоттаран кэбиһээри гынныбыт. Онон куорат кыһыҥҥа бэлэмнэниитин туһунан дьаһал таһаарыам», – диэн мээр быһаччы үлэтин санатта.
М.Заболотнай: «Мин мээрийэҕэ баар дуоһунастарга куонкурус тэрийиэм», – диэн быһаччы эттэ.
И.Паймушкин бэрт судургутук «Ханнык сытыы боппуруос бэбиэскэҕэ турар да, ону быһаарыллыахтаах», – диэтэ.
А.Колесов: «Сан Саныч бэйэтэ быһаарыа дии саныыбын», – диэн быһаччы эппиэттэн куотунна.
В.Теппор: «Мээрийэҕэ ребрейдинг барыан наада. Дьиҥинэн, үчүгэй билиилээх дьоһун исписэлиистэр бааллар, ону көрүөххэ наада. Хаарбах дьиэ туһунан этэр буоллахха, дьон күүппүттэрэ икки сыл буолла. Эрэнэллэр, онон күүтэллэр. ДСК диэки тутууга куорат харчы угара буолуо. Дьону быраҕан кэбиспэккэ, кинилэри санаан туран тутууну ыытыахха наада диибин».
Андрей И, уопсастыбанньык, эспиэр: «Хандьыдааттары киһи быһыытынан сыаналыыр наада. Кинилэр бырагырамааларыттан эҥин чопчу этэллэрэ даҕаны суолтата суох. Ол оннугар бэйэ бэйэни кытта кэпсэтэллэрэ, ол ордук интэриэһинэй. Мээр буоллаҕына, тугу гынар, тугу уларытар кыахтаах – ол оруоллаах. Мин хандьыдааттан оҥоһуллубут, оҥоһуллуохтаах үлэтин испииһэгин күүппэппин. Кини дьону кытта «тыыннаах» алтыһыыга тугу этэрэ, саныыра – ол сүрүн диибин.
Дебат диэн буолар – онно хандьыдааттар бэйэлэрин эрэ санааларын этиинэн муҥурданаллар, сорохтор ону этэн баран, «уонна тугу да ыйыппаталлар ханнык» диэбиттии тутталлар. Бэйэ-бэйэни кытта алтыһар кыахтара да суох. Ол оннугар бэйэ-бэйэни кытта аһаҕас кэпсэтии, ханнык эрэ позициялары дьүүллэһии наада.
Дьоҥҥо хандьыдааттар кэпсэтиилэрэ, бэйэлэрин позицияларын көмүскүүллэрэ ордук интэриэһинэй. Тоҕо диэтэххэ ол – күөн күрэстэһии, дьон киирсиитэ. Дьоҥҥо ол интэриэһинэй. Билигин сүрүн кыһалҕабыт – дьон быыбарга кэлбэтэ. Биһиги ону кытта охсуһуохтаахпыт. Дьону ыҥыртыахтаахпыт быыбарга кэлиҥ диэн», – диэтэ.
203-с түөлбэҕэ сиҥнии ким буруйай?
М.Христофорова: «Соторутааҕыта бассаапка 203-с түөлбэҕэ уу хайа суурайан кэбиспит хаартыскалара тарҕаммыта. 203-с түөлбэ куорат киэн туттуохтаах микрооройуона буоллаҕа. Онуоха дьон үксэ дьиэтин ипотекаҕа ылбыта. 20-30-ча сыл ону төлүөхтэрэ турдаҕа. Билигин долгуйаллара онтон: “Салгыы маннык буоллаҕына хайдах буолабыт?” — диэн. Сорохтор дьиэбит алдьаныа, сууллуо диэн айманаллар. Онон мээр буолуохтаах дьонтон «бу тугуй? ким буруйдааҕый” диэн ыйытыаҕы баҕарыллар», – диэн ыйытыыны туруорда.
С.Авксентьева: «Мин санаабар, бу кыһалҕаны идэлээх исписэлиистэр (профессионаллар) көрүөхтээхтэр, эспиэрдэр быһаарыахтаахтар. Биир мээр холунан ити быһаарыллар кыаҕа суох дьыала. Онон, бастатан туран, үчүгэй эспиэрдэр сыанабыллара оҥоһуллуохтаах. Тус санаам 202-с түөлбэни туталларыгар хайдах курдук өр эспэртиисэ ыытыллыбытын, кээмэйдээбиттэрин, таас куппуттарын өйдүүбүн. Түөлбэни оннук ымпыктаан-чымпыктаан оҥорбуттара диир кыаҕым суох. Хатылыыбын: 203-с түөлбэ – бу тутааччыларга (застройщики) боппуруоһу чэпчэкитик быһаарыы барыйаана этэ.
Бу быһылаан тахсыбытыгар «Управление жилищного строительного надзора» эспэртиисэни ыытар тэрилтэҕэ, застройщиктар бэрэстэбиитэллэригэр, ДьУоХХ департаменыгар, уокурук баһылыгар хайаан да ирдэбил туруоруом, ыҥыртыам этэ.
М.Заболотнай:
– Миэстэтигэр бэйэм тиийэн көрүөм этэ: туох буолла диэн. Биһиги салайааччыларбыт дьиэлэриттэн атын сиргэ сылдьыбаттара, үрдүнэн эрэ көрөн ааһаллара хомолтолоох. Кинилэр үчүгэй суолунан сылдьар буоланнар, куорат кытыытыгар суол хайдах курдук куһаҕанын билбэттэр. Мин Сайсары олохтооҕобун, онон билэбин. Куораппын олус таптыыбын. Ып-ыраас көстүүмнээх, паапкалаах, мунньахтан мунньахха сылдьар, үлэтэ көстүбэт чунуобунньугу сөбүлээбэппин. Миэстэтигэр баран туох да кыһалҕаны көрбөттөр. Мээр, дьокутаат 4 сыл тухары хас биирдии дьиэҕэ сылдьыахтаахтар, дьон олоҕун-дьаһаҕын көрүөхтээхтэр-истиэхтээхтэр этэ. Мэлдьи сибээскэ баар буолуохтаахтар. Ол – кинилэр үлэлэрэ. Оннук буолар дуо? Суох. Хамыыһыйалар тэриллиэхтээхтэр, олор үлэлэрин түмүгэ биллэн иһиэхтээх. Үлэлэрин кыайбатах салайааччылар боппуруостара быһаарыллан иһиэхтээх.
И.Паймушкин:
– МЧС сулууспата хайаан да миэстэтигэр тахсан көрүөхтээх этэ. Мин санаабар, мээр быыбарданыан иннинэ олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар систиэмэлэр бары аудиттаналлара наада. Дьон итинник түбэлтэҕэ түбэстэҕинэ, хайдах, ханна тиийэрин, тугу гынарын билиэхтээх, оннук информацияны киниэхэ тиэрдэр наада.
А.Колесов:
– Ити сир өссө инчэҕэй, систиэмэ ситэри оҥоһулла илик. Онон улахан ардах түстэ да, итинник түбэлтэ таҕыста. Инникитин итиннэ улахан болҕомто ууруллуо, түргэнник быһаарыы ылыллар буолуо диэн этэбин.
В.Теппор:
– Манна ким эрэ эппиэттиэхтээх. Мониторинг эҥин барыахтаах этэ. Уокурук баһылыга эппиэттиэхтээх, хонтуруоллуохтаах дии саныыбын. Куорат баһылыга хайаатар даҕаны.
Е.В. Васильева, биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл: «Александр Александрович куорат Дууматын бэрэссэдээтэлин быһыытынан миэстэтигэр тоҕо тахса сылдьыбата? Тоҕо мээр эрэ буоллаҕына, тахсыахтааҕый?» – диэн ыйытта. Онуоха «солото суох этэ» диэн буолла...
Мария Христофорова:
– Олохтоохтор олус долгуйаллар, онон биһиги бары бииргэ 203-с микрооройуоҥҥа миэстэтигэр баран көрүөхпүтүн, билиэхпитин, олохтоохтор туруорсууларын истиэхпитин сөп этэ. Олохтоохтор кими баҕарар кытта көрсөргө бэлэмнэр, ону кытта ити Сардаана Владимировна ааттаабыт сулууспалаахтарын, хамнас ылар дуоһунастаах дьону илдьэ барыахха наада.
Духуобунас киинэ
М.Христофорова: “Дьокуускай – билим, култуура, үөрэхтээһин киинэ. Дьокуускайы духуобунай киин быһыытынан хайдах көрөҕүтүй?” диэн ыйытта.
С.Авксентьева: “Биһиги норуоппут туһугар кини үгэстэрин, култууратын туох баар сырабытын ууруохтаахпыт. 24 оҕо саадыгар 123 сахалыы бөлөх баар. Ол аҕыйах. Куоракка саха оҕотун 24 %-на эрэ төрөөбүт тылынан иитиллэр кыахтаах. Маны, саатар, аҥаарыгар диэри улаатыннарар былааннаахпын.
Оскуолаҕа эмиэ 24 % эрэ кэриҥэ оҕо бэйэтин тылынан үөрэнэр кыахтаах. Мин ити сыыппараны улаатыннарар туһугар үлэлиэм. Билигин син элбэх оҥоһулунна.
Үһүс, култуурунай кииннэри тэрийии, кинилэри өйөбүл. Мин Ярославскай аатынан Кыраайы үөрэтэр түмэл экспозициятын саҥардыахпын баҕарабын. Түмэл экспозицията саҥардыллыбата хомолтолоох. Бу өрөспүүбүлүкэтээҕи түмэл, муниципальнай буолбатах эрээри, манна куорат олохтоохторо, оҕолоро, ыалдьыттара сылдьаллар. Маны таһынан куораппыт национальнай куорат буоларын умнубаппыт туһугар үлэни ыытыам этэ. Бэйэтэ сирэйдээх буолуохтаах. «Сэттэ», «Утум+» хампаанньалар бырайыактарын сэргиибин. Онон холобур, застройщиктар туох эрэ национальнай уратыны («колориты») киллэрэллэрин биһириэм этэ. Мастан оҥорор маастардары куорат киэргэтиитигэр туһаныахха сөп. Култуурабыт киин куораппыт бары хайысхатыгар көстүөхтээх диибин».
М.Заболотнай: «Арассыыйаҕа Саха сирэ барыларыттан ураты. Биһиги острогу сүтэрбиппит сүрдээх ыарахан. Сүтэрэн баран биирдэ өйдөөбүппүт. Бу биһиэхэ сүрдээх хомолтолоох уопут. Онон биир түмэли эрэ буолбакка, архитектура устуоруйа пааматынньыктарын барытын харыстыахтаахпыт. Ону көмүскүүргэ үлэни ыытыахпытын наада.
Куорат олохтоохторун култуурата үрдүөн наада. Тоҕо куораппытын киртитэбит? Тоҕо бөҕү хаалларабыт? Арыгыны, табаҕы аҕыйатыахха, киртитимиэххэ, уматымыахха. Ханнык эрэ түбэлтэҕэ ыстарааптарын кытаатыннарыахха.
Оскуолаҕа сылдьан саха тылын үөрэппэтэхпиттэн хомойобун. Мин түөрт оҕом төрдүөн саха тылын үөрэтэллэр. Онон араарар табыллыбат. Ити – биһиги араара сатыыбыт. Оҕолор араара сатаабаттар, кинилэргэ барыта биир. Биһиги ону саха-нуучча киэнэ диэн араарыа суохтаахпыт. Элбэх тылбаастаммыт киинэни, кинигэни таһаарыахтаахпыт. Тыл элбэх буолуохтаах, пааматынньык элбэх буолуохтаах».
И.Паймушкин: «Куораппытыгар манна – биири, ханна эрэ атыны туталлар. Биир нуорма суох. Ханна эрэ атын баҕайы истииллээх дьиэни туталлар. Национальнай кафелар элбиэхтэрин наада. Баран үчүгэйдик аһыыр сир да суох. Куораппыт ыраас буоларын туһугар иин суоллары тобулар наада».
А.Колесов: «Сан Саныч бу хайысхаҕа үлэни туох баар хайысханы хабан ыытар. «Моҕол ураһа» духуобунай култуура киинин тутуу барыахтаах».
В.Теппор:
– Сыыппара пуормата сайдыахтаах, Интэриниэт интэриэһинэй эйгэтэ баар буолуохтаах, ордук оҕолорго.
Уопсастыбаннас кэс тылын «Сахавикипедия» түһэ Николай Павлов-Халан эттэ: «Биирдиилээн киһи, ыал кыһалҕатын сэргэ норуот кыһалҕата баар. Саха омукка, ханна да атын сиргэ, аан дойдуга мантан атын култуурунай кииммит суох. Онон мин кэнэҕэскитин кэлиэхтээх мээргэ оскуолаҕа болҕомтону уурарыгар баҕарабын. Оскуолаҕа тыл үөрэтиллибэт буоллаҕына, онно-манна абына-табына олорор норуоту төһө баҕарар кум-хам тутан кэбиһиэххэ, сүрүн тоһутуохха сөп.
Ааспыт салалта боппуруоһу быһаарбатаҕа диир табыллыбат. Бэйэлэрин боломуочуйаларынан сахалыы кылаастары, бөлөхтөрү арыйтарыыны тэрийэ сатаабыттара. Ол эрээри, ол тоҕо эрэ киһи үөрэрин курдук, сатанан испэтэ. Дьокуускайга 50-ча оскуола баарыттан 4 эрэ оскуолата саха тылын үөрэтэр уонна биридимиэттэри сахалыы үөрэтэр, тыл оскуола олоҕор туттуллар. Оттон биһиги оҕолорбут саха тылын ньиэмэс тылын курдук 2-лии чаас эрэ үөрэттэхтэринэ, туохха тиийиэхтэрэй? Онон оскуола тутуутун элбэтэр наада. Төрөппүт оҕотун үөрэх кыһатын бэйэтэ талан биэрэрин курдук».
***
Түмүккэ, төгүрүк остуол кыттыылаахтара маннык тэрээһин ыытыллыбытыгар махталларын тиэртилэр. Кырдьыга баара, араас баартыйаттан турбут хандьыдааттары бииргэ түмүү манан дьыала буолбатах. Хандьыдааттар бэйэ-бэйэлэрин көрөн, дьоҥҥо көстөн, тылларын тиэрдэн да хаалбыттара үчүгэй. Бары эрчимнээх, көхтөөх, тугу эрэ ситиһэр, олоҕу уларытар сыаллаах-соруктаах үлэлии-хамныы сылдьар дьон. Онон кинилэргэ ситиһиилэри баҕарыахха, бииргэ үлэлииргэ ыҥырыахха.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Александр Назаров хаартыскалара.
