Бу күннэргэ Орто дойду олоҕор, олох эмиэ биир интэриэһинэй кэрдииһэ диэххэ сөбө эбитэ дуу, Таҥха, биккэ-билгэҕэ итэҕэйии күннэрэ саҕаланнылар. Ким эрэ итэҕэйэн, аргыый сэмээр инникини өтө көрөөччүлэри сураһар, итэҕэйбэт, оруо-маһы ортотунан тыллаһан түөһүгэр силлэнэр. Таҥхалааһыны дьон-сэргэ араастык ылынар – ким эрэ оонньуу-шоу курдук, сорох билгэҕэ, таайыыга олус итэҕэйэн. Ким олоҕо үчүгэй өттүнэн түстэниэн баҕарбат, инники олоҕор кэрэни, үтүөнү эрэнэ күүппэт буолуоҕай? Чэ, ким хайдах өйдүүрүнэн, ылынарынан...
Таҥха тэрээһинэ саҕаланыан иннинэ, ааспыт нэдиэлэ чэппиэригэр Арчы духуобунай киинин иһинэн үлэлиир “САНДААР” уопсастыбаннай түмсүү (сал. Ю.Ю. Николаева) тэрийиитинэн – айылҕаттан айдарыылаахтары кытта нэһилиэнньэтэ көрсүһүүтэ буолан ааста. Босхо тэрээһин буолан эбитэ дуу, киһи кырыы-кырыытынан, олорор, турар сир суох. Тэрээһин бэрт интэриэһинэйдик, кэлбит дьон болҕомтотун тардар курдук ыытыллыбыта кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, манна кэлэр 2020 сыл билгэтэ, торума, алгыһа, арчыта, өбүгэлэрбититтэн кэлбит таҥха сиэрэ-туома, норуот эмчитин маастар кылааһа о.д.а. ыытылынна.
Таҥха кэмигэр киһи дьылҕатын туһунан тугу этэрин айылҕа бу дьикти кэмигэр билгэлэнэн, инникилэрин торумнанан көрөллөрө. Онон Таҥха – дьылҕа таҥараларыттан биирдэстэрэ, саха киһитин оҥоһуутун билгэлиир итэҕэлэ дииллэр.
Өбүгэ битэ-билгэтэ
Тоһуттар томороон тымныылаах тохсунньу ый сахаларга былыр-былыргыттан туох эрэ дьикти, ураты, таайтарыылаах кэминэн буолар. Онон бу ыйы “таҥха ыйа” диэн мээнэҕэ эппэттэрэ. Тохсунньу ыйга өбүгэлэрбит таҥха иһиллииллэрэ, бит-билгэ билгэлэнэллэрэ. Ол курдук, сылгылар кэпсэтиилэрин иһиллииллэрэ, этэрбэс хаамтараллара, суоруна тардаллара, былыргы өтөххө, ойбоҥҥо олорон иһиллииллэрэ диэн номохторго, үһүйээннэргэ кэпсэнэр. Төһө кырдьыгын, сымыйатын билбит суох, устуоруйа ону кэрэһилиир.
* * *
Юлия Николаева, Арассыыйа эмчиттэрин конфедерациятын Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ, норуот эмчитэ, психолог, “Сандаар” түмсүү салайааччыта:
– Үгэскэ кубулуйбут таҥха күннэрэ саҕаланнылар. Ол эрэн, хомойуох иһин, сыл аайы таҥха саҕаланаары гынна да, таҥханы утаран социальнай ситимнэргэ бэрдэ суох иһитиннэриилэр тарҕаналлар. Онтон сиэттэрэн, бүгүн эһиэхэ анаан биһиги түмсүүбүт айылҕаттан айдарыылаахтара, норуот эмчиттэрэ, маастардара кыттыылаах төгүрүк остуол тэрийэн, эһигини кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэһэргэ, наадалаах ыйытыктаргытыгар эппиэт, сүбэ-ама биэрээри бүгүн түмүстүбүт.
Быйыл “Сандаар” түмсүүбүт тэриллибитэ 5 сыла буолар үбүлүөйдээх сылбыт. 20-чэ чилиэннээх. Бу түмсүүгэ айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччүлэр, норуот маастардара бааллар.
Мин 2015 сыллаахха бастакы БИЛГЭ хаартым тахсыбыта. Инньэ гынан 3 хаартыны оҥорон таһаардым. Дьон-сэргэ сөбүлээтэ, бэркэ билгэлиир, мунаахсыйар боппуруостарыгар эппиэппитин ылабыт диэн махтаналлар, суруйаллар.
Бу кэлбит сылы үрдүк (“високоснай”) сыл дииллэр. Мин онно итэҕэйбэппин, биһиэхэ сахаларга урут уруккуттан суох. Онон нууччалартан киирбит “високоснай” өйдөбүлү итэҕэйбэккитигэр сүбэлиэм этэ. Бу сылга биһиэхэ, сахаларга, элбэх ситиһии кэлиэ.
Анисья Старостина, Сайыы Кута, алгысчыт, арчыһыт, таҥхаһыт:
– Былыр-былыргыттан сахаларга “ыраастааһын” диэн баар. Киһи бу сиргэ дьону хомото кэлбэт. Билигин үйэ сайдан, социальнай ситим нөҥүө, бассаап да буоллун, бэйэ-бэйэни баһааҕырдыы, хоруотааһын үгүс. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, киһи киһиэхэ куһаҕаны оҥордоҕуна, санаатаҕына, онто бэйэтигэр 9 төгүл чараас сирдэринэн – оҕолорунан, сиэннэринэн төннөн кэлэр. Онон, биһиги күүстээх, ох тыллаах омук буоларбыт быһыытынан тылбытын кыана туттуохтаахпыт, уоттаах харахпытынан утары көрүө суохтаахпыт. Киһи хараҕа наһаа күүстээх уоттаах. Бары да өйдүүр буолуохтааххыт, эбэлэрбит, эһэлэрбит биһигини мээнэ утары көрбөт этилэр, мөҕөөрү гыннахтарына, кыратык ойоҕоско “тап” гыннараллара. Араастык саҥарар куһаҕан, сүрүннээн, “идэлээхтэри”. Кинилэргэ өбүгэлэрэ мэлдьи көмөлөһө, арчылыы-араҥаччылыы сылдьаллар.
Былыр өбүгэлэрбит иччилээх баҕайытык таҥхалыыллар эбит. Чардааты миинэллэр, сылгылар кэпсэтэллэрин истэллэр, ойбону иһиллииллэр. Сэргэ күүстээх иччилээх, ону эмиэ миинэллэр эбит.
Бүгүн бары таҥха иннинээҕи алгыска кэлэн олороҕут. Алгыска хайаан да уоту уматан оҥороҕут диэн буолбатах. Киһи бэйэтэ ис уоттаах буолар. Ыалдьыбыт, санаарҕаабыт киһи олоҕун уота кыччаан хаалар. Билигин мин алҕааммын ол уоппутун күүһүрдэн биэриэҕим” – диэн Саҥа сыл Уотунан алгыстаан, мустубут дьон ис уотун күүһүрдэн, бөҕөргөтөр сиэри-туому ыытта.
* * *
Маны тэҥэ Альбина Саввинова – Кыталыына -- дэйбииринэн, Любовь Евдокимова – Тапталлаана хомуһунан дьону ыраастаатылар, арчылаатылар, дэйбииринэн, хомуһунан эмтиир ньымаларын киһи сэҥээрэн, истэ олоруон курдук итэҕэтиилээхтик кэпсээтилэр. Сүрдээх элбэх киһи тоҕуоруһа мустубутуттан көрдөххө, дьон-сэргэ Таҥха күннэрин интэриэһиргиир, сэҥээрэр эбит.
Кылынан ыраастааһын ньымата олус элбэх. Сорох үрүҥ эрэ өҥнөөҕүнэн ыраастаныллыахтаах дииллэр. Дьиҥинэн, хара сиэлинэн ыраастааһын эмиэ олус күүстээх. Сахалар күн Дьөһөгөй оҕолоро буоларбыт быһыытынан, сылгыттан туох да куһаҕан кэлбэт, сылгы үтүөтэ барыта киһиэхэ кэлэр, иҥэр.
Үс киһи үлэлиирэ күүстээх
диир Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигиттэн төрүттээх, норуот эмчитэ, маастара Ирина Кузьминична Петрова – Тиэлиги Хотун:
– Бүгүн мээнэҕэ мустубатыбыт. Эмчиттэр үстүү буолан тэҥинэн үлэлиэхтэрин сөп. үстүү буолан үлэлииллэрэ “переводник” диэн сүрдээх күүстээх. Биир киһи биири саныыр, атын киһи атыны саныыр, үһүс киһи атыны. Ханнык баҕарар эмчити сэниир, мээнэ тылы бырахпат буолуҥ. Эдэр дьоҥҥо сүбэ быһыытынан этэбин. Эмчит бэйэтин баҕатынан маннык ыарахан үлэҕэ тиийбэт. үлэлээбэхпитинэ эбэтэр сыыһаны-халтыны оҥордохпутуна, биһиэхэ улахан сэмэ кэлэр.
90-с сыллартан саҕалаан үгүс эмчит айан суолугар таҕыста. Онтон мин өйдөөн-саналаан көрдөхпүнэ, сүрдээх аҕыйах эмчит баар дии саныыбын.
Дьону хаарты курдук харахпынан көрөн олорон, биир сеансынан ыарыыларын эмтиибин. Билэр-көрөр, эмтэммит дьон элбэх “кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр”. Киһи орто дойдуга олорорун тухары бэйэ-бэйэтигэр эйэҕэстик, сымнаҕастык уонна доҕордуу сыһыаны тутуһуохтаах “айыы киһитэ аһыныгас, күн киһитэ көмүскэс” диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэхтэрэ. Онон биһиги эмчиттэр, көрбүөччүлэр бу этиини чугастык ылынабыт, тутуһабыт.
Дьону сыгынньахтаан олорон эмтиибин. Сүрүннээн, ис уорганнарга, уҥуохха (сэллик араас көрүҥэ), сүһүөхтэргэ, уҥуох алдьаныытыгар, о.д.а. үлэлэһэбин. Киһиэхэ “алдьатыылаах” (порча) буолар. өбүгэлэриттэн кэлбит алдьатыы сүрдээх ыарахан буолар. Ону ардыгар биир киһи кыайымыан сөп. Эн кыайбат “алдьатыыга” ылсыа суоххун сөп. Сатаан ыраастаабатаххына, бэйэҕэр тиийиэн сөп, оҕустараҕын. Ол иһин мин үлэлии олорон, үс сиртэн көмө көрдүүбүн. Ыраахтан көрөр эмчиттэр баар буолаллар, онон үс киһи эмтээтэҕинэ, ыарыытын буолбатах “алдьатыытын” кыайыахпытын сөп. Онон “треугольник” диэн этиибин бигэргэтэбин.
Былыр-былыргыттан сахалар кырыыстан эрэ куттаналлара. Кырыыс 9 үйэ тухары барар. Ол эбэтэр уол оҕону, эр киһини туруорбаттар, бара турар. Биһиги үлэлии сылдьар дьон ол өбүгэ кырыыһын ыраастыыр эбиппит. Киһиэхэ айылҕа биэрбит сүдү баайа – доруобуйата. Куһаҕаны хаһан да сэҥээримэҥ, сэҥээриҥ үчүгэйи.
Саха халандаарынан быйылгы сыл – билгэ хаан сыла. Билгэ хаан сылыгар сэрэйэн-көрөр дьоҕур үрдээһинин, күүһүрүүтүн сыла. Сыыһаны-халтыны көннөрөргө тоҕоостоох кэм. Киһи дууһата мэлдьи сылааска тардыһар. Мэлдьи мичээрдии сылдьыҥ. Мичээрдиир киһи харысхаллаах буолар.
Саамай улахан мэһэй – куттаныы, саамай улахан сыыһа – быстах санаа, саамай кутталлаах киһи – сымыйаччы, саамай куһаҕан санаа – ымсыы, саамай кэрэ дьайыы – бырастыы гыныы, саамай сүдү күүс – итэҕэл, саамай күүстээх харысхал – мичээр. Ирина Петрова – Тиэлиги Хотун
“Билгэни киһиргэс оҥостумаҥ”
Максим Дуранов – көрбүөччү: – Киһи күннэтэ сылдьан эрэ билгэлэнэн көрөр. Хааспыт кыһыйдаҕына, үөрэбит, оҕо ахтатын аннынан көрүннэҕинэ, “ыалдьыт кэлэр” дэһэбит. Бу – айылҕаны кытта ситиммит, бэйэбит иһиллэнэ сылдьарбыт бэлиэтэ буолар. “Көрөр” дьон Таҥха кэмиттэн тутулуга суох көрөллөр, ону өйдүөххэ наада. Сандаара сылдьар киһиэхэ тыл-өс мээнэ дьайбат.
Киһи үчүгэйи түһээбитин, “айылгылаахтарга” таайтарбытын, көрүүлэппитин, холобур, “ыал буолар, оҕолонор үһүбүн” диэн киһиргэс оҥостон кэпсии сылдьыа суохтаах. үчүгэйи, кэрэхсэбиллээҕи истибит да буоллаххытына искитигэр иҥэриниҥ, үчүгэй кэлээри гыммытын үргүтүмэҥ. өскөтүн “үлэҕиттэн ууратыһыылар, дьыалаҥ табыллыа суох” диэни истибит буоллаххына, дьэ, ону ыс-тох, кэпсээ, оччоҕуна уһаан, тэйэн биэриэ, бэйэҕитигэр чугаһаппаккыт. Киһи тахсар бириэмэтэ кэллэҕинэ, бэйэтин ала-чуо хомуна сылдьыахтаах.
Билигин дьиэ кэргэҥҥэ аһаҕас кэпсэтии (диалог) суох буолла. Бары төлөпүөн бассаабыгар бүк түһэн баран олоробут. Ону аччатыахха наада. Онон дьиэ кэргэҥҥэ гармония – кэпсэтии, бэйэ-бэйэҕэ аһаҕас буолуҥ!
Өбүгэ тааһа иччилээх
Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан араас эттиктэргэ сүгүрүйэн олорбуттара. Олортон биирдэстэрэ таас буолар. Таас ийэ сир күүһүн илдьэ сылдьар. өбүгэлэрбит этэллэр эбит “киһи таас иччитин өйдүүр буоллаҕына эттиктэр күүстэрин барытын өйдүө” диэн. Таас күүһүн, тааһынан хайдах үлэлиирин Уйгу Быйаҥ Сандаара бэрт интэриэһинэйдик кэпсээн дьон болҕомтотун тарта.
Александра Дмитриева, Уйгу Быйаҥ Сандаара, норуот эмчитэ, психолог, эмчит идэлээх: - Дьону эмтиибин, тааһынан үлэлэһэбин, таас “проводник”, күүс биэрэр сүдү күүстээх, ыарыыттан босхолуур, ыраастыыр. Таастан оҥоһуктары кэттэххитинэ, бэйэҕит туруккутун кэтээн көрүнүҥ. Бэйэҕитигэр сөптөөх тааһы туһаныҥ!
Варвара Федорова--Сэйгэ, өрүс тааһынан, хаартынан көрөн билгэлээччи, эзотерик: - Бу сылга 7-с халлаан аһыллан үлэлиир. Халлаан аһаҕас. Билгэ, Дьылҕа, Таҥха... Бу дьылы бэйэҕитигэр туһаныҥ. 2025 сылга улахан уларыйыылар буолаары тураллар, онно бэлэм сылдьыҥ. Киһи бэйэтин кытта үлэлиир кэмэ кэллэ. Билигин таҥаралар үөрэхтээх, саҥалаах-иҥэлээх, өйдөөх дьону талаллар. Хас иккис саха уһуктуохтаах, саха сахатынан кэрэтин өйдүүр кэм кэллэ.
* * *
Тэрээһин түмүктэниитэ кэлбит дьон көрбүөччүлэртэн, норуот эмчиттэриттэн мунаарар, интэриэһиргиир ыйытыктарыгар толору эппиэти ылан астыннылар. Норуот эмчитэ И.К. Петрова – Тиэлиги Хотун икки киһини тутатына ыарыыларын диагностаан, эмтээн, көрдөрүүлээх маастар кылааһы ыытта. Эмтэммит эр киһи атаҕын ыарыыта, чахчы да тута ааспытын, итэҕэйэн, махтанан Ирина Кузьминичнаҕа ис сүрэҕиттэн сүгүрүйдэ. Сонун хайысхалаах тэрээһин ыыппыттарыгар кэлбит ыалдьыттар “Сандаар” бөлөххө махтаннылар.
Бу күннэргэ, тохсунньу 15, 16, 17, 18 күннэригэр, 18.00 чаастан “Арчы дьиэтэ” духуобунай култуура киинигэр “Таҥха, бит-билгэ киэһэлэрэ” ыытыллар. Киирии билиэт: 250 солк.
тэрээһиҥҥэ сырытта
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
