Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх. Ол быһыытынан, бу күһүҥҥүттэн биһиэхэ былаас уларыйаары турар. Барыта: ситэриилээх буоллун, бэрэстэбиитэллээх буоллун. Саҥа Ил Дархан талыллыа, саҥа бырабыыталыстыба наарданыа, Ил Түмэҥҥэ саҥа дьокутааттар кэлиэхтэрэ...
Дьэ, онон, биһиги ыллыктаах санаалаах саха дьонуттан “Саҥа былаастан тугу күүтэҕит?” диэн ыйыталастыбыт.
Ольга Парфенова, ХИФУ, политология кафедратын сэбиэдиссэйэ:
– Дьон-сэргэ уларыйыылартан наар туох эрэ саҥаны, сонуну уонна үтүөнү эрэ күүтэр. Айылгыбыт оннук. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо туох баар хайысхаҕа салгыы сайдыыны, тэтимнээх сайдыыны, күүтэллэр дии саныыбын. Биһиги олохпут туруктаах буолуон баҕарабыт. Ону кытта, туох да уларыйыылартан туора туран хаалбакка, Арассыыйа атын сайдыылаах эрэгийиэннэриттэн хаалбакка, аан дойду таһымыгар тахсар курдук соруктары туруоруохтаахпыт. Биһигини бүгүн “ыраах, тымныы” эрэ диэн билэр буоллахтарына, биһиги ону уларытар имиджкэ үлэбитин уларытыахпытын наада. Кылгастык итинник.
Владимир Корякин, Амма нэһилиэгин Уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, биэнсийэлээх:
– “Тыа сиригэр болҕомто ууруллубат” диир сыыһа буолуо. Харчы диэтэххэ... Харчыны син уга сатаатылар да, ол көдьүүһэ көстүбэтэ. Сүөһү аҕыйаабытын курдук аҕыйыы турар. Ол аата, туох эрэ атын “буксуйар” баар, туох эрэ атын ситтэрбэт, ону булан, үөрэтэн баран туоратыахха, күүскэ үлэлиэххэ наада.
Мин Аммаҕа кэлбитим син отучча сыл буолла уонна айылҕа, сир-дойду ньуура уларыйбытын былырыын Сулҕаччыга тахса сылдьан көрөн дьиксинним. Урут сылдьар маанылаах тыабыт этэргэ дылы, ”луннай ландшафт” курдук буолан турар... Дьиҥинэн, 30 сыл диэн айылҕаҕа чыпчылҕан түгэнэ буоллаҕа. Итинник бардаҕына, аны отут сылынан Михаил Ефимович Николаев этэринии, Хотугу Муустаах байҕал атахпыт анныгар дьалкыйа сытар буолуо... Онон баран эрэр парламент “Ирбэт тоҥ туһунан” сокуону ылыммыта олус үчүгэй, салгыы ол олоххо киириитигэр болҕомто уурар наада.
Алексей Егоров, СӨ норуодунай артыыһа:
– Үлэлээн кэлбит былаас норуот туһугар элбэҕи оҥордо, ону мэлдьэһэр табыллыбат. Билигин эдэр көлүөнэ кэлиэҕэ, тахсыаҕа. Онон олоҕу олорбут, элбэҕи билэр-көрөр, профессионал дьоҥҥо тирэҕирии, кинилэр уопуттарын туһаныы хайаан даҕаны баар буолуохтаах.
Саҥа былааска үчүгэй хамаанда наада. Итини бырабыыталыстыбаҕа туһаайан этиэххэ сөбө буолуо. Оттон саҥа кэлиэхтээх Ил Түмэҥҥэ туһаайан – бары уон аҥыы тардыһа сылдьыбакка, өрөспүүбүлүкэ, олохтоох дьон интэриэстэриттэн көрөн үлэлиир наада.
Эйгэҕэ барытыгар профессионаллар, дьиҥнээх исписэлиистэр, баар балаһыанньаны адьас үчүгэйдик билэр дьон ананаллара, үлэлииллэрэ наада: култуураҕа, бырамыысыланнаска, тыа хаһаайыстыбатыгар... барытыгар.
Арассыыйаны кытта биир ситимнээхпитинэн, судаарыстыба уопсай сокуоннарыгар хардарыта сөп түбэсиһэн үлэлиир, олорор наада буолуо. Ол эрээри, биһиги ураты эрэгийиэн буоларбытынан, биһиги туох баар уратыбыт барыта учуоттаныахтаах.
Чуолаан култуура эйгэтин ыллахха, сыл аайы биһиги “ыарахан кэм кэллэ” дэһэр идэлээхпит. Ол эрээри, аһара улахан ситиһиилэрдээхпит. Ити тэтими ыһыктыбакка, өссө сайдыахтаахпыт. Тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит аатын-суолун туһугар үлэлиэхтээхпит. Биир баҕа санаам – оҕолору кытта үлэҕэ муусукаҕа иитиигэ, муусүканан сайыннарыыга болҕомто хайаан да ууруллуохтаах.
Эрчим Баппаҕай, мас тардыһыытыгар Арассыыйа 2-с миэстэлээх призера:
– Биһиги өрөспүүбүлүкэ-битигэр успуорка уонна физкультураҕа болҕомто син ууруллар. Ол эрээри, чуолаан, мин мас тардыһыытыгар ДЮСШ тэриллэригэр, үрдүк квалификациялаах тириэньэрдэр баар буолалларыгар уонна, бу биһиги бэйэбит кынаттаан таһаарбыт оонньуубут буоларынан, ону күүскэ бырапагаандалыыр үлэ барарыгар баҕарыам этэ.
Платон Тумусов, СӨ норуотун хаһаайыстабытан үтүөлээх үлэһитэ:
– Мин кырдьаҕас киһибин, тыа сиригэр норуот хаһаайыстыба-тыгар өр үлэлээн кэллим. Ол быһыытынан, тэҥнээн көрөн сыаналыахпын сөп. Мин санаабар, үлэ барда, куһаҕана суох бырагыраамалар эҥин ылылыннылар эрээри, ол барыта ситэтэ дуу, ситимэ дуу суох диэххэ сөп. Холобур, бөрөнү утары охсуһууну кыайбаппыт. Бэл, аан дойду экологтара куттана сылдьыбыттара. Энтузиазм бөҕө этэ. Ону ситэ-хото олоххо киллэрбэтэхпит, сатаан тэрийбэтэхпит, бэрээдэктээбэтэхпит түмүгэр бөрө ахсаана төһө эмэ элбээтэ. Ол туһуттан эмиэ үчүгэй баҕайы бырагыраама ылыллыбыта – сылгыны ыраах мэччирэҥнэргэ көһөрөн таһаарыы туһунан. Киэҥ сүбэлэһии буолбута, дьон ону “өйүүбүт” диэбитэ. Ол гынан баран, ол ыраах мэччирэҥнэргэ бөрөлөр манаан тураллар. Инньэ гынан ол икки бырагырааматтан хайата да сөптөөхтүк, көдьүүстээхтик үлэлээбэккэ турар. Хайа баҕарар улахан сорук былааннаах, тактикалаах, стратегиялаах буолуохтаах этэ.
Тыа сиригэр дьиҥнээх производствоны өйүүр үлэ барыахтаах. Онон, бэйэ бэйэлэрин кытта ситимнээх быһаарыылар ылыллыахтаахтар.
Граннары биэрии диэн куһаҕана суох саҕалааһын эрээри, дьон тыаҕа төннөр, үлэһит көлөһүнэ тиллэр усулуобуйата тэриллиэхтээх. Ити барыта туох эрэ саҥалыы систиэмэҕэ олоҕуран оҥоһуллара буоллар. Барытын бэйэлэрэ переработкалаан, оҥорон таһааран, ол үлэ ханнык эмэ түһүмэҕэр судаарыстыба көмөлөһөрө буоллар. Билигин аҥаардас бааһынай эрэ хаһаайыстыбалары эрэ буолбакка, ГУПтары, МУПтары даҕаны тэрийиэххэ сөп буолла. Куоракка “Баҕарах” диэн МУП тэриллибитэ дии. МУП үс сиртэн үбүлэнэр – бэйэлэрин үптэринэн, муниципальнай бырагырааманан уонна судаарыстыбаннай дотациянан. Дьоҥҥо талар кыаҕы биэриэхтээхпит. Киһи фермердиэн баҕарбат буоллаҕына, тэрилтэҕэ үлэлээтин, үлэ миэстэлээх тэрилтэҕэ. Ити курдук, чэ.
Елена Романова, экэниэмикэ билимин хандьыдаата:
– Саҥа бэрэсидьиэн АЛРОСА хонтуруоллуур пакетын атыылаабат туһунан эппитин үөрэ иһиттим. Ол аата, кини алмаас хостооһунугар туох эрэ салгыы кэскили көрөр. Онтон биһиги өрөспүүбүлүкэ быһыытынан дьылҕабыт тутулуктаах буоллаҕа.
Томтор Таас туһунан мин толору информациям суох, ол эрээри биир кэмпириэнсийэҕэ “ол бырайыакка бары өрүттэр интэриэстэрэ — ол иһигэр олохтоох былаас киэнэ эмиэ – аахсылынна” диэбиттэрэ. Субъект интэриэһэ хайдах аахсыллыбыта буолла, интэриэһинэй?
Билигин Арктикаттан хостонор баай саппааһыгар улахан болҕомто ууруллан эрэр. Итиннэ алмаас стратегическай саппаастара эмиэ бааллар, ол “айсберг” үрдэ эрэ. Ити саппаастары туһаҕа таһаарыыга биһиги өрөспүүбүлүкэбит интэриэһэ булгуччу учуоттанарын курдук үлэ ыытыллыан баҕарабын.
Аны, биһиги Арассыыйаҕа олорорбут быһыытынан, федеральнай киини кытта сыһыаммытыгар тугу тоһоҕолоон бэлиэтиир нааданый? Бииргэ быһаарыллыахтаах боппуруостарга, эбэтэр, боломуочуйалары тыырсыыга уутстуктар мэлдьи да бааллар.
Дьиҥинэн, бэйэбит олохтоох (эрэгийиэннээҕи) былааспыт федеральнай киини манаан олорбокко, манна баар балаһыанньаны, холобур, ити недропользователлэр уонна олохтоохтор икки ардыларыгар үөскүүр сыһыаны, көрөн-истэн, сааһылаан биэриэхтээх буоллаҕа. Тоҕо диэтэххэ, кини маннааҕы усулуобуйаны барытын иһиттэн билэр олохтоох былаас буоллаҕа. Билиҥҥитэ биһиги федеральнай киин тугу эппитин толорор эрэ курдукпут уонна киниэхэ ол туолуутун отчуоттуубут. Биһиги “куттанабыт” да диэн буолбатах, аһара тутулуктаахпыт. Кырдьык, бүддьүөт федерализмын утарар ыарахан.
Айталина Адамова, РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа, Опера уонна Балет тыйаатырын ырыаһыта, АГИКИ преподавателэ:
– Ханнык баҕарар эрэгийиэн, дойду да таһымын хаһан баҕарар култуура уонна ускуустуба таһыма кэрэһилиир. Ол курдук, биһиги атын дойдуга бардыбыт да хайаан да түмэллэргэ, тыйаатырдарга сылдьа сатыыбыт дии. Оннук курдук, Саха сирин сайдыытын эмиэ онон сыаналыыллар.
Кэнники кэмҥэ биһиги “тыйаатырбыт, эстрадабыт, циркэбит, киинэбит сайынна, ситиһиилэннэ” диэн киэн тутта кэпсиибит. Бу салҕанан, сайдыы саҥа таһымыгар тахсан үрдээн иһиэн наада. Холобур, үчүгэй кэнсиэртиир саалалар наадалар. Биһиги тыйаатырбыт наһаа эргэрдэ, саҥа, аныгы тыйаатырдар кэккэлэригэр киирсибэт буолла. Адьас саҥа таһымнаах, уот-күөс өттүнэн үчүгэй, аныгылыы технологияларга олоҕурбут, букатын атын таһымнаах тыйаатыр наада.
РФ Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин “социальнай эйгэҕэ, үөрэххэ, доруобуйа харыстабылыгар улахан болҕомто ууруллуо” диэн эрэннэрбитэ. Биһиги ол олоххо киирэрин, олохпут таһыма тупсарын күүтэбит.
Николай Обоюков, ыччат парламенын салайааччыта:
– Былаас уларыйбытын да иһин, урут ылыллыбыт көдьүүстээх үчүгэй бырагыраамалар тохтооботторо буоллар. Холобур, ыччат министиэристибэтэ диэн биһиэхэ эрэ баар. Ыччат бэлиитикэтигэр ураты болҕомто ууруллан кэллэ. Хас биирдии улууска управлениелар, босхоломмут үлэһиттэр бааллар. Ити – улахан көмө. Ол ыытыллар үлэ салгыы да болҕомто киинигэр сылдьара буоллар.
Арыгылааһыны утары ыытыллыбыт үлэ хайаан да салҕаныахтаах дии саныыбыт. Сорохтор “бобуу-хаайыы тугу да туһалаабат” диэхтииллэр да, уон сыллааҕы хартыынаны билиҥҥини кытта тэҥнээн көрдөххө – сир уонна халлаан. Оччолорго ыччат күнүстэри куорат киинигэр пиибэ бааҥкатын тутан сылдьар буолара. Билигин оннук көстөр дуо? Арыгылааһын номнуо “муодаттан таҕыста”.
Аны, сүрүн болҕомтону эдэр ыалларга уурар наада. Арахсыы элбэх. Ол сүрүн төрүөтэ: эдэр ыаллар матырыйаалынай ыарахаттары көрсөллөр; ипотека хабалатыгар киирэллэр; өй-санаа өттүнэн олоххо бэлэмэ суохтар. Онон итиннэ болҕомто күүһүрүөн наада.
Дьиҥинэн, элбэх бырагыраама баар. Холобур, эдэр ыалларга сир учаастагын биэрии. Ол эрээри бырагыраама сүгүн-саҕын үлэлээбэккэ, 7 тыһ. кэриҥэ ыал уочаракка турар, хаһан учаастак ылыа биллибэт. Онон дьону кураанахха эрэннэрбэт курдук, бырагырааманы тохтотор эбэтэр чахчы үлэлэтэр наада буолуо. Саҥа бырабыыталыстыба итинэн дьарыктаныа, сөптөөх хардыылары оҥоруо диэн эрэнэбин.
Альбина Кычкина, “Деловая Россия” уопсастыбаннай түмсүү бэрэссэдээтэлэ, “Статус” программалыыр киин салайааччыта:
– Арассыыйа салалтата кэнники аныгы технологиялары сайыннарыыны национальнай сорук быһыытынан туруорда. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит ол национальнай соругу олоххо киллэриигэ эмиэ лиидэр буолуо диэн эрэнэ саныыбыт. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата ураты (креативнай) экэниэмикэ сайдыытыгар, экэниэмикэни сыыппараҕа көһөрүүгэ, араас инновациялары олоххо киллэриигэ улахан болҕомтону уурбута.
Оттон саҥа салалтаттан тугу күүтэбит? Нэһилиэнньэҕэ үп өҥөтүн оҥорууга аныгы технологиялар олоххо киирдилэр, экэниэмикэ салаалара эмиэ сыыппараҕа көһөн эрэллэр. Онон бу тэтиммитин ыһыктыа суохпутун наада. Дьокуускай бүгүн Уһук Илиҥҥэ биир бөдөҥ IT-киин буолла. Биһиги киин куораппыт аны Арасыыйаҕа IT-технологияларынан инникилэр ахсааннарыгар киириэ диэн эрэнэбин.
Нина Герасимова ыйыталаста.
