Бырамыысыланнай улуустар: сахалыы эйгэ баар дуо?

Саха өрөспүүбүлүкэтин бырамыысыланнай улуустарыгар сахалыы эйгэ төһө баарый, төһө күүстээҕий, кыахтааҕый, сайдыылааҕый? Онно олохтоох дьон бэйэлэрин үгэстэрин илдьэ сылдьаллар, тутуһаллар дуо? Ити бырамыысыланнай улахан улуустарга үлэлии кэлэн олорор атын омук дьоно биһиги, олохтоох норуоттар, култуурабытын төһө сэргиирий? Ыһыахтар буолаары турдахтарына ол туһунан ыйыталастыбыт.

Сахалыы эйгэ кыаҕырда

Алмаас бырамыысыланнаһын киинигэр – Мииринэйгэ – олорор суруналыыс, «Кыым» анал кэрэспэдьиэнэ Станислав Алексеев кэпсиир:

– Манна урут сахалар даҕаны аҕыйахтара, сахалыы эйгэ суоҕун кэриэтэ этэ. Онтон үрдүк үөрэх кыһата аһыллан, дьон олохсуйан, сыыйа сахалар эбиллэн эрэллэр. Сахалыы эйгэни киллэрэ сатыыр сүрдээх энтузиаст диэххэ дуу, фанат диэххэ дуу, үрдүк таһымнаах исписэлиис дьон баар буоллулар. Холобур, «Уран» диэн Сунтаартан төрүттээх норуот маастара Ульяна Миронова салайар устуудьуйата сахалыы таҥас-сап, сувенир тигиитинэн дьарыктанар, сахалыы иис-уус ускуустубатын көҕүлүүр. «Ураннар» Мииринэй дьахталларын ыһыахха кэтэр таҥаһын олох ураты кэрэтик тигэллэр.

Розалия Васильева салайааччылаах «Арчы» фольклор түмсүүтэ эмиэ сүрэх баҕатынан манна ыытыллар тэрээһиннэргэ сахалыы сиэри-туому толорон көрдөрөр, алгыстыыр, арчылыыр. Оҕолорго Саха сирин олохтоох устуоруйатын кэпсииллэр. Эбии үөрэхтээһин киинин мэтэдииһэ Надежда Кан букатын кыра оҕолору хомус тардарга, сахалыы үҥкүүгэ үөрэтэр.

Манна олус баай матырыйааллаах кыраайы үөрэтэр түмэл баар. Онно дириэктэр Р.Васильева уонна экскурсовод Лариса Васильева сахалыы былыргы малы-салы, дьиҥнээх раритеттары, булт тэрилин, иһити-хомуоһу, таҥаһы-сабы уо.д.а. хомуйан мунньубуттара. Онон саха норуотун былыргы устуоруйатын, култууратын АЛРОСАҕа кэлбит үлэһиттэр, Мииринэй ыалдьыттара көрөн, астынан, кэрэхсээн бараллар. Ону сэргэ, түмэлгэ сахалыы оҥоһуктары оҥорорго маастар-кылаастары ыыталлар. Атын омуктарга анаан түмэлгэ «Аһаҕас аан күнэ» ыытыллар. Ити күн сылдьыбыт дьон Саха сирин туһунан элбэҕи билэр, сахалыы иискэ-ууска, хомус тардарга, сиэргэ-туомҥа үөрэнэн хаалар. Быйыл олус элбэх киһи сырытта, уопсайынан, дьон сэҥээрэр тэрээһинигэр кубулуйан эрэрэ үөрдэр.

Кэнники ыһыахтар өрө күүрүүлээхтик ыытыллар буолан эрэллэр. Ыччат онно кыттар, араас тэрээһин ыытыллар. Бэл, быйыл Эбии үөрэхтээһин киинэ оҕолорго аналлаах доҕордоһуу ыһыаҕын тэрийдэ, онно араас омук оҕолоро сахалыы таҥнан-симэнэн киирэн, сахалыы ыллаабыттара-туойбуттара көрүөххэ үчүгэйи-иэн!

Саха дьоно ордук 2009 сылтан элбээтэ. Ол эрээри, кыра оҕолоох саха ыала элбээбитин да иһин, сахалыы дьыссаат, оскуола, кылаас диэн суох. Түөрт оскуола төрдүөн таһынан туолан тураллар. Кэнники дьэ сахалыы дьыссааты туруорса сатыыллар даҕаны, билиҥҥитэ кыайтарбат.

Хата, куорат бибилэтиэкэтигэр сүрдээх энтузиаст кыргыттар –  Мария Захарова (сахалыы оһуордарга маастар-кылаас) уонна Ньургуйаана Сутакова – салайан, нууччалыы тыллаах саха оҕолорун саха тылыгар уһуйуу саҕаланна. Бу наһаа үтүө саҕалааһын.

«Алмазный край» ТРК иһинэн сахалыы биэрии баар буолла, онно Бүлүү бөлөх улуустарыттан кэлэр сонуннары көрө-билэ олоробут. Эрэдээктэр Августа Степанова, суруналыыс Марфа Яковлева итини иилииллэр-саҕалыыллар.

Онон, холбоон этэр буоллахха, урукку курдук буолбатах, Мииринэйгэ сахалыы эйгэ кыаҕырда, сахалыы тыын баар буолла. Эбэн эттэххэ, Мииринэй улууһугар 7 тыһ. тахса саха олорор. Итини барытын уопсастыбаннай көҕүлээһин ситиһиитин курдук сыаналыахха сөп. Биирдиилээн энтузиаст дьоҥҥо махтал... Билигин олохтоох былаас даҕаны бэттэх эргийэн эрэр.

Маны кытта саха дьоно олохсуйан эрэригэр «Кыым» хаһыат тохтоло суох Мииринэй, алмаас хостуур бырамыысыланнас туһунан суруйуута, бырапагаандата эмиэ кырата суох оруоллаах дии саныыбын. Аны, улахан сорук – сахалыы дьыссааты, оскуоланы арыйтарыы буолуон сөп этэ.

Нерюнгри куорат олохтооҕо, урбаанньыт, уопсастыбанньык Наталья Ефремова:

– Биһиги үөрэх кэнниттэн ананан манна 1993 сыллаахха кэлбиппит. Оччолорго да сахалар бааллара, түмсүү тэриллэн үлэлиирэ. Үксэ тутуу үлэһиттэрэ этэ. Ол эрээри дьон бара-кэлэ турар. Билигин манна ордук бүддьүөт үлэһиттэрэ бааллар. Кэлин бырамыысыланнас эйгэтигэр кэлэр буолан эрэллэр.

Сахалыы эйгэ баарынан баар. “Саха аймах” диэн түмсүү үлэлиир. “Чуораанчык” диэн оҕо фольклорнай бөлөҕө баар (М.Д. Попова салайар). Ол эрээри, тоҕо эрэ, саха төрөппүттэрэ онно оҕолорун биэрбэттэр. Барыта нуучча, атын омук оҕолоро сылдьаллар. Сахалыы туойарга, ыллыырга, хомустуурга эҥин үөрэнэллэр. Хата, кимнээҕэр аатырдылар, аан дойдуга тиийэ билиннилэр.

Улууска ыһыах ыытыллар эрээри, аһара намыһах таһымнаах, таах тэрээһин эрэ курдук. Ол маннааҕы култуура управлениета ыһыах туһунан сыыһа өйдөбүллээҕиттэн тахсар дии саныыбыт. Үчүгэй баҕайы сиргэ бэрт ньиргиччи ыыталлар да, күнүс 15.00 чааска барыта бүтэн хаалар. Көрүнньүк курдук култуураны, сиэри-туому көрдөрүү диэн туспа буоллаҕа. Оннук кэнсиэртэри көрдөрөллөр, араас шоуну тэрийэллэр. Ол ханна баҕарар баар. Оттон биһиги, маннааҕы олохтоох уопсастыбаннас, Анна Робертовна Иванова диэн ытыктыыр киһибит көҕүлээн, сахалыы сиэри-туому дьиҥнээхтик тутуһан, алгысчыты, ырыаһыты ыҥыран, ыһыах тэрийдибит.

Биир кэмҥэ Наталья Егоровна Бубякина диэн дириэктэр манна үлэлии сылдьыбыта, кини, бэл, сахалыы кылааһы астарбыттаах. Кэлин барбытын да кэннэ ол кылаас тутуспутунан оскуоланы бүтэрбитэ, кылаас салайааччытынан эмиэ сүрдээх энтузиаст киһи Маргарита Дмитриевна Попова үлэлээбитэ. Хомойуох иһин, ол тохтообута. Билигин саха оҕото элбэх да, дьыссаат да, кылаас да суох. Ким даҕаны туруорсарын истибэппит. Дьэ, кэнники эдэр исписэлиистэр кэлэн эрэллэр, онон кинилэргэ эрэнэ саныыбыт – сахалыы эйгэни кэҥэтиигэ күүскэ үлэлиэхтэрэ диэн.

Ленскэй куорат олохтооҕо Александр Саморцев, СӨ Уопсастыбаннай Палаататын чилиэнэ:

– Ленскэйгэ сахалыы эйгэ баарын ыйытаҕын дуу? Баарынан баар. Ол эрээри ону кыахтаахтык үлэлэтэр туох да түмсүү да, киһи да суох. Биир түмсүү баар даҕаны, онно барыта биэнсийэлээхтэр түмсэн чэй иһэллэр уонна биир остуолга олорон кэпсэтэллэр. Ол даҕаны үчүгэй курдук.

Улуус ыһыаҕын Бэтинчэҕэ тэрийэллэр. Ол – саха нэһилиэгэ. Атын даҕаны нэһилиэктэр бэйэлэрэ ыһыахтыыллар. Ол эрээри онтуҥ дьиҥнээх сиэри-туому тутуһан ыытыллар былыргылыы ыһыахтар буолбатах буоллахтара. Оһуокайы атын сиргэ курдук ньиргиччи эппэттэр, эппит эрэ дьон этэр. Быйыл успуорт управлениетыгар эдэр саха уола анаммыта, киниэхэ эрэлбит улахан, ыһыахха сахалыы тыыны, күрэхтэһиини киллэриэ диэн.

Биирдиилээн энтузиастар үлэлии сатыыллар. Холобур, биһиги күтүөппүт ийэтэ, атын улуустан сылдьар Людмила Николаевна Кононова оҕолорго куруһуок курдук тыйаатыр тэрийэн үлэлэтэр. Онно сахалыы таҥаһы тиктэллэр, көрдөрөллөр, шоу курдук “дефилелииллэр”. Саатар, оннук баарыгар барҕа махтал диэххэ сөп.

Мин биирдэ сахалыы эр киһи таҥаһын тиктэрээри гыммытым да, биир даҕаны оннугу тигэр киһи көстүбэтэҕэ. Онон өссө даҕаны сахалыы эйгэни кэҥэтиигэ үлэ элбэх. Ол, биллэн турар, бэйэбититтэн эмиэ тутулуктааҕа буолуо... Ким эрэ гыныа дии сырыттахха, кыһаллыбатахха туох кэлиэй?

Саха тылын туһунан этэр буоллахха, нэһилиэктэргэ саха тылын үөрэтэллэр. Оттон Ленскэй киинин ылан көрдөххө, урут манна сахалыы кэпсэтэр киһи бэрт аҕыйах буолара. Кэлин нэһилиэктэртэн көһөн киирэн, атын улуустартан исписэлиистэр кэлитэлээннэр, саха дьоно уруккутааҕар лаппа элбээтэ. Ол эрээри оскуолаларга кылаас, дьыссаакка биир да сахалыы бөлөх диэн суох. Саха курдук дьүһүннээх дьон нууччалыы кэпсэтэ сылдьар буолаллар. Билигин Ленскэй улууһа Саха сирин биир саамай бырамыысыланнай сүрэҕэ буолан турар. Онон эрэлбит – эдэр дьоҥҥо.

Егор Кирсанов, Кириэс Халдьаайы, Томпо улууһа, урбаанньыт:

– Биһиги улууһу кыратык сырдаттахха – маннык. Улууспут уруккутунан эрэ “бырамыысыланнай” аатырар. Кэнники бырамыысыланнаспыт барыта Саха өрөспүүбүлүкэтин бас билиититтэн таҕыста. Дьабарыкы Хайа шахтата уонна “Якутуголь” хампаанньа барыта Игорь Зюзин бас билиитэ буолбута.

Шахтаны сабан, үлэһиттэри сарбыйан баран, аһаҕас карьертан хостуур буоллулар. Үрүҥ уонна кыһыл көмүс уруудатын “Геопромайнинг” уонна “Полиметалл” курдук соҕуруу эбэтэр өссө кыраныысса таһыгар регистрациялаах, онно нолуок төлүүр тэрилтэлэр хостууллар. Соҕотох ордон хаалбыт “АЮГРЭ” диэн бэйэбит тэрилтэбит моҥкурууттуур туруктаах буолан, хонтуоратын эрэ хаалларан, хара үлэһиттэрин барытын уураталаан турар. Мин Хаандыгаҕа олорорум быһыытынан, улуус киинин эрэ туһунан кэпсиэм, бэйэм көрүүбүн.

Улууска сахалар олорор нэһилиэктэригэр атын саха улуустарыттан тугунан да хаалсыбакка, саха тылын өрө тутан бэркэ олоробут. Икки бөһүөлэк нэһилиэнньэтэ үксэ славяннар диэххэ сөп. Оттон улуус киинигэр саха нэһилиэнньэтэ сылын аайы элбээн, сотору кэминэн, син аҥаарын ылар чинчилээх. Дьэ, ол эрээри, сахалыы оҕо саада, бэл сахалыы биир бөлөх суох буолан, балаһыанньа наһаа үчүгэйэ суох. Оҕолор саха сирэйдээх буолан баран, сахалыы билбэттэр. Дьиҥинэн, Хаандыгаҕа күүстээх учууталлардаах гимназия баар. Гимназияҕа тургутук нөҥүө үксэ саха оҕолоро киирэллэр. Ол үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ биир да биллэр-көстөр күүстээх салайааччы дуу, туох эмэ уһулуччу ситиһиилээх киһи дуу тахсыбытын өйдөөбөппүн. Дьиҥинэн, бу гимназия оҕолоро атын, боростуой оскуолалартан үөрэхтэригэр лаппа үчүгэйдэр, ону билиҥҥи СКЭ тургутуктарын түмүгэ да туоһулуур. Оччоҕуна тоҕо оннугуй? Тоҕо диэтэххэ, бу оҕолор төрөөбүт тылларын билбэттэр. Оннук оҕо биир кынаттаах көтөргө тэҥнэнэр. Кини кыайан көппөт, алларанан эрэ сылдьар кыахтанар. “Төрөөбүт тылларын билбэттэрэ кинилэри атахтыыр” диэн аһаҕастык билиниэх тустаахпыт. Дьининэн, орто оскуолаҕа начаалынай кылаастарга кэнники сылларга сахалыы кылаастар арыллыбыттарын, бу оҕолор сахалыы ааҕалларын үрдүнэн, сахалыы аҥаардара эрэ саҥарар. Бу – оҕо саадтарыгар сахалыы иитии суоҕун туоһута. Бу оҕолор төһө да сордоно сатааталлар, кэлин сахалыы сатаан саҥарбат буолан хаалаллар. Оҕо саадыгар киһи олоҕун тухары илдьэ сылдьар тылын олуга ууруллар.

Биһиги, сахалар, дьиҥинэн, үгүс атын омуктарга холоотоххо, үөрэҕи түргэнник ылынымтыа, саҥаны хабан ылымтыа норуот буолабыт. Саха киһитэ маннык тыйыс айылҕалаах сиргэ былыр былыргыттан мындыр, үлэһит, толкуйдуур өйдөөх эрэ буолан култуурабытын, тылбытын, омукпутун эспэккэ, сүөһү, булт-алт аргыстаах быр-бааччы олорон кэллэхпит... Оттон саха киһитин ураты күүһэ, дьоҕура, кыаҕа, мындыра, сатабыла барыта бу төрөөбүт тылын эрэ кытта сибээстээх.

Онон биир бэйэм билиҥҥи сахатын тылын билбэт эдэр көлүөнэни биир кынаттаах көтөргө эрэ холуохха сөп дии саныыбын. Бэйэтин төрүт тылын, саха норуотун устуоруйатын, култууратын билбэт кэнэҕэски ыччат силиһэ суох мас курдук, тыал ханна үрэр да ол хоту сылдьар.

Мин саныахпар, кэлэр көлүөнэбит кынатын кыра эрдэхтэриттэн сарбыйбат курдук, билиҥҥиттэн сахалыы оҕо саадтарын, оскуолалары хас бырамыысыланнай оройуон киинин аайы арыйар наада. Биһиги үөрэхпит министиэристибэтэ, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн дьокутааттара, саҥа талыллар Ил Дархан ол туһунан толкуйдууллара уолдьаста. Оччоҕо эрэ саха норуота кэскиллээх, сайдыылаах, инникилээх буолуо.

Нина Герасимова.