Бүгүн биһиги ыалдьыппыт – чэпчэкитэ суох дьылҕалаах, Табаҕатааҕы 7-с №-дээх холуонньаттан буруйун боруостаан тахсыбыт, билигин бэйэтин курдук дьылҕалаах дьону кытта үлэлэһэ сылдьар уопсастыбанньык Иларий ИВАНОВ. Кинини кытта, сүрүннээн, хатыылаах эрэһээҥки нөҥүө олох хайдаҕын, итэҕэлгэ көрүүлэрин туһунан наҕылыччы олорон кэпсэттибит.
– Төрдүҥ-ууһуҥ хайа диэкиний?
– Ньурба Маалыкайыгар төрөөбүтүм. Аҕам – Маалыкай, ийэм – Хатыы. Бэйэм Ньурба орто оскуолатын 1993 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитим. Ол сайын үп-экэниэмикэ института устудьуоннары ылар бастакы сүүмэрдээһинигэр туттарсан үөрэнэ киирбитим. 1998 сыллаахха “Финансы и кредит” идэлээх үөрэнэн бүтэрбитим.
– Үөрэххин бүтэрээт, идэҕинэн үлэлээбитинэн бардыҥ дуу?
– Бырабыыталыстыба иһинэн өрөспүүбүлүкэтээҕи Иэс киинигэр (Долговой центр) бастаан исписэлииһинэн үлэлии киирбитим. Сотору буолаат, отдел начаалынньыгар тиийэ үүммүтүм. Онно мин тэрилтэ иэстэринэн үлэлээбитим.
Ол сылдьан, Ньурба суол оҥорор биир тэрилтэтин иэстэринэн атыылаһан ылбытым. Бүлүү суолун 469 км Танара Үрэҕэ диэн сиргэ суолу тутуунан дьарыктанан барбыппыт.
– Кыһалҕалаах олоҕу олорбут эбиккин дии.
– Оҕо сылдьан эрэйдээх, кыһалҕалаах олох диэн тугун билбитим. Балаҕан ыйын 1-кы күнүгэр оскуолаҕа барарга таҥаспыт татым буолааччы. Онон дьонтон эрэ кыһалҕалаахтык олорор олохпуттан хомойон, көмүскэтэрим эрэ хараҕым уута буолан, санаам түһэрэ үгүс буолара. Кыра сылдьан “улааттахпына, мин даҕаны дьонтон итэҕэһэ суох олохтонуом, үптээх-харчылаах буолуом” диэн мэлдьи саныырым. Ийэбит соҕотоҕун кэриэтэ иитэн 3 оҕону атахпытыгар туруорбута.
– Аҕам эмиэ “олоро” сылдьыбыта диэтиҥ. Оччоҕо утумнааһын баар дуу?
– Аҕам мин 3-с кылааска үөрэнэр сылбар киһини өлөрөн Табаҕа хаайыытыгар олоро сылдьыбыта. Онтон устудьуоннуу сырыттахпына, 3-с кууруска үөрэнэрбэр хаайыыттан тахсыбыта. Тахсан баран уһаабатаҕа – сотору өлбүтэ.
Утумнааһын баар буолуон сөп. “Яблоко от яблони недалеко падает” диэн өс хоһооно итини бигэргэтэр. Аньыы-хара диэн син биир баар. Оҥорбут аньыыҥ 9 көлүөнэҕэ бэриллэр дииллэр дии сахаҕа. Ити оруннаах.
– Хайдах эрэ аатыҥ таҥараҕа чугас курдук иһиллэр дии.
– Эһэм аата Иларий диэн. Италияҕа христианство дьиэтин аан бастаан туппут киһи Иларий диэн ааттаах эбит. Билигин бу аатым миэхэ олус барсар дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, билигин, сүрүннээн, итэҕэлгэ үлэлэһэбин.
– Хаайыыга хайдах түбэспиккиний?
– 2010 сылга Дьокуускай куоракка табаарыспын кытта арыгылыы сылдьан түбэспиппит. Билбэт дьоммут саба түһэн улаханнык кырбаабыттара, табаарыһым иһин хайа түһэн өлөн хаалбыта. Онно балыырга түбэһэн, 111 ыст. 4 ч. сууттанан хаайыыга түбэспитим. 2016 сыл атырдьах ыйыгар босхолонон тахсыбытым.
– Ол кэмҥэ ыал этиҥ дуу?
– Кэргэннээх, оҕолоох этим.
– Табаҕа хаайыытын иһигэр итэҕэл дьиэлэрэ бааллар дуу?
– Холуонньа иһигэр итэҕэл 3 дьиэтэ баар. Ол курдук, 2001 сыллаахха – православнай таҥара дьиэтэ, 2011 сыллаахха мэчиэт таас дьиэтэ уонна 2015 сыллаахха Айыы арчыта итэҕэл дьиэтэ тутуллан киирбиттэрэ. Мусульманнар мэчиэттэрэ баара-суоҕа 2,5 ый иһинэн тутуллан күһүн үлэҕэ киирбитэ. Бу – кинилэр омук быһыытынан сомоҕолоһууларын көрдөрөр. Хаайыыга 50-ча араас мусульман омук сытар. Кинилэр араас тылынан саҥараллар, нуучча тылынан өйдөһөллөр, оттон итэҕэллэрэ – биир. Олус түмсүүлээхтэр. Дьокуускай куоракка баар мусульманнар көмө, өйөбүл бөҕө буолаллар. Оттон биһиги, сахалар, итэҕэлбит дьиэтин өөр да өр туттубут. Аҕыйах ахсааннаах омук эрээри испитигэр хайдыһыы бөҕө. Итэҕэлтэн ыраахпыт итиннэ сытар.
– Оччоҕо бэрт бытааннык тутуллан олоххо киирбит эбит.
– Хаайыыга сахалар итэҕэл дьиэтин 2006 сылтан тутар баҕаларын биллэрбиттэр эрээри, боппуруос кыайан быһаарыллыбакка өр баҕайы салгыҥҥа ыйанан сылдьыбыт. Киһи бөҕөтө дьарыктана сылдьыбыт. Онтон мин онно тиийэбин уонна “хайдах, туохтан саҕалыахха?” диэн толкуй киирэр. Ол иннинэ сахалар түмсэн скульптура оҥорбуппут. Ол курдук сиэмэнтэнэн Тымныы Оҕуһу, аты, онтон 3 миэтэрэлээх сэлиини оҥорбуппут. Бу оҥоһуктарбытын атыылаан, итэҕэл дьиэтин тутуутугар туттуохпут диэн 2012 сыллаахха оҥоһуктарбытын барытын докумуоннаппыппыт. “Аар Айыы итэҕэлэ” олохтоох итэҕэл тэрилтэтин салайааччыта Августина Яковлева уонна Тамара Тимофеева улахан сүбэ-ама, көмө буолбуттара. Ол кэмҥэ хаайыыга “Арчы хоһо” диэн кыракый хос баар этэ. Хаайыыга Арчы дьиэтин тутуу биир кэмҥэ улаханнык атахтананан, тохтоон сылдьыбыта. Биллэр уопсастыбанньык Марина Платонова сүүрэн-көтөн баҕа санаабыт кыната буолан тиһэҕэр диэри туруулаһан итэҕэлбит дьиэтин туттарда. Онон итэҕэлбит дьиэтэ 4,5 сыл кэриҥэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ.
– Эйигин истэ олорон итэҕэлгэ күүскэ охтубуккун, өрө тутаргын бэлиэтии көрөбүн.
– Манчаары Баһылай православнай христианин буоларын билэҕин дуо? Кини саҕаттан ыраахтааҕы ыйааҕа тахсан турар. Хаайыыга сытар дьон “итэҕэл күүһүнэн көнүөхтээхтэр” диэн. Онон төрүт былыргыттан итэҕэл үлэһиттэрэ хаайыы иһигэр тустаах үлэлэрин ыыталлар.
Итэҕэл иһигэр “Кэрэ” баар. Киһи кэрэҕэ, Үрдүкү күүстэргэ, Үрдүкү эйгэҕэ сүгүрүйэр. Онтон итэҕэлиҥ диэн өй-санаа көҥүлэ буоллаҕа. Мин хаайыыга сытан уолаттарбар мэлдьи этээччибин “биһиги көҥүл дьоммут” диэн. Ону сорох күлээччи, өйдүүрэ өйдөөччү. Хаайыыга киириэхпэр диэри сахалар туох итэҕэллээхпитин, итэҕэл диэн тугун билбэт, өйдөөбөт этим. Итэҕэл диэн тугун билбэккэ, ислам итэҕэлигэр кытта киирэ сыспыттаахпын.
– Хаайыыга саха элбэҕэ буолуо.
– Мин сытар кэммэр 700-тэн тахса саха сытар этэ. Онтон үксэ “өлөрүү” ыстатыйанан, саха саханы өлөрөн. Нууччалар “разбой”, атын омуктар “вымогательство” уонна наркотик дьыалаларыгар түбэһэн сыталлар.
– Билигин тугу дьарыктанаҕын?
– Дьокуускай куоракка “Аар Айыы” диэн итэҕэл дьиэтэ тутаары хамсанабыт. “Алгыстар эн көмүскэллэриҥ”, “Аар айылҕа эмтиир күүһэ” кинигэлэри атыылаан “Аар Айыы” пуондатыгар үп киллэрэн тутар баҕа санаалаахпыт. Бу кинигэлэр атыыга бардахтарына, 1 200 000 тыһ. солк. кэриҥэ киириэхтээх. Дьиэ бырайыага барыта баар. Интэриниэккэ анал саайт оҥоһулла сылдьар. Успуонсар көрдүүбүт. Үлэ, былаан элбэх... Барыта олоххо этэҥҥэ киирэрэ буоллар диэн ыра санаа оҥостобут.
Маны тэҥэ “Абырал” реабилитациялыыр киин арыйаары былааннанабыт. Хаайыыттан босхоломмут уолаттар олоххо адаптацияны ааһалларыгар, социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолалларыгар, суут-сокуон, быраап өттүгэр көмө буолуо этэ.
– Эмиэ да Итэҕэл дьиэтэ, эмиэ да реабилитациялыыр киин – барыта кыаллыа дуо?
– Бэйэм Сэргэлээххэ ситэ тутулла илик таас дьиэлээхпин. Ол сирбин, ситэрэ илик дьиэбин сиэртибэлиэхпин саныыбын. Эбии 2-с этээс тутан олоххо киллэрэр киһи диэн ыраланабын. Онон хаайыылаах кыһалҕатын, туругун бэйэм эппинэн-хааммынан билбит буоламмын, бу кыһалҕаны бэйэм илиибэр ыламмын күүскэ дьарыктанаары гынабын.
– Хаайыыттан тахсан киһи көнөр суолга үктэнэр дуо?
– Көнөрө көнөр. Көммөтөҕүҥ, иккистээн бүдүрүйэн, төттөрү төннөр. Элбэх аймахтаах, кэтэһэр дьонноох киһи, биллэн турар, көнөр суолга турар. Сааһыра барбыт дьон ордук көнөллөр.
Билигин уопсастыба наһаа уларыйда. Итэҕэли иитиэхтэтэр – дьахтар, ийэ, эбэ. Итинник көрүү ханнык баҕарар итэҕэлгэ баар. Хаайыыга түбэспит киһи дьиэ кэргэнэ, чугас дьоно киэр хайыһаллара саамай ыарахан.
– Иларий, эн хаайыыга олорон тахсыбыккын хайдах ылынаҕын?
– Хаайыы диэн “Хаа Айыы” – бу бэриллэр сирдээҕи олоххо сыыһатык олордоххуна, түбэһэр эйгэҥ (сиэри кэһии, киһитийииттэн ааһыы, ымсыы-обот дьаллыгар ылларан адьырҕа буолуу). Аар Айыылар эйигин өйдөтөөрү атын дьонтон туспа хааһахха туталлар. Хаайыыттан (Айыы хаата) тахсарга икки суол эрэ бэриллэр – кии буолан (буруо буолан) тумаҥҥа көтүү эбэтэр Киһи буолар үрдүк ааты ылыы. Үһүс суол диэн манна суох.
Хаайыы диэн өй-санаа тууйуллар сирэ. Ол сиргэ күүстээх санаалаах дьон элбэх да, хомойуох иһин, үксүлэрэ атын өттүнэн “уһуктан” тахсаллар. Өстүйүү, өһүрүү кытта баар.
– Хаайыыга олорор дьону кытта үлэлэһэр психологтар, итэҕэл үлэһиттэрэ бааллар дуу? Дьэ, онно буолуо дии маннык идэлээх дьоҥҥо наадыйар мунар-тэнэр, куттара тостубут дьон.
– Хаайыыга дьиҥнээх психолог наада. Хаайыыттан босхолоноллоро 6 ый хаалбыт дьоҥҥо психолог сүбэтэ олус наада.
Онно араас дьон сыталлар, ол быыһыгар ыал дьон эмиэ. Бу дьоҥҥо ордук болҕомто ууруллуохтаах дии саныыбын. Кинилэр кэтэһэр дьонноохтор, оҕолоохтор. Маннык дьон көнөр суолга бигэтик үктэнэллэр, босхолонон баран түргэнник өрүттэллэр. Кэргэннэрин кэтэһэр оҕолоох дьахталларга судаарыстыба өттүттэн көмө, өйөбүл наада. Маннык дьиэ кэргэттэр тус кыһалҕаларын кытта бэйэлэрэ олорон хаалаллар. Судаарыстыба онно эрэ кыһаммат. Оттон дьиэ кэргэн – бу уопсастыба ячейката буоллаҕа.
– Хаайыыттан босхоломмут дьон реабилитацияны хайдах ааһалларый? Уопсастыба кинилэри ылынар, туората көрүү баар дуо?
– Босхолонон тахсан баран, уопсастыба ылыммакка, үлэ кыайан булбакка сылдьар уолаттар бэйэлэрин “эйгэлэрин” кытары сибээһи тутуһаллар. Уопсастыба кинилэртэн тэйиччи туттар. “Зек”, “тубик” эҥин диэн өйдөбүл син биир баар. Онон маннык дьоҥҥо реабилитация булгуччу наада. Саатар, үлэнэн реабилитациялааһын эҥин диэбит курдук.
Үлэ киһини киһи гынар буоллаҕа. Үлэ сокуонугар “квотирование” диэн баар. Зонаттан тахсыбыт киһини үлэҕэ ылыы диэн нуорма-быраап аага баарын үрдүнэн үлэҕэ кыайан киирбэккэ арыгы кулута буолбут дьон бааллар. Онтон сылтаан хаайыы суолун тутуһан төттөрү барааччылар да бааллар.
Олох төрдө – үлэ. Киһи үлэлиэхтээх. Айыы ойууна Владимир Кондаков “төһөнөн элбэхтик хара ытыскынан үлэлиигин да, оччонон мэйииҥ үлэтэ күүһүрэр” диэн суруйууларыгар бэлиэтиир.
– Хаайыыга олорбут дьон сэллик буолан тахсаллара баар суол. Ол дойдуга олорор усулуобуйа хайдаҕый?
– Сэллик кыһалҕата баар бөҕө буоллаҕа. Элбэх киһи ыалдьар. Бу ыарыыга, тус бэйэм көрүүбүнэн, санаа муунтуйуутуттан, түһүүтүттэн ыалдьаллар дии саныыбын. Хаайыы иһигэр мэдиссиинэ күүһүнэн эмтии сатыыллар да – уустук. Онон босхолонон баран, көҥүлгэ сылдьан эмтэммэттэрэ уопсастыбаҕа охсуулаах. Ол өттүгэр уустук балаһыанньа үөскүүр.
Кэнники сылларга, сокуон да ирдиирэ кытаанах буолан буолуо, хаайыы усулуобуйата, ордук ас-үөл өттүгэр уларыйда, тубуста диэххэ сөп.
Оттон олорор усулуобуйа туһунан эттэххэ, ааспыт үйэ 50-с-60-с сылларыгар тутуллубут мас бараактар хайдах туруктаахтарын киһи хараҕар да оҥорон көрөр ини, хайдаҕын...
– Иларий, аһаҕастык кэпсэппитиҥ иһин махтал. Инникигэ эрэлгин ыһыктыма, олох көнө суолун устун инниҥ диэки эрэллээхтик хардыылаа.
Саргылана БАГЫНАНОВА.
