Оттооһун үгэстэрэ саханы саха оҥорбут, дьиҥнээх саха төрүт үгэстэрэ буолаллара саарбаҕа суох. Билим туох баар салаата маны болҕойон чинчийиэх кэриҥнээх. Чинчийэн туран тилиннэрэн, аныгы олоххо утумнаахтык, ирдэбиллээхтик киллэриэх тустаахпыт. Оччоҕуна эрэ сүөһү ииттэр төрүт култуурабытын тутан хаалыахпыт, оччоҕуна эрэ ыччат дьон сүөһү ииттиитин салгыахтара.
Билигин бүрүүкээн турар быһыы-майгы хайа да өттүттэн сайдыы дэниэн табыллыбат. Тоҕо диэтэххэ: 1) сүөһүбүт төрүт сахалыы боруодатын эһэн эрэбит; 2) сирбитин сатаан оттообокко, оһорбо оҥорон бүтэрдибит кэриэтэ; 3) ынах-сылгы сүөһү бородууксуйатын – этин-үүтүн, иһин-үөһүн – таптаан сиир-аһыыр, аһылык оҥостор саҥа көлүөнэ суоҕун тэҥэ; 4) үүнэр сүһүөх ыччат сүөһүгэ сыстыбакка улаатан, ситим быстара бу кэллэ; 5) аныгы отчуттар, сүөһү көрөөччүлэр бу идэ сахалыы мындыр үгэстэрин билбэттэр – аҥаардастыы түргэн, чэпчэки, өлгөм диэн ирдэбилинэн сирдэтэн, сиртэн ылар эрэ дьулуурга охтоллор.
Оттооһун дьылы туорууру хааччыйар, ону быһаччы быһаарар үлэ буоларын киһи барыта өйдүүр суола курдук эрээри, өйдүүрбүт эбитэ буоллар, манныкка тиийиэ суохтаах этибит. Аҥаардастыы ылар эрэ баҕа баһыйар. Эһиил, онтон салгыы тугу оттуубун, сирбин хайдах харыстыыбын-кэҥэтэбин диэн саныыр киһи хайдах да маннык быһыыланыан табыллыбат.
Оттуур үгэс култуура быһыытынан манныктартан турар: 1. Отчут киһи. Айылҕаттан отчут диэн баар, оттуон баҕарар, оттууру сатыыр, баһылаабыт үлэтэ-дьарыга буолар. 2. Бу киһи толорор анала – дьайыыта, дьайар анала, функция дэнээччитэ. Култуура сайдыытын сокуона этэринэн, маны атын ким даҕаны солбуйбат – кини бэйэтэ эрэ толорор аналлаах. 3. Отчут ньымалара. Хайа да үлэ-дьарык кэриэтэ отчут туттар ньымалара, кини айбыт, айа турар саҥаттан саҥа ньымалара диэннэр бааллар. Ол саҥа ньымалар эргэлэри сотон испэттэр, байытар эрэ аналлаахтар – саҥа сорук турдаҕына, саҥа ньыма көстөн кэлэр. 4. Отчут туттар тэрилэ, көлөтө-таймата. Маны эмиэ саҥардыллан иһиллэр эрээри, эргэ диэн суох, барыта туттулла турар аналлаах. Бу төрдүс туспа бэсиһи үөскэтэрдээх. Ол тугуй? Ол – оттуур сир. Оттуур сир диэн сүрүн тэрил – сириэстибэ. 5. Оттуур сир, оттуур сири оҥостуу, көрүү-харайыы, таҥастааһын. Массыына кэллэ диэн, илии үлэтиттэн туора турар, сотон кэбиһэр сатаммат. Ону сатаан өйдөөбөккө, уу кытыытын, мас саҕатын, талах быыһын хааллардылар. Маны өрүһүйэр баар. Уу кытыытын лаҥхатын кэрдэн, охсон, хоруйан, саҥаттан бэрийэн от үүнэр оҥоруу. Бу – ыар үлэ. Сыра-сылба быстан туран оҥоһуллар. Мас саҕатын талаҕын кэрдэн, солоон да туран ыраастыыр баар. Талах быыһын кыаллар өттүн быыһыыр сорук турар. Маар сирдэри оттуур, дулҕа сиэлин кэрдэр баар. Оттуур сири күрүөлүүр, күрүө арааһын сатыыр баар. Хара баһаам үлэ, үллэ-үллэ элбээн тахса турар хаһан да бүппэт үлэ. Бу бүппэтэ диэн, дьиҥэр, дьол. Үлэ баара – дьолго.
Отчут диэн ким баҕарар буолар. Сайын турар-турбат барыта оттуур. Бэл, бэйэтэ сүөһүтэ суох киһи аймах-билэ дьонугар оттоон биэрэр үгэстээҕэ. Билигин ол үтүө үгэс улам умнууга хаалар туруктанна. Тоҕо? “Олох сайдан” диэн буолар. Тугу барытын итинник быһааран баран, ону хайыаххыный диэн, уоскуйан хаалар дьон бааллар. Ол сатаммат. Уларыйыы барыта сайдыы дэммэт. Онон үтүө үгэс дьону тоҕо кэрэхсэппэт буоларын толкуйдуохха. Манна кэлтэйдээһин баар. Үгэс үтүөтэ ааспат – дьон майгыта, сыһыана уларыйар. Киһи барахсан да диибит, киһи баҕайы да диибит. Киһи баҕайы ханна сылаата суох, сынньалаҥ олох баар сиригэр талаһара – айылҕатыттан. Туой чэпчэкитин, судургутун, түргэнин, ону тэҥэ барыстааҕын батыһартан сайдыы диэн ааттаах үөскүүр-үөдүйэр. Онон сылыктаатахха, саҥа ньыма айыллан, саҥа тэрил үөскээн истэҕин ахсын киһи уруккуну умнар адьынаттаах буоларыттан кэхтии кэлэр эбит быһыылаах. Эстэр төрүөт төрдө – итиннэ.
Оттон дьиҥнээхтик сайдар аата диэн буолар – уруккуттан тугу да бырахпакка, умнубакка хаппыккар хатыы сылдьан ороон таһааран тутта, тупсара турарыҥ (Манна тохтуу түһэн манныгы этэн ааһардаахпын. Дапсы бу "хаппыккар хатаа" диири сыыһа саҥарарбытын ыйан кэпсээбитэ быйыл саас: алҕаспыт диэн буолар эбит "хаппаргар хатаа" диирбит. Мин бу урукку сурукпуттан булан ылан эһиэхэ хаттаан кэпсээрибин, бу алҕаспын өйдөөтүм – "хаппаргар хатаа" дии сылдьыбыт эбиппин, оннук да саныыр этим – хаппар диэн кыра саппыйа суумка буоларын билэрин билэбин уонна онно хатыы сылдьар курдук саныыр этим. Онтум "өйгөр хатаа" диэн суолталаах эбит. Хаппык диэн ол аата долоҕойбутугар, мэйиибитигэр баар эбит буоллаҕа).
Онон биһиги, сахалар, отчут диэн ааттыыр киһибит өйүн-санаатын, майгытын-сигилитин, сатабылын барытын, кини тугу аһаан-таҥнан, туох хахханы булунан, хонон-өрөөн сылдьан оттуурун, күнүн-дьылын хайдах ааҕынарын, турара-олороро, сынньанара-үлэлиирэ хайдах аттарылларын – барытын билиэхтээхпит. Урут билбэт эбит буоллахпытына, анаан-минээн билэн баран, ити этэр курдук, хаппыкпытыгар хатаан кэбиһиэх. Ол илдьэ сылдьан байытыах. Дьэ, оччоҕо сайдыы диэн аатырыах тустаах.
От сүмэтин ыһыкта илигинэ уйгуну-быйаҥы сомсон ылар туһугар туох баар сайыҥҥы сиэр-туом ананар, алгыс алҕанар. Тэрис этэр: «Хайа да кэмнээҕэр сайыҥҥы өттүгэр элбэх сиэр-туом толоруллар үгэстээх», – диэн. Тоҕото өйдөнөр – саха киһитэ сайыҥҥы ыйдарга оту – быйаҥы – сомсон ыларга анаан туом толорор.
Отчут анала диэн буолар – сир ийэ биэрбит быйаҥын кэмигэр сомсон ылыы – биири да энчирэппэккэ, сытыппакка-ымыппакка, сыа-сым курдук тутан-хабан, чээкэлээн. Ылбыт оту барытын чөкөтөн, түстээн иһии.
Оттуур ньыма арааһын бары туспа тутан сааһылыыр баар. Сааһыламмыт билии билии буолар диири кытта сөпсөһөбүн. Оннук. Сааһыламматахтан киһи тугу булан ылыай? Холобур, курааҥҥа, угут-өҥ дьылларга, ханнык сиргэ оттуурун (кырдал, маар, о.д.а.) оттуур туспа ньымалаах.
Оттуур тэрили «от сэбэ-сэбиргэлэ» диэн ааттаан туспа уһанар үгэс баар. Ону кыһыҥҥыттан эбэтэр саас эрдэттэн дьапсаарыллар. Сарсын окко киирээри эрэ олорон оҥостор сүөргүтүн ааһан, алдьатыылаах.
Аныгы отчуттар кыраабыл диэни туппат буолбуттар. Ходуһаны харбыыр идэ хаалбыт. Былыргы ходуһа оттоон барбыт кэннэ мааны дьахтар хомуммутун-тарааммытын кэриэтэ буолар куолута этэ. Билигин, киһи көрө хараастыах, тураахтыыллар ээ, оҥкучах алаастарбыт барахсаттар. Быраҕыллыбыт сир диэн баар эбит – көрүөхтэн дьулаан көстүү. Бу алаастар кими күүтэллэрий? Отчуту. Отчут үтүө-мааны киһини, саха киһитин.
Култуура чыпчаала, кылаан ситиһиитэ сири оҥостууну төһө баһылаабытынан сыаналаныар сөп. Маныаха сыһыаран көрдөххө, саха даҕаны сири оҥостууну баһылаабыт омук эбит. Арай эрэ оҕуруот аһын олордорго, бурдук ыһарга диэн сири оҥостубаттар, аан маҥнай оттуур ходуһаны оҥостуу, көрүү-харайыы сири оҥостууга киирэр. Бурдук да ыһыытын, оҕуруот да аһын олордору саха баһылаан олорор. Бу ирбэт тоҥҥо анаан бурдук ыһар, оҕуруот аһын, оннооҕор отонноох мастары олордор ньыматын кытары баһылаабыт омук. Маны биһиги айбыт, булбут, тобулбут суолбут.
Балартан ордук суолталааҕынан, бэйэлээх бэйэбит киэнэ буоларынан оттуур сири оҥостуу ньыматын, албаһын, сатабылын тилиннэрэр соруктаныахха диибин. Баччалаах баайбытын таах хаалларар, быдан дьыллар быраманнарыгар кэбиһэр туспут букатын суох. Тоҕо диэтэххэ, киһи эти-үүтү аһылыктаммат буолуо илик. Аспыт саамай иҥэмтэлээҕэ, абыраллааҕа бурдук буолбатах – эт икки үүт икки. Балар абырыыллар хотугу киһини.
Сомоҕотто да тиспитинэн, киһи бары да билэринэн, оттуур сири оҥостуу ньымата бэйэбит үйэлээх үгэспит буолар – атын хайа да омук ирбэт тоҥҥо ынах-сылгы сүөһүнү кыстатары айбатах. Маны баҕас мөккүһэн туһа суох – ирбэт тоҥҥо оттоон сүөһү кыс тахсар отун, атын да эбии аһылыгын хаһааныы сатабыла бэйэбит киэнэ. Манна, хата, патент дуу, бренд дуу оҥорторуохха.
Саха сылга түөртэ көһөр үгэстээх, көс олохтоох хотугу омук. Сааһыыр, сайылык, күһүүр (отор) итиэннэ кыстык диэннэри билигин толору сөргүтэр буоллар, сирбитин экчи өрүһүйүө этибит. Аныгы кэмҥэ былыргы курдук ыал бары алаас ахсын сайылыктанан, отордонон олордоллор, сирдэрин хайаан да көрүө, оҥоруо этилэр. Үрдүттэн олорон киэһэ-сарсыарда өрө тарда сылдьар буолан, былыр да маны барытын кыайан эрдэхтэрэ. Аҕыйах хонукка, биир эрэ күн кэлэн тыраахтарынан үстэ-түөртэ эргийэн баран тахсан барбыттан сир тупсубата биллэр.
Аны алаас сиртэн ураты дойду сир уонна үрэх баһа сир диэннэри саха киһитэ баһылаан-көһүлээн, оттоон аһаан олороро баар. Бу – эмиэ биир ураты үгэспит. Дойду сир тоҥо аллараа дириҥник сытар буолан, хонуута-хочото, толооно сүрдээх оттоох буолар. Онон өрүс эҥээрдээх улуустарга от куруутун үүнэр. Арай отун хаачыстыбата атын – соппоҥ соҕус. Алаас сир отугар улааппыт, уойбут-топпут, төлөһүйбүт сүөһү-сылгы этин ол иһин араараллар – ордук минньигэс, сыа быыстарайдаах, ол аата мыраамардыҥы буолар. Үүттүгэннээх, сыалаах оттоох алаас сир онон ордук сыаналанар.
Оттон бу икки сиртэн ураты сир – үрэх баһын сирэ-уота – букатын атын. “Саха киһитэ дойду сир икки үрэх баһын сирин икки тыатын маһын көрдө да араарар” диир Сомоҕотто. Кырдьык, оннук. Үрэх баһын тыатыгар киһи даҕаны, көлө даҕаны кыайан ырааппат – мас икки арда киһи самаҕар диэри батарыта түһэ сылдьар көҥдөй буолар. Мас бэйэтэ дулҕа курдук кыра үрдэлгэ турар буолар. Силиһэ манна сир кырсынан тарҕаан тэнийэн үүнэр уонна бэйэ-бэйэтиттэн тутуһан турар. Ол тоҕото өйдөнөр. Манна муоҕу хастыы тарт да тоҥо бу сытар буоллаҕа. Маннык сиргэ өрт уота турара олус кутталлаах – сир барыта ирэн, күөрэ-лаҥкы түһэн хаалар уонна уолбат уулаах тыа дүөдэтэ, күөлэ, маара, бадараана үөскүүр, сир алдьанар.
Саха сирин үксэ даҕаны аата-ахса суох элбэх кыра үрэхтэрдээх. Онон саха бу да сирдэри сатаан таҥастаан олохсуйары билэр. Үрэх баһа сирдэргэ хоруу хаһан ол хоруулары куруутун көрө-истэ, ыраастыы, уутун ыыта олорор этилэр. Билигин ол хоруулар харан, бөҕүнэн-сыыһынан бүөлэнэн, ууну ыыппат буолан сыталлар. Онон үрэх баһа сирдэр хаалар турукка киирдилэр. Онуоха эбии уонча-сүүрбэччэ сыллааҕыта буолуталаабыт, буола да турар ойуур уоттара тоҥу ириэрэн, сир уута ойууру-тыаны, алааһы-ходуһаны барытын ылла, күөллэр силбэһитэлээн, туох да киһитэ, хайа да тиэхиньикэ барбат-кэлбэт суола-ииһэ буолла. Онон манна былыргы хоруулары чинчийэн булуталаан, ыраастаталаан, өбүгэбит оҥостубут сирин-уотун чөлүгэр түһэрэр күүс үлэни көҕүлэниэхтээх. Үбү-харчыны ол-бу оонньууга, көргө-нарга, тура-тура араас күрэскэ куппакка, үрэх баһа сирдэри быыһыырга угуохха. Өйү-санааны түмүнэн, сүбэни холбоон, сири-уоту чинчилээн, үчүгэйдик, олохтоохтук оҥостон оттуур сири быыһыахха.
Г.С. Попова-Санаайа.
