Атырдьах ыйын 5 күнүгэр Аллараа Бэстээххэ пассажирдары таһар «Комсомольская правда» бастакы пуойас кэлиитэ дьон бэлиэ болҕомтотун ылла. Бу бэлиэ түгэн тимир суолу тутуспут оччотооҕу ыччакка, кырдьаҕас хомсомуолларга ордук долгутуулаах уонна өрө көтөҕүллүүлээх буолла. Тэрээһин алтынньы 29 күнүгэр буолуохтаах ЫБСЛКС КК 100 сыллаах үбүлүөйүгэр ананнна. Эбиитин тимир суол тутааччытын күнүгэр сөп түбэстэ.
Бастакы пуойаһынан Беркакит –Томмот – Аллараа Бэстээх хайысханан, БАМ-ы, АЯМы уонна Соҕурууҥҥу Саха сирин ТПКтын тутуспут, ол үлэни иилээбит-саҕалаабыт дьон, ыччат кэлэктииптэрин салайааччылара, тутар этэрээттэр байыастара – билигин ыал эбэлэрэ-эһэлэрэ, хос эбэлэрэ-эһэлэрэ буолбут дьон — айаннаан кэллилэр. Кинилэр ортолоругар аатырбыт биригэдьиирдэр, кэлин Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбут Александр Бондарь уонна Иван Варшавскай, лүөччүк-космонавт, Арассыыйа Дьоруойа Евгений Тарелкин бааллар.
Ис иһиттэн сырдаабыт, бинсээгин түөһүгэр ЫБСЛКС значогун иилиммит дьон элбэҕэ. «Оччолорго эдэр сааспыт, күөгэйэр күммүт этэ» – дэһэр саҥаларын ырыалара-тойуктара, эрчимнээх хамсаныылара ситэрэн биэрэргэ дылыта. Айанньыттар Томмот куорат күнүгэр эдэр саастарын ырыһыаттарын, «Песняры», «Лейся, песня», «Синяя птица» бөлөхтөрү илэ көрөн, сэргээн, эдэр саастарын эргиппит чинчилээхтэр. «Урукку састаап ыллаата, 80-ча саастаах дьон!» -- диэн, үөрүүлэрин үллэстэллэр. «Эһиги, баҕар, БАМ тутуутун туһунан ахтыылартан, кинигэттэн ааҕыаххыт. Оттон тутан олорон, эт илиилэринэн үлэлээбит дьону кытта сэһэргэһр диэн – олох атын» дэһэллэр. Биллэн турар, БАМҥа хомсомуол ыччат турунуута, көхтөөх кыттыыта – тугунан да сууйуллубат-сотуллубат баар чахчы, устуоруйа.
90-с сылларга улаатан эрэр оҕолор, билигин отуттарын ааспыт көлүөнэ, БАМ, АЯМ тутуутун да туһунан элбэхтик истэн улааттахпыт. Пионер, хомсомуол, хомуньуус, социализм диэн тыллар, кыһыл дьүһүн, Ульяновтар дьиэ кэргэн олохторун, гимназист Володя Ульянов аччыгый эрдэҕинээҕитин туһунан кэпсээннэр биһиги оҕо сааспытыгар эмиэ иһиллэллэрэ. Оҕо саадыгар хайдах курдук улахан, модун ССРС диэн дойдуга олорорбутун, космоска көппүппүтүн ыллаан-туойан бөҕө кэллэхпит. Үһүс эһэбит Ленин диэн эндэппэккэ билэр этибит. Москубаҕа Кыһыл болуоссат баарын былдьаһа-былдьаһа уруһуйдуурбут. Кылааһынан пиэрмэҕэ экскурсиялыы барыыбыт ураты тыыннаах буолара. Сулус ортотугар олорор куудара баттахтаах оҕо баар значогун куораттан атыыласпыттарын, кылга кэмҥэ пионер аатын сүгэн, сарсыарда аайы хаалтыс баайтарбыппытын, ыам ыйыгар Пионерия күнүн ыла оскуоланан айылҕаҕа тахсарбытын санаатахха, туох да диэбит иһин, үтүө өйдөбүллэр! «Үөрэниэххэ, үөрэниэххэ уонна өссө үөрэниэххэ» диэн тумулук этии хас оскуола аайы көстөр сиргэ ыйанара. Онон биһиги – Сэбиэскэй тутулу баттаспыт, уларыта тутуу кэмигэр улааппыт, национальнай кэнсиэпсийэ олоххо киириитигэр тирэхтэммит бүтэһик өктөбүрүөнэктэр, пионердар буолабыт.
Байкал-Амур маҕыстыраала аатырбыт «кыһыл көтөрү» кытта ыкса ситимнээх. Ыраахтан кытыастан көстөр анал пуойас сойуус үрдүнээҕи баараҕай тутууга тайаан сытар тайҕаҕа үгүс артыыһы, ырыаһыты, суруналыыһы, бэйиэти, лиэктэри, спортсмены, уруһуйдьуту аҕалбытын ситэн аахпаккын.
Байкал-Амур маҕыстыраала – аан дойду биир бөдөҥ тимир суола. Тайшет – Сэбиэскэй Гавань диэн сүрүн суола 4287 км уһуннаах.
Агитпуойас бастакы сырыыта – балаҕан ыйын 24 күнэ 1975 сыл. Полит-иһитиннэриини таһынан «кыһыл эшелон» БАМ тутааччыларыгар үөрүүнү сүгэн-көтөҕөн кэлэрэ. Бэйэтэ туһунан төрөөбүт күҥҥэ, малааһыҥҥа эбэтэр уруу киэһэтигэр тэҥнээх улахан бырааһынньыгы санатара. Бибилэтиэкэ, киинэ саалата, хартыына быыстапката ыарахан үлэҕэ миккиллэ сылдьар ыччаты биллэ сынньатара. Сүрүн хаһыат тоһуттар тымныыны, хайдахтаах да куйааһы аахсыбакка, түҥ тайҕа быыһыгар балаакканан олохсуйбут тутааччыларга, сатыылаан да туран тиийэр, дойду салалтата биллиилээх дьону ыытар буоллаҕына, ол аата, бу баараҕай тутуу наадалаах, кэскиллээх эбит диэн, дириҥ өйдөбүлү үөскэппитэ. Онон тутааччылар Сэбиэскэй Сойуус бары муннугуттан туруналлара, БАМҥа тардыһаллара.
ХИФУ сүбэһитэ Алексей Томтосов, оччолорго ЫБСЛКС Саха сиринээҕи обкомун I сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Алексей Александрович БАМ тутуутун туһунан аан бастаан ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Косыгинтан истибит: «1974 сыл кулун тутарыгар этэ, алмаас, көмүс хостооһунун, сайдыытын туһунан кэпсэтии буолбута. Онтон БАМ диэн сүҥкэннээх тутуу барыахтааҕын туһунан эппитигэр хомуньуусум суолугар биир сайдар саҕах ол, диэх курдук ылыммытым, бадаҕа. Маҕыстыраал тутуутун туһунан Леонид Брежнев бэйэтинэн ХХVII сийиэскэ «хомсомуол ударнай тутуута» диэн биллэрбитэ. Ыччаттар ол мунньахтан саҕалаан, бирисээгэ биэрэн туран, БАМы тута туруммуттара. Дойду үрдүнэн улахан хамсааһын тахсыбыта. Биһиги «саха ыччата бу үлэҕэ кыттар» диэбиппит уонна үлэлээн саҕалаабыппыт», – диэн ахтар.
Оттон СӨ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын солбуйар бэрэссэдээтэлэ Александр Власов тутуллубут АЯМ суолунан пуойас кэлиитин далааһыннаах тэрээһин диэн, үллэстэр. «40 тахса сыллааҕыта, Саха сирин бастакы хомсомуоллара тута тиийбиттэрэ – улахан үөрүү уонна бэлиэ түгэн этэ. Биһиги, 70-80 сыллааҕы хомсомуоллар, тимир суол Аллараа Бэстээххэ кэлбититтэн олус үөрдүбүт уонна бастакынан «Комсомольская правда» айаннаабытыттан астынныбыт. Хомсомуол диэн -- миэхэ эдэр сааһым, ыччаты кытта алтыһыы, «ударнай тутуулар», устудьуон тутар этэрээттэрэ. Улахан үлэ ыытыллыбыта, бүгүн-сарсын үлэлиир эбийиэктэри эт илиибитинэн туппуппут, онно кыттыгастаахпыттан харыс үрдүүбүн», – диир Александр Власов.
Оччолорго ЫБСЛКС Алданнааҕы райкомун сэкирэтээрэ Юлия Песковская, билигин «Бэс Чагда» сонотуоруй генеральнай дириэктэрэ, агитпуойас миссиятын толорор улахан чиэскэ тиксибиттэрин ахтар: «Бу күннэргэ олоҕум, эдэр сааһым доҕотторун кытта көрсөн, олус диэн үөрдүм. Бэйэ-бэйэбитин уруккуттан билсэр дьон үлэлээбит кэммитин санаан, кэпсэтэн, санаабыт кынаттанна. Хомсомуол актыыбын хас биирдии ыччата тус олохторун суолун тобулан, билигин улахан үлэһит дьон. Биһиги Беркакиттан саҕалаан, Нерюнгри, Алдан оройуоннара хайдах сайдан иһэллэрин көрдүбүт, кыһалҕалары хайдах быһаарыахха сөбүн кэпсэттибит. Томмокко истибит ырыаларбытын билиҥҥэ диэри иэйэн туран ыллыыбыт. Бу ырыалары тирэх оҥостон, биһиги улааппыппыт, олохпутун оҥостубуппут, оҕо-уруу тэниппиппит. Бу күннэргэ биһиги, кыччаабыта, түөрт уонча сыл эдэрбитигэр түстүбүт».
БАМ тутуутугар кыттыы улахан дьолго тэҥнээҕэ. Дьокуускай куорат баһылыгын сүбэһитэ Александр Канин оччолорго хомсомуол обкуомун инструкторынан үлэлиирэ. Кини: «Грузия уонна Украина аатырбыт этэрээттэрин көрсүбүтүм. Үгүстэрин кытта билигин да билсэбит. Сорохторо бу манна бааллар. Элбэх киһи ыал буолан, Нерюнгрига олохсуйбута», – диир
БАМ бэтэрээннэрэ этэллэринэн, тимир суол тутуутуу бастаан утаа туолуохтаах ыра санаа курдук этэ: тайҕаны солоон, бырдах, ардах, тоһуттар тымныы диэни аахсыбакка, ылсан үлэлииллэрэ. Билигин Москуба куоракка СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлиир Андрей Федотов сэһэргээбититтэн, бу тутуу хаһан түмүктэнэн, олоххо киирэрин туһунан санаабат эбиттэр. «Үөлээннээхтэрбит, эт саастаахтарбыт Дьокуускай диэки туһаайыынан үлэлээн саҕалаабыттара. Эдэр буоллахпыт, манна диэн эттэххэ, хаһан тутуллан бүтэрин ойуулаан көрбөт этибит. Иннибитигэр – тайҕа уонна бүтүн олох. Оттон бүгүн, хас да уонунан сыл ааспытын кэннэ, Аллараа Бэстээххэ тупсаҕай вокзалга биһиги көлүөнэ ыччат туппут рельсатынан айаннаан кэлбит пуойаһы көрүстүбүт. Тус бэйэбэр үөрүүтэ диэн – ыра санаабыт олоххо киирбитин көрөр дьоллоох киһибин. Оччолорго биһиэхэ кэпсээбиттэрэ, биһиги ылсыбыт үлэбит – дьэ, бүгүн туолла. Бу улахан бырааһынньык!»
«Комсомольская правда» агитпуойаска үлэлии-хамныы сылдьар ыччат оҕолор бааллар. Биллэрин курдук, 2015-2016 сылтан Аллараа Бэстээххэ Тырааныспар техникума аһыллан, ситиһиилээхтик үлэлиир. Локомотивтары, богуоннары өрөмүөннүүр, көрөр-истэр, тимир суолунан таһаҕас тиэйиитин тэрийэр, тырааныспары салайар, тимир суолу тутар идэлэргэн күн бүгүн 300-кэ устудьуон үөрэнэр. Онон тимир суол диэн, биир ураты, биһиэхэ сонун эйгэҕэ бэйэбит оҕолорбут үлэлиэхтэрэ, салааны салгыы сайыннарыахтара.
Суол – быйыл да, былыр да тыын боппуруос. Суол олоҕу кытта тэҥҥэ сайдар. Суол биир күнүнэн баар буолан хаалбат. Үгэс курдук, түһүүлээх-тахсыылаах, эндирдээх уонна, хайаан да, аргыстаах буолар. БАМ, АЯМ суолун аргыһа – Хомсомуол, ол аата, ыччат. Бу күннэргэ Аллараа Бэстээххэ кэлбит «Комсомольская правда» агитпуойаһынан тимир суолу тутуспут оччотооҕу хомсомуоллары уонна билигин бу суолга үлэлии сылдьар эдэркээн ыччаты элбэх ситимниир. Бастакылар «Иннибит эрэ хоту!» диэн тумулук этиинэн дойду туһугар үлэлээн-хамнаан хаалларбыттарын ыччат дьон салгыы сайыннарыахтара, үлэлэтиэхтэрэ турдаҕа.
Василина ПОПОВА.
