Биһиэхэ, Мииринэй оройуонугар, алмааһы сэргэ ньиэп уонна гаас хостонор. Уматык “НГДУ Восточная Сибирь” утумуттан “Сила Сибири” кытта холбоһон, Кытайга тиийэ суккуллар. Бүлүү ГЭСин күрүлгэниттэн уонна Светлэйдээҕи ГЭСтэн, уопсайа, 730 МВ кыамталаах дохсун уот күүрүүтэ оҥоһуллар. Ол сэттэ оройуону, ол иһигэр “Сургутнефтегаһы” уонна “Трансниэби” хааччыйар.Ону тэҥэ манна – авиация уонна соҕурууттан ындыы тиэйиитин, суол-иис түмүллэр киинэ.Туох баар ис-тас хааччыйар эйгэни аахтахха (инфраструктура, логистика), бырамыысыланнас биллэ сайдыбыт, сайдар сиригэр олоробут.Ол эрээри, биллэрин курдук, киин сирдэртэн – Дьокуускайтан уонна Иркутскай уобалас Усть Кутуттан букатын чиэски сиргэ баарбыт. Уопсайынан, суолун-ииhин туруга ирдэбилгэ төрүт эппиэттээбэт эбитэ – сүрүн мэһэй, харгыс.
Мииринэй атын улуустары, ыаллыы сытар уобаластары кытта сибээһэ мөлтөх. Кыһыннары-сайыннары харгыһа суох сылдьар айан суола сол да суох. Онон күчүмэҕэйдэри көрсөбүт.Итинтэн сиэттэрэн, алмаастаах кыраай инникитэ хайдах буолуой диэн ырытыыга, бэйэм көрүүбүн үллэстэбин.Мииринэй үрдүк хамнастаах үлэтигэр Удачнай хайаны байытар кэмбинээтиттэн уратыга алмаас салаатыгар үлэ көстөрө уустук.«МИР» рудник сабыллан, Мииринэй ХБК автобазатын “чээрэтэ” эрэ хаалбыта. Урууданы үһүс баабырыкаҕа “Интертэн” уонна “ВГ” бириискэтиттэн тиэйэр дьоҕус технологическай тыраанспар базата арай баар.
Үөрүүлээҕэ, Дьарыктаах буолуу Киинигэр ньиэп-гаас тэрилтэлэригэр үлэ тахсыталаан эрэр эбит.
Холобур, ааспыт бээтинсэҕэ, «Таас-Юряхнефтегаздобыча», «РНГ»(“Роснефть” тэрилтэлэрэ), “НГДУ Восточная Сибирь» хампаанньалартан бакаансыйа арааһа кииритэлээбит.Ол эрэээри онно үрдүкү идэтийиилээх исписэлиистэр эрэ ботуччу хамнас аахсар кыахтаахтар.
Дьиэ боппуруоһа
Сахалар нус-бааччы, сылаас, чуумпу усулуобуйаҕа үөрэммит дьоммут. Орто Азия дьонун курдук быраҕыллыбыт даачаҕа, тимир оһох оттунан, эбэтэр уопсайдарга, бараактарга симиллэн олоруон баҕалаах көстүбэтэ буолуо.Онон олорор дьиэ чааһын билиһиннэрдэхпинэ табыллар.2009 - 2012 сс Мииринэйгэ кыбартыыра сыаната Дьокуускайтан, ортотунан, икки бүк чэпчии сылдьыбыта. Ол кэнниттэн үрдүү сылдьан баран, аны, 2017 сыл күһүнүттэн, дьиэ атыылаhааччы ахсаана букатын аҕыйыыр аатыгар барда.
Атырдьах ыйын туругунан, ортотунан эттэххэ, 21.кв. уопсай иэннээх биир хостоох дьоҕус кыбартыыра (“малосемейка, малая сторона”) – 1 мөл. 500 тыhыынча, 2 хостоох таас дьиэ – 3 мөл. солк., 3 хостоох дьиэ – 2 мөл 800 тыһ. солк. сыанаҕа тураллар.
Онуоха 3 хостоох кыбартыыра хомунаалынай төлөбүрэ, кадаастыр сыанатыгар олоҕуран төлөнөр нолуок хомуура сиэрэ суох улаатан, атыылаһааччы мэлийдэ бадахтаах.Уопсайынан, Мииринэйгэ хамсаабат баай эрэйдээхтик атыыланар.Баҕар, мантан күһүн сыана үрдүө.Интэриниэккэ, бассаапка уонна олохтоох хаһыаттар атыы-эргиэн туһунан биллэриилэригэр тахсар дьиэ сыаната – дьиҥ баар көрдөрүү буолбатах. Атыылыан баҕалаах дьон этэр сыаналара тахсар. Үгэс курдук, соҕуруу көһөөрү сорунар дьон ыарахан сыанаҕа батараары өр күүтээччилэр. Биллэриилэрин хас да төгүллээн биэрэллэр.
Мииринэй хамсаабат баайын дьаhайар ааҕыныстыбатыгар риэлтордар көстүбэттэр. Дьиэ сыаната Арыылаахха, Алмазнайга, уруккутун курдук, үрдүгэ суох. Чернышевскайга ким да наадыйбат.Светлэй бөһүөлэгэр да дьиэ атыылаһа сатаабаттар.Хас да сыллааҕыта Светлэйгэ 2 хостоох таас дьиэни 800 тыh. – 1 мөл. 200 тыh. солк. батара сатыыллара. Билбэккэ сыанаҕа ылан кэбиһэн эрэйдэнээччилэр бааллар.Бүлүүчээн, Кириэстээх, Куокуну, Тойбохой олохтоохторо Светлэйгэ ыарахан сыанаҕа ылан баран, кэмсинэллэрин билэбин.Бу кэриэтэ Мииринэйгэ, Дьокуускайга, Хатаска, Намҥа, Покровскайга атыылаһыахха баара дэһэллэр.Дьэ, оттон Удачнайга дьиэ сыаната эмискэ үрдээн, Мииринэйгэ тэҥнэстэ.Дьон кэлиитэ элбээн, кыбартыыраларын биир ыйга 38-40 тыһ. солк. тиийэ куортамнааччылар бааллар. Онтулара былдьаһыгынан барар! Үөһээ Муунаҕа алмаас хостонон эрэрэ, «Удачнай» шахтатын тутуута сотору киириэхтээҕэ итиннэ сүрүн төрүөт буолар. Мииринэйгэ дьиэ сыаната сөҕүмэрдик кыччаабытын таһынан, атыылаһааччы хара баһаам.Урукку өттүгэр туох да өрөмүөнэ суох кыбартыыраны бас быстар сыанатыгар батарар буолаллара. Билигин дьон ону билэн, сэрэнэр-сэппэнэр буолла. Материкка, дойдуларыгар букатыннаахтык бара охсоору ыксыыр буолбута да сыана түһэригэр көмөлөстө.
Саҥа тутуу ороскуоттаах
Мииринэйгэ олорор дьиэни тутар ыараата. Ленинград бэр. уонна Московскай уул. силбэһиилэригэр саҕаламмыт 197 кыбартыыралаах дьиэ тутуута биллэ бытааран, салалтаттан “мөҕүлүннүлэр”. Быйыл 14-с кыбаарталга учууталларга диэн, 9 этээстээх дьиэ тутуллар. Матырыйаал, ону аҕалыы сыаната, быһата, ороскуота улаатта. Холобур, сиэмэнтэни Мохсоҕоллоохтон тиэйэллэрэ. Билигин, сүрүннэн, Усть-Куттан тиэйэр буоллулар.Мииринэйтэн Ленскэйгэ диэри – 241 биэрэстэ. Аны, туох баар дьиэ тутуутун чааһа – түннүк, аан, тимир-былаастык, элиэктирикэ-автоматика устуукалара, сантехника, хаабыл – Өлүөнэнэн айаннаан, Усть-Куттан тиэллэллэр.Дьиэ сыаната үрдүө дуо?Үрдүөн да, кыччыан да сөп. Балаһыанньа халбархай. Билиҥҥитэ атыылаһааччы атыылааччыттан лаппа аҕыйах.2 этээстээх, элбэх кыбартыыралаах мас дьиэлэргэ ыксаабыт эрэ дьон саантыыр. Онон сыананы түһэттэрэн баран атыылаһар сөптөөх. Бу дьиэлэр 80 %-анара хара муосталарыттан саҕалаан олус эргэрэн, көөрөттөллөр. Сорохторо феноллаахтар.Онон чааһынай, бэйэтэ кэҥэс тиэргэннээх, гараастаах, гаастаах, толору хааччыллыылаах саҥа эбэтэр ортоһуор туруктаах дьиэни ыларга сүбэлиибин. Сыымайдааҥ, түһэрсиҥ. Миэбэллэрэ, оһохторо дьиэ сыанатыгар киирсэрин туруорсуҥ. Таас дьиэ сыаната түспүтүн умнумаҥ.Мииринэй эдэр киһи үйэтин моҥуур куората буолбатах. Үп-харчы мунньунан баран, атын сиргэ көһүөххүтүн сөп. Краснодарга, Питергэ, Ставропольга, Новосибирскайга барыталаабыт олохтоох дьон кэмсиммэттэр. Онно сыана удамыр, олорорго табыгастаах, барыстаах.Мииринэйи кыаҕырарга тирэх оҥостор былаһаакка быһыытынан сыаналыыбын. Быстах да кэмҥэ олорорго бэртээхэй куорат. Толору инфраструктуралаах, аэропуордугар «Боинг» сөмөлүөт түhэр балаhалаах, «Бүлүү» федеральнай айан суоллаах, атыы-эргиэн кииннэрдээх, дьон сынньанарыгар тоҕоостоох усулуобуйалаах, киинэ-тыйаатырдаах, араас омук аһын астыыр кафелардаах.Сэдэх, тэхиниичэскэй идэлэргэ үөрэтэр, бэл, “Роснефть” кафедралаах политехническай институттаах. Эрэгэйиэн таһымнаах тэхиниичэскэй орто идэни биэрэр үөрэх кыһалардаах, УККлаах.«Роснефть» самалыга - «РНГ», «НГДУ Восточная Сибирь»(Урукку «Иирэлэхниэп») Мииринэйгэ офистаннылар.Мииринэй тулатыгар ньиэптээх, гаастаах сири баhылааhын барбыта ыраатта. «ЯТЭК» тэрилтэтэ баар. Манна аҕыйах да буоллар ньиэп-гаас үлэтигэр Дьокуускайтан тиийэ кэлэн баахта ньыматынан үлэлиир дьон баар.
Бүлүү сүнньэ Дьокуускайга көһөр
Билигин да дьон атын улуустарга көһүүлэрэ салҕанар.Сунтаардар, холобур, ньиэби көрдүүр геологияҕа ыктаран эрэллэр.Саха сирин киинигэр көһөр баҕаланаллар. Ону баара Дьокуускай куорат туолан олорор. Үлэ суоҕун тэҥэ. Хамнастара да үрдүгэ суох.Оттон Мииринэйгэ оробуочай идэлээх, сатабыллах киhи түргэнник көнөр кыахтаах. Ити гынан баран саха дьонун санаатын табар, түптээх үлэ мэлигир. Бырамыысыланнастан ыраахпыт, модун тиэхиньикэни билбэппит сыттаҕа. Онон күрэстэһэр кыах суох.
Дьокуускайтан да уунан үлэлээҥ
Уруккута буолбатах, ньиэп-гаас тэрилтэлэригэр үлэлиир кыах баар.
Ол эбэтэр, 45 күн баахтанан үлэлээн баран, 45 күн сынньанаҕын. Айан ороскуотун үлэлэтэр тэрилтэ уйунарын ситиһиҥ.
Мииринэйтэн Таас Үрэххэ диэри баахта массыыналара босхо таһаллар. Мииринэйтэн Дьокуускайга диэри такси син сылдьар. Сыаната 7 тыһ. солк.Онно холоотоххо Айхал, Удачнай диэки аҕыйах такси сылдьар, сыаналара ыарахан.Маны учуоттаан, Дьокуускайтан Мииринэйгэ уонна Ленскэйгэ диэри оптуобустары сырытыннарыахха наада этэ.Мииринэй – материк икки ардыларыгарМииринэй 70 тыh. олохтооҕуттан, сыллата, 6-7 тыh. киһи материкка көһөр. Кинилэри солбуйа 4 тыh. киһи кэлэр: Кыргызстантан, Бүрээтийэттэн, Иркутскайтан, Новосибирскайтан, Кемеровоттан, Новокузнецкайтан, Томскайтан.Быстах олорор буолан, куһаҕан дьиэни чэпчэкигэ атыылаһаллар. Толлубаттар. Билсэр, сибээстэһэр ыырдара киэҥ. Атыылаһааччыны холкутук булаллар, эбэтэр куортамнаһаллар. Үлэ буллахтарына, урууларын, атастарын ыҥырар үгэстээхтэр.
Дьадайыыттан тахсарга уолдьаста
2009-2011 сс. алдьархайдаах кириисис кэллэ диэн ыксатан-халыхынатан, мииринэйдэр дьиэлэрин, даачаларын, аахсыйаларын букатын чэпчэки сыаналарга батарбыттара. Сыаналара түспүт дьиэлэри баара эрэ 30-ча тыh. сыаналаммыт алмаастаах хампаанньа “именной” аахсыйатыгар кэлии дьон кэбэҕэстик атыыласпыттара.Сатабыллаах өттүлэрэ аахсыйа түспүт сыанатын баттаһа, элбэҕи хоторон ылбыттаратар, аахсыйаны «дьэ хоторон-хотордулар».Сорох дьон, уончалыы аахсыйаны чэпчэки сыананан атыылаhан баран, билигин бэйэлэрин билбэттии байдылар.Оттон, Мииринэй олохтоохторо, «Именной» аахсыйаларын 30 – 300 тыhыынчаҕа эрэ батаран баран, билигин “муҥнарын ытыыллар” эрэ.Бу күннэргэ, биир «Именной» аахсыйа сыаната икки мөлүйүөн 600 тыhыынча буолла!Биэстии-алталыы аахсыйаны чэпчэки сыананан мyлчy туттаран ылбыт сорсуннаахтар, билигин ыаратан атыылыыллар.Биhиги дьоммут, хаhан ыараҥнатан-толкуйдаан дьаhаныахтарыгар диэри, баай уччуйар, сыаната түһэр.Уопсайынан, сахалар, быcтах кэм устата, алмаастаах, ниэптээх Мииринэй далбарыттан тиисиhэ, байа-тайа кэлэллэрин хааччыйыах баара.Бу кылгас кэмнэргэ, yлyмнэhэн, ылары ылан хаалыахха баар этэ. Маннык далбар, аны сyyрбэччэ сыл баар буолуо диэн мэктиэ суох.Олох - чыпчылҕан. Ону билинэн туран, yлyмнэhэн, ылары ылан хаалыахха баар этэ. Кэлин, саха эдэр ыччата, Мииринэйгэ кэлиитэ үксээбитин хайгыы эрэ көрөбyн.Кинилэр, манна быстах да кэмнэргэ, байаары-тайаары олохсуйалларын өйyөх тустаахпыт. Дьадайыыттан тахсар уолдьаста. Хаһааҥҥа диэри кэппиэйкэни ааҕыахтаахпытый!
Аны, алмаастаах кыраай киинэ олорор усулуобуйатынан, тупсаҕайынан, ырааhынан, көҕөрдyyтyнэн, айылҕата сымнаhыарынан(Дьокуускайга курдук тоhуттар тымныы, үкэр куйаас манна суох) дьону угуйарын бэлиэтиир оруннаах.
Дьокуускайга холоотоххо, Мииринэй уонна Ленскэй быдан үрдүк хамнастаах, бириэмийэлээх, бонустаах дойдулар.
Кылгас да кэмҥэ кэлэн, эбэтэр баахта ньыматынан үлэлээн, үптэ-харчыта мунньунуҥ, кэскилгитин тэриниҥ.
Манна кэлэн, көнөн, байан, дьоҥҥутугар тирэх-көмө буолуоххут диэн эрэнэн туран, бары үтүөнү баҕара хаалабын.
Станислав Алексеев, Мииринэй куорат.
