“Австрияҕа” диэн күүркэтэн суруйдум ээ, быһыыта. Сибиир хоту муннугуттан ыраах Европаҕа тиийбит киһиэхэ биир да куоракка сылдьыым “си буолуохтааҕар” диэбит курдук. Инсбрук куоракка 4 ый үөрэххэ ыҥыран, онно кылгас кэмҥэ да буоллар, олорон кэллим. Онон куораты ааҕааччыларбар билиһиннэриэм диэн суруйабын. Баҕар, биир эмэ киһи сылдьыбыт-көрбүт куората буолуо. Мин үйэбэр Дьобуруопаҕа үктэммэтэҕим. Кырааскалаабакка-тумалаабакка, хайдах баарынан, туохтан долгуйбуппун, хомойбуппун, астыммыппын боростуой киһи хараҕынан ойуулуу сатыырга кыһаллыам.
Докумуоннаргын бэлэмнээ!
Австрияҕа айанныыр буоллаххына, маҥнай виза оҥорторуохха наада. Европа иһинэн кэлиини-барыыны судургутутаары, “шенгенская зона” диэн эйгэни олохтообуттара. Барыта Дьобуруопа 26 судаарыстыбата киирэр. Онон шенген визатын оҥортордоххо, ол 26 дойдуга хааччаҕа суох сылдьаҕын. Дьокуускайга ол визаны оҥорторуохха сөбүн истэн тиийбиппин, “90 күнтэн уһуннук сылдьаҕын, национальнай виза наада, Москубаҕа оҥортор” диэн мэлдьэһэн кэбистилэр. Мин кулун тутар 5 күнүгэр үөрэнэбин – быһа холоон кулун тутар 1 күнүгэр тиийиэхтээхпин, олохпун булунуохтаахпын, “адаптация” диэннэрин ааһыахтаахпын диэн эрдэттэн быһаарына, ааҕына сылдьыбытым. Виза оҥорторуу – 7 күн, уһаабыта – икки нэдиэлэ. Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр дииллэринии, “аны, уһаан-өрөөн хаалыа, ол-бу буолуо” диэн олунньу ортотун диэки Москубалаатым.
Виза оҥорор сирдэригэр ыллыҥ да үлүбүөй тиийбэккин. Докумуонуҥ биир да сыыһата-халтыта, биир да лииһэ көтүө суохтаах. Онто суох “чэ, онтубун сарсын, мантыбын өйүүн туттарыам” дэтэн атаахтаппаттар. Харабыл, бөдөҥ нуучча киһитэ, ыраахтан “туохха кэллиҥ?!” диэн этиҥ салаһыар диэри хаһыытыаҕа, тугуҥ эрэ тиийбэт буоллаҕына, боруокка да чугаһатыа суоҕа. Мин туттарбыт докумуонум: омук сиригэр айанныыр пааспар, университеттан ыҥырыы, төһө харчыны илдьэ баран иһэрим (кыччаабыта 60 эҥин тыһыынча солк. аҕыйаҕа суох буолуохтаах), хаартыскам, тугу гына баран иһэрим туһунан аҥкыата. Интэриниэккэ киирдэххэ, барыта чопчу ыйылла сылдьар, аҥкыата былааҥката кытары баар, онон олус табыгастаах эбит. Ол эрээри үлэлиир чааһа эриэхэбэй.
Сарсыарда аҕыс чааска турдум. Онон “бириэмэлээхпин” диэн, аргыый-наллаан чэйдээн, метронан өр айаннаан, Москубаны көрө-көрө, хаартыскаҕа түһэрэн эҥин 12 саҕана тиийдим. Онтум баара, 12 чааска үлэлээн бүтэн эрэр эбиттэр! Эбиэт кэннэ докумуон туппаттар. Арай бэлэм визаны туттарар кэмнэрэ эбит. Тоҕо хойутуугут диэн сэмэлээтилэр эрээри, докумуонум итэҕэһэ, сыыһата суох буолан, син туттулар, хата, ордук 5 мүнүүтэлээх этим. Виза биэрэр сиргэ ким да үөрбэт, олус тоҥуйдар, ыйытыы биэрдэхтэринэ, түргэнник-тарҕаннык, сып-сап хоруйдуохха наада. Көннөрү туристыыр виза 35 евроттан саҕаланар. Оттон миэнэ “национальная” диэн ааттааҕын иһин, 100 евро эбит. Үөрэнэ барарым быһыытынан, хата, босхо буолан үөртэ. Били, “киһи ньиэрбэтин сиир” докумуоннарын туттаран, аҕыйах ыйытыкка эппиэттэһэн баран, долгуйан, төлөһөөрү турбут 7,500 тыһыынчабын төттөрү угуннаҕым. Ол – баһаам харчы. Дьиҥэр, айаннаары сылдьар сирбэр сыана олус ыарахан эбит...
Дьиэ булар – уустук
Арай үөрэнэ, үлэлии барар буоллаххына, дьиэни эрдэлээбитэ 2 ый иннинэ буллахха сатанар. Эмиэ бытааран, наллаан “ээ, чэ, тиийдэхпинэ булуоҕум, муннахпына, университет булан биэриэҕэ” диэн тутах санааҥ өрүһүйүө суоҕа. Этэргэ дылы, “хайдах да дьаабылан”. Онон номнуо алтынньы ыйтан саҕалаан уопсайдарга сайаапка биэрбитинэн барбытым. Дьиэ булбатаххына, төһө да ыҥырыылаах буолбутуҥ иһиҥ, бырастыы гын, төннөргөр тиийэҕин, аны визаҕын да сатаан ыларыҥ саарбах. Инсбрук сыанатынан, чэпчэки уопсайы буллум – ыйга 271 евро. Устудьуон киһиэхэ баһаам харчы. Өссө ити – хоско иккиэ буолан олорор миэстэ сыаната. Соҕотох олоруоххун баҕарар буоллаххына, ый аайы ый аайы 300, 400 евроны төлүөххэ наада. Уопсайдара биһиэнин курдук биир Студгородок иһигэр чөкө турбат. Барыта тус-туһунан, ыраах-ыраах сиргэ тарҕанан турар. Хас да уопсай дьиэ сыанатын, усулуобуйатын тэҥнээн-сыымайдаан булаҕын.
Москубаттан Инсбрук куоракка диэри 3 чаас көтөҕүн. Австрияҕа тиийбитиҥ тута биллэр, киһи кыайан ойуулаабат кэрэ пейзаһа! 2000 миэтэрэттэн тахсалаах үрдүк таас, өссө да хаардаах хайалар быыстарынан көтөн истим. Үөһэттэн хайа үрдүгэр, хайа аннынан турар уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах хоруопка дьиэлэр көһүннүлэр. Киһи да хараҕа манньыйар – тула Альпа хайалара. “Маннык сиргэ син балай эмэ олорор буоллаҕым” диэн долгуйа истим.
Сөмөлүөттэн түһээппин кытары ып-ыраас чэбдик салгын саба биэрдэ. Били, хайалартан астынан иһэн, маҥнай уопсайбын хантан буларбын санаан мунааран ыллым. Онтукам тахсааппын кытары 2 мүнүүтэ кэриҥэ хаамыылаах сиргэ бу турар эбит. Аэропорт аттыгар олорор буоллум.
Бу иннинэ Соҕуруу Кэриэйэҕэ үөрэммитим. Онно “ыраах сиртэн киһи кэллэ” диэн университет үлэһитин таксыылаан-таймалаан көрсүһүннэрэ диэн ыыппыттар этэ. Уопсайга тиийбиппитигэр нууччалыы билэр устудьуоннары булан, биһигини көрсөллөрүгэр, көмөлөһөллөрүгэр сорудахтаабыттара. Австрияҕа кэлэҕин эрэ бараҕын – бэйэҥ дьыалаҥ. Ким да көрсүбэт, иннигэр-кэннигэр түспэт, бэл, уопсай туһунан билиһиннэрэр суруктара – ньиэмэстии. Мин үөрэппит омугум тыла – аангылыйалыы. Ньиэмэстии нуулу да билбэппин (ньиэмэстии билбэт устудьуон син балачча эбит). Уопсайдара ып-ыраас, чуумпу. Күлүүс биэрэллэр. Ону ылаҥҥын хаһан да киирэриҥ-тахсарыҥ бэйэҥ көҥүлүҥ. Түүн 12 чааска даҕаны буоллун, кими да киллэрэриҥ көҥүлэ, арыгы да ис, тахсан табахтаа – бэйэҥ быраабыҥ. Ол эрэн тугу да алдьатыма, тыаһаама-ууһаама, чэнчис буол. Тугу эмэ тутуспатаххына – улахан ыстараап. Ону баҕас биир-биэс тыла суох уонна уталыппакка эрэ туура тутан ылыахтара.
Оптуобуска – бэрэбиэркэлээбэттэр. Ол эрээри...
Арааһа, ааҕааччыларбар билиһиннэрэр дьылҕабар буолуо, биир түбэлтэҕэ түбэһэн турардаахпын.
Маҥнай, Инсбрук кыра куорат диэнтэн саҕалыым. Сүрэҕэлдьээбэт буоллаххына, доруобуйаҕын тупсара таарыйа наадалаах сиргэр күн ахсын сатыы сылдьыахха эбэтэр бэлисипиэтинэн тэптэрэн тиийиэххэ сөп. Оптуобус биир барыытын сыаната – 2,40 евро! Ону оптуобуска киириэх иннинэ, анал аптамааттан атыылаһаҕын. Онтон устудьуоннарга сэмиэстир устата сылдьар билиэттээхтэр – 150 евро кэриҥэ. Испэр “ити оннугар ханна эмэ айанныаҕым, бу икки ардыгар сатыы сылдьыам” диэн эрэх-турах санаммытым. Чахчы, мэлдьи сатыы сылдьыбытым. Оптуобус иһэ – ып-ыраас, хас тохтобулу этэн иһэллэр, онтулара кыра экирээҥҥэ көстө турар. Тохтобул икки ардыгар айанныыр кэмҥэ – аан дойдуга субу буола турар сонуннар хаартыскалаах көстө тураллар, иһигэр өссө “вайфайдаах”.
Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, биир нуучча уола кэпсиирин истибиппинэн, оптуобуска сылга биирдэ-иккитэ эрэ бэрэбиэркэлииллэр. Онон, баартаах киһи босхо сылдьыан сөп, тутуллубатаҕына. Биирдэ-иккитэ бэрэбиэркэлии таарыйа оннук айаннаабытым, чахчы даҕаны, ким да хонтуруоллаабат эбит.
Күн ахсын сатыы сылдьар бэйэм биир күн хойут таҕыстым. “Чэ, бүгүн оптуобуһунан айанныам” диэн тохтобул диэки хаамтым. Билиэт ылаары гыммытым, оптуобуһум кэлэн хаалан “бу да сырыыга мичик гынар ини” диэн олорооппун кытары, хара таҥастаах дьон билиэт көрдөөтүлэр. Устудьуон дьиэтиттэн киирбитим биллэр, онон билиэттээх буолуохтааҕым сэрэйиллэр. Ыксаан киирэн хаалан, хойутаан турбут буруйбар уонна баардым суох буолан – ыстараап 73 евро! Устудьуон, омук киһитэ эҥин диэн төрүт бырастыы гымматтар. Тутулуннуҥ, билиэт ылбатаххын – төлөө. Австрияҕа дьон үксэ билиэт ылан киирэр. Билиэккин умнубут буоллаххына, суох буоллаҕына – ыстараап, онон ороскуоттарын сабыналлар. Ити ыстараап сокуона былырыын киирбит. Арааһа, олус элбэх айанньыт босхо сылдьан, сүрдээхтик кытааппыттар.
Тырааныспар тиэмэтигэр киирбиччэ, суол-иис куттала суоҕун бэлиэтиэххэ наада. Ол аата, ким да, гааһын үктээт, массыынатын сүүрпэт. Дьон үксэ суол устун, массыыналардыын бэлисипиэтинэн сылдьар. Оттон дьон хаамар ыллыгар бэлисипиэттээх дьоҥҥо анаан туспа ыллык баар. Оҕолоох дьон, инбэлииттэр, кырдьаҕастар ыгылыйбакка, куттаммакка аа-дьуо хаамаллар. Ким сүүрүөн, эрчиллиэн баҕалаах эмиэ туох да эрэйэ-моһоло суох таптаабыт сиринэн сүүрэр. Эчи, киһи ымсыырыах.
Түүҥҥэ диэри – үөрэх
Университет уота түүн 12 чааска аһаҕас буоллаҕына – киһи соһуйбат. Ол аата ким эрэ лабаратыарыйаҕа тугу эрэ чинчийэ олорор эбэтэр эксээмэнигэр бэлэмнэнэр. Университет бэйэтэ 9 чааска аана сабыллар эрээри, анал чинчийэр дьон күлүүстээх буоллахтарына, киирэн үлэлиир бырааптаахтар. Ону тэҥэ, ааҕар дьиэ (бибилэтиэкэ) үлэ кэмигэр сарсыарда аҕыстан түүн 12 чааска диэри, өрөбүллэргэ киэһэ алта чааска диэри аһаҕас. Ханнык да күҥҥэ тиийэ сылдьыбытым – мэлдьи толору, киһи олорор сири нэһиилэ булар. Кинигэ уларсар буоллаххына, көмпүүтэргэ устудьуон хаартаҕынан бэйэҥ регистрацияланаҕын. Ол көмпүүтэр чиэк курдук лииһи таһаарар, онно ханнык күҥҥэ туттарыахтааҕыҥ суруллар. Ыйыллыбыт күҥҥэ туттарбатаххына – ыстараап.
Соҕуруу Кэриэйэ, Словакия, Румыния, Италия устудьуоннарын кытары бэркэ доҕордоспутум. Мин 24 саастаах эрээри, магистратураҕа үөрэнэрбин, олохтоох үлэлээхпин иһиттэхтэринэ, соһуйаллар. Доҕотторум үстүү-иккилии оҕолоохторун, номнуо дьиэ туттан ыал буолан, үлэлии-хамсыы сылдьалларын, сорохтор чааһынай тэрилтэлээх дьоннорун билэн баран, сөҕөллөр, итэҕэйбэттэр. Кэриэйэҕэ да, Дьобуруопаҕа да буоллун, 30 саастарыгар диэри – оҕолор. Оскуола 12 кылаастаах, ол кэнниттэн тута үрдүк үөрэххэ туттарса охсубаттар. Маҥнай ол-бу үлэ булан үлэлииллэр, харчы мунньуналлар. Харчы мунньан баран, ол бүдьүөттэринэн үөрэххэ туттарсаллар. Аны харчылаах буоллуҥ да баҕарбыт үөрэххэр киирэҕин диэн буолбатах – улахан күрэстэһиини, куонкуруһу ааһан баран биирдэ, үөрэххэ киирэллэр. Төрөппүттэрэ оҕолорун үөрэҕэр, олоҕор-дьаһаҕар көхтөөхтүк кытталлар. Үөрэхтэрин төлөһөр буолан буолуо, хайдах үөрэнэрин, ханнык идэни талбытын, туох буоларын, ханнык уопсайга олорорун барытын хонтуруоллууллар. Ол “маама оҕото” диэн санааны үөскэппэт, төттөрүтүн, үтүө, эппиэтинэстээх гражданин үүнэн эрэрин туоһута. Университекка киирдэхтэринэ, ханнык дьиссипилиинэни талалларын бэйэлэрэ билэллэр. Университет саайтыгар хас биирдии устудьуон анал сирэйдээх. Онно киирэн, ханнык уруогу талаллара, эксээмэн хаһан буолара, туох ирдэнэрэ – барыта суруллар. Бэл, ханнык учуутал туох дуоһунастааҕа, устудьуонтан тугу ирдиирэ туочукаттан туочукаҕа диэри суруллар. Онно суруллубуту тутуспатаххына – уруокка сылдьарыҥ бобуллар. Сурук кэлэр, бырастыы, быраһаай диэн суох. Ол иһин бэйэни хонтуруолланыы, эппиэтинэс үрдүк. Университекка син өйүн-төйүн туппут оҕо киирэр буолуохтаах. Сорох уруокка булгуччу сылдьыах тустааххын диэн моһуйбаттар. Эксээмэҥҥэ эрэ кэлиэхтэрин сөп. Онон үгүс устудьуон үлэлиир, харчы булунар, бириэмэтин ордугар түүҥҥэ диэри үлэлиир бибилэтиэкэҕэ дьарыктанар, уопсайыгар ханнык баҕарар кэмҥэ киирэр. Онон үлэлииргэ, үөрэнэргэ бэрт үчүгэй усулуобуйалаахтар эбит.
Ол оннугар көр-нар өттүн баһылаабыт норуот. Сынньанары баҕас сатыыллар эбит. Наар өкчөччү-бөкчөччү түһэн, кинигэ быылыгар, көмпүүтэр иннигэр лөкөһөн олорботтор...
Сынньанары сатыыр дьон
Инсбрук куоракка маркет, туох баар маҕаһыын барыта хатыылаах. Уу чуумпу. Арай аҕыйах кафе, эрэстэрээн үлэлиир. Эрэстэрээн даҕаны уһаабыта түүн уон бииргэ диэри үлэлиир. Ол кэннэ куорат уу чуумпу. Аҕыйах айанньыт эрэ хаамса сылдьарын көрүөххэ сөп.
Бээтинсэ саҕана, били, “питница” дииллэринии, туох баар кафе, бар толору буолар. Университет иннигэр муусука кулгааҕыҥ хайдарынан тардыллар, окко сытан, олорон эрэ доҕотторун көрсөллөр, кэпсэтэллэр. Уопсайынан, олус элбэҕи иһэллэр. Киэһэтин университет иннэ олоччу пиибэ тааратынан туолар. Сарсыныгар биир да суох гына хомуйан кэбиһэллэр – туох да буолбатаҕын курдук буолар. Уопсай аайы үлэ да кэмигэр араас бэчэрииҥкэ буолар, онно эмиэ арыгы көҥүллүк атыыланар. Арыгыһыт норуот диэҕи, аны итирэн сыылла сылдьар, балааскайдаан хаамар киһи ончу суох. Оннук үөрэн-көтөн, көрүлээн баран дьиэлииллэр. Сылдьыбытым усталаах туоратыгар охсуһууну, этиһиини төрүт көрбөтөҕүм. Түүн уон иккигэ диэри ааҕар дьиэҕэ олорорум, ол кэннэ 30 мүнүүтэ хааман хараҥаҕа дьиэлиирим – ыт да үрбэт. Утары дьон хаамсан кэлбиттэрин да иһин, саараама чугаһыы сорумматтар, оннооҕор туораан биэрэллэр. Ньиэмэс дьонугар ити курдук “дистанция” өйдөбүлэ бигэтик олохсуйбут. Арыгы үчүгэйдик дьайар диэбэппин эрээри, баҕар, испэттэрэ буоллар, өссө ордук буолуох эбитэ буолуо.
Аны тулата хайа буолан, онно баҕас ытталлар. Дьэ, успуорт сайдыбыт, биһирэнэр дойдута. Хобулуктаах кыргыттары, көстүүмнээх дьону киһи сэдэхтик көрөр. Бары чэпчэкитик, судургутук сылдьаллар, хаачыстыбалаах таҥаһы таҥналлар. Сарсыарда алтаттан саҕалаан киэһэ хараҥарыар диэри эдэрдиин-эмэнниин сүүрэ сылдьалларын, хайаҕа ыттан эрэллэрин көрүөххэ сөп. Сайдыылаах, син улахан куорат да буоллар, айылҕаҕа тахсар уустуга суох. Хаһан баҕардаххына, чэбдик салгыны тыынан кэлиэххин сөп. От-мас күөҕэ, араас үүнээйи толуута, айылҕа ырааһа, кэрэтэ онно баар.
Австрияҕа олорор биир доҕорум хайаны көрдөрө диэн илтэ. Арай киһим, ону маны кэпсии-кэпсии, ким эрэ таҥаһыттан түспүт сабы, бөппүрүөскэ тобоҕун хомуйталыыр. Маҥнай тугун эрэ түһэрдэ, ону ылар дуу диэммин “туоххун сүтэрдиҥ?” диэн ыйытабын. Ону сэмэй баҕайытык “ээ, бөх сытарын хомуйабын” диэтэ. Ол кэннэ эбэн: “Дьон бөх быраҕан ааһалларын отой сөбүлээбэппин”, – диир. Эп-эдэр уол ити курдук эппитигэр соһуйдум. Бэйэтэ туспа култуура курдук. Ким даҕаны аһаан баран бөҕүн хаалларарын киһи көрбөт. Оннооҕор ыттара «каакалаатаҕына», сонно хомуйан ылаллар, бөх бааҕар быраҕаллар. Бөхтөрүн бааҕа өстүөкүлэ, хордуоҥка, ас тобоҕо, былаастык диэҥҥэ арахсар. Бары оннук наардаан быраҕаллар. Чөл буолуу туһугар кыһаллар, айылҕаҕа элбэхтик сылдьар буолан, тулалыыр эйгэлэрин харыстыы үөрэнэн хаалбыт эбиттэр. Тыаҕа сырыттаххына, куорат да устун хаамтаххына, ааһан иһэр австриецтар мичээрдииллэр уонна ардыгар дорооболоһон ааһаллар. Маҥнай тоҥуй сирэйдээх, үөрэн быстыбат Москуба дьонуттан тиийэн баран, киһи наһаа соһуйар. Ол эрэн өр кэпсэтэн, бириэмэ атааран, эйиэхэ көмөлөһөн ньаҕайданыахтара суоҕа. Оннук үөрээт, төттөрү тоҥуй баҕайытык туттан ааһа туруохтара буоллаҕа...
Аҕыйах, судургу тылынан ити курдук, дьиҥэ, кэпсээн бара туруохха сөп. Кылгас кэм буолан, тас эрэ хартыынатын көрдөҕүм, ис дьиҥин сылы-сыллаан олорбут киһи билэр. Инсбрук Дьобуруопаҕа баай уонна саамай кэрэ сиринэн биллэр. Баай эрэ туристар сылдьар буолан, сыана ыарахан, айанньыт даҕаны наһаа элбэҕэ суох. Биир кэм “кууһунан” кэлбит Индия дьоно уонна кытайдар олус элбэхтэр. Олохтоох дьон сөбүлээбэтэллэр да, хайыахтарай, дохуоттара буоллаҕа. Истэригэр киллэрбэттэрэ сирэйдэригэр көстөр эрээри, ким да үөҕэн, түһэрэн ааспытын биирдэ да көрбөтөҕүм.
Сардаҥа БОРИСОВА.
Дьокуускай-Австрия-Дьокуускай.
