Сэбиэскэй Сойуус саҕана 15 өрөспүүбүлүкэ буолан араас омугу кытта бииргэ РСФСР диэн ааттанан, бары биир сомоҕо, омугунан араастаһыыта суох олус да үчүгэйдик олорбуппут. Хомойуох иһин, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар Сойуус ыһыллан, тутулуга суох судаарыстыбалар (СНГ) ааттанан, бары туһунан дьылҕаланан, олохпут-дьаһахпыт икки аҥыы барбыта. Билигин урукку бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэр атын харчы көрүҥнэнэн, туспа хааһыланан, оннооҕор уопсай тылбыт буола сылдьыбыт нуучча тылын судаарыстыбаннайа суох оҥорон, аҥаардас бэйэлэрин ийэ тылларын сокуоҥҥа бигэргэтэн, туһунан тылланан-өстөнөн, дьаһанан олороллор.
Урут – кытай, билигин кыргыыс омук элбээтэ
Кэлии омуктар, өрүү да буоларын курдук, атыы-эргиэн, ас-үөл кииннэригэр, тутуу хампаанньаларыгар үлэлииллэр. Хаһан эрэ кытай элбээтэ, ырыынак туолла диэн дьиксинэр, саллар эбит буоллахпытына, аҕыйах сылтан бэттэх уруулуу түүр тыллаах аймахтарбыт кыргыыс омук элбээбитэ харахха биллэрдик быраҕыллар буолла.
Куоракка сылдьан көрдөххө, ырыынактарга, атыы-эргиэн кииннэригэр, илиҥҥилии ааттаах кафеларга, чайханаларга, баанньыктарга – иннигин көр, кэннигин хайыс – бэйэбит курдук сахалыы-махалыы сирэйдээх, ол эрээри атын тылынан саҥарар омуктарбыт, барааны кумах куйаарга мэнээк ыыталаан кэбиспит курдук элбээтилэр. «Сатабыллаах саһыл саҕаланар» үгэһинэн олохтоохтук олорорго олохторун-дьаһахтарын оҥоһуннулар, аймахтарын дойдутугар эргиллибэттии олохсуйдулар.
Маҕаһыын хаһаайынын кытта кэпсэтииттэн
Дьэ, онон кыргыыс аймахтарбын кытта ыкса билсээри, бу күннэргэ кинилэр бас билэр маҕаһыыннарыгар сылдьыталаатым. Биллэр биричиинэнэн маҕаһыыннар ааттарын ыйбаппын (эрэкэлээмэ буолбатын диэн).
Сыаната удамырынан саха үксэ сөбүлээн сылдьар кыргыыстар маҕаһыыннарыгар киирэбин. Киирэн хаһаайыны кытта кэпсэтээри ыйыталаспытым, хомойуох иһин, суох буолан биэрдэ. Баҕар, кэлиэ дуу диэн кэтэһэ таарыйа таҥас-сап сыаналарын аппарааппар түһэрэ сырыттым. Хантан кэлбитэ биллибэккэ, биир орто саастаах эр киһи ойоҕоспор биирдэ баар буола түстэ, «тугу үспүйүөннүү сылдьарым» туһунан бэрт эйэҕэстик ыйыталаста. Онтум маҕаһыын хаһаайына буолан биэрдэ. Мин итинник түгэҥҥэ испэр бэлэм турбут буоламмын, истигэн саллаат курдук чиккэс гына түстүм, бары үтүөбүн киллэрэн, мичээрдии-мичээрдии, кинилэргэ чугас узбек тылынан кэпсэппиппэр киһим бэйэбинээҕэр өссө ордук «уулунна», үөрүүтүттэн кууспата эрэ, хата, туттунна. Дьэ, онон икки өттүттэн тыл быһаҕаһыттан өйдөһөн, киһим ыйытыктарбар эппиэттииргэ сөбүлэстэ.
Бакытбек: – Бэйэм Ош уобалас Карасу куоратыттан төрүттээхпин. 90-с сыллар саҕаланыыларыгар Новосибирскай куоракка эргиэн институтун үөрэнэн бүтэрэн, буҕаалтыр идэтин баһылаабытым.
Саха сиригэр олохсуйан эргиэнинэн дьарыктаммытым ыыра ыраатта, ааспыт үйэ саҕаттан диэххэ сөп. Табаарбытын Москуба уонна Новосибирскай куораттартан аҕалабыт. Үксэ Арассыыйаҕа оҥоһуллан тахсыбыт табаары атыылыыбыт.
– Бакытбек ука, улахан баҕайы маҕаһыыннаах эбиккин дии. Бэрт улахан үлэттэн-сылбаттан таҕыстаҕа буолуо, бу биисинэһиҥ?
– Көрөрүҥ курдук, бу 300 кв.миэтэрэ иэннээх сиргэ үксэ дьиэ кэргэҥҥэ, оҕолорго аналлаах таҥаһы атыылыыбыт. Сыанабыт удамыр буолан, элбэх атыылаһааччы сылдьар, үҥсэргээбэппит. Күҥҥэ үп киирэрэ үчүгэй. Онтукабыт үксэ куортамҥа, нолуокка, 10-ча үлэһитим хамнаһыгар барар. Сорох-сороҕор ороскуоппутун нэһиилэ эрэ уйунар түгэммит эмиэ баар буолааччы.
– Атыылаһааччылар табааргыт хаачыстыбатыттан, оҥорор өҥөҕүтүттэн төһө астыналларый?
– Баччааҥҥа диэри этэҥҥэ, биир да улахан үҥсүү суох. Астыммат буолуу атыылаһааччылар өттүлэриттэн суох. Арай биир эмэ хаачыстыбата мөлтөх табаары ылан баран төнүннэрдэхтэринэ, төттөрү ылабыт, аккаастаабаппыт. Атыылаһааччы быраабын күөмчүлээбэппит.
– Үлэһиттэриҥ бэйэҥ билэр дьонуҥ дуо?
– Биллэн турар, туох кистэлэ кэлиэй, үксэ бэйэм хаан аймахтарым.
– Оччотугар бэйэҥ бас билэр дьиэлээх-уоттаах буоллаҕыҥ?
– Бэлэм улахан коттедж дьиэни атыылаһан олохсуйбуппут ыраатта. 4 оҕолоохпун, бары – оскуола оҕолоро.
– Оҕолоруҥ манна төрөөбүттэрэ дуо, оччоҕуна туох баар социальнай өҥөнөн туһанан эрдэххит.
– Бары Саха сиригэр төрөөбүттэрэ. Дьиэ кэргэҥҥэ көрүллэр социальнай көмөнү барытын туһана олоробут. Федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ көрөр ийэ хапытаалларын барытын туһанныбыт. Эбиитин элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ сир учаастагын эмиэ ылбыппыт. Онон манна олорорго усулуобуйа барыта баар. Оҕолорбут манна төрөөбүт буоланнар, дойдуларын курдук саныыллар. Дойдубутугар дэҥҥэ баран кэлэбит.
Аан бастаан Саха сиригэр кэлэрбитигэр Дьокуускайга үксэ мас, эргэ дьиэлэр, дьоно сиэрэй маасса, дьиҥнээх дэриэбинэ курдук этэ. Кэнники 10 сыл иһигэр тутуу бөҕөтө ыытыллан, куорат тупсан, көрүҥэ лаппа сэргэхсийдэ. Манна суол оҥоһуутугар (аспааллааһыҥҥа), ырыынакка кытай омук кэннэ үксэ кыргыыстар үлэлииллэр. Судаарыстыбаннай да тэрилтэлэргэ биир дойдулаахтарбыт үгүстэр.
«Кыаҕырдахпытына, дойдубутугар төннөбүт»
«Манна олохсуйар санаабыт суох», – дэһэллэр бэйэлэрэ бас билэр чайханалаах аймахтарбыт. Барахсаттарым тылларын билэр буоламмын, туох баар кистэлэҥнэрин бары аһаҕастык кэпсээхтииллэр. Ол эрэн сорох-сорохтор сэрэнэллэр, кэпсэтэртэн мас-таас курдук быһаччы аккаастаналлар, хаартыскаҕа түһэртэн куотуналлар. Сэрэйдэххэ, регистрацията, хонтуруола суох үлэлээччи, олорооччу да баар быһыылаах.
Атын өттө быһа бааччы: «Тугуй, аны эн биһигини тоҕо бу дойдуну буллугут, бэйэҕит дойдугутугар олорбокко диэн интэриэһиргиигин дуо? – диэн бэйэбин төттөрү доппуруостуох курдук буолаллар. Онон, арааһа, үгүстүк сирэй-харах анньыллар, ыарыылаах соҕус боппуруостара буолбут бадахтаах. Ол иһин, бэйэлэрин тылларынан саҥардахпына «бэттэхтииллэр», кэпсэтэргэ айахтара аһыллар. «Бэйэбит мусульманкабыт эбит», – дэһэллэр, сыаналарын түһэрбиттэрин бэйэлэрэ да билбэккэ хаалаллар.
Нурхон – ырыынак атыыһыта:
– Тоҕо биһиги эрэ туспутунан суруйа сатыыгын, интэриэһиргиигин? Узбектар, таджиктар эмиэ элбэхтэр. Кинилэр тустарынан эмиэ суруйуҥ ээ.
Саха сиригэр биһиги ахсаан өттүнэн элбэхпит, ону мэлдьэспэппит. Дойдубутугар үлэ-хамнас суох, хамнас кыра буолан, үлэлии кэлэбит. Букатын олоро кэлбэппит, атахпытыгар турдахпытына, дойдубутугар төннөбүт. Баҕар, олохсуйааччылар бааллара буолуо, мин биир бэйэм аны аҕыйах сылынан, оҕолорум оскуоланы бүтэрдэхтэринэ, дойдулуубун.
Манна кыргыыс уолаттара саха кыыһын кытта холбоһон олороллоро үгүс. Биир Шерзод диэн табаарыһым саха кыыһын кытта ыал буолан олороллор. Үс үчүгэйкээн уолаттардаахтар. Мэчиэппитигэр ислам итэҕэлин ылыммыт саха уолаттара сылдьаллар, арыгы испэттэр, табах тардыбаттар. Олус үчүгэй уолаттар, кинилэри кытта табаарыстаһабыт. Интэриэһиргиир буоллаххына, бээтинсэ күн күнүскү намаз саҕана кэлэ сылдьыаххын сөп.
Биллэн турар, Киргизияҕа урукку сылларга норуот хамсааһына, долгуйуута сотору-сотору буолара. Билигин арыый этэҥҥэ курдук. Дойдубутугар аҕа ууһунан олоруу, хоруупсуйа элбэх. Хаһан эмэ олох-дьаһах тубустаҕына, балаһыанньа көннөҕүнэ, дойдулаах дьон төннөр бөҕө буоллахпыт.
Джалалабад уобалаһын Базаркурган оройуонуттан сылдьар Иляз диэн уоллуун кэпсэтэбин.
– Кэлбитим аҕыйах сыл буолла. Саха сирин наһаа сөбүлээтим. Кыһына тымныы да буоллар, киһи син олоруон сөп эбит. Дьон-сэргэ сыһыана үчүгэй. Тылбыт да үксэ майгыннаһара интэриэһинэй эбит. Онон хайдах эрэ аймахтарыҥ ортотугар сылдьар курдук сананаҕын. Бэйэм сулумахпын. Кэргэн ыларбар халыым харчыта мунньунаары манна кэлбитим. Сөбүгэр үп-харчы мустахпына, дойдулуом, кэргэн ылан, оҕо-уруу төрөтөн дойдум барахсаҥҥа олохсуйуом.
Асель, Ош уобалас, Иссык-Культан сылдьар, чайханаҕа официанныыр:
– Киргизия аатырбыт күөлэ Иссык-Культан төрүттээхпин. Билигин онно туризм сүрдээҕин сайдан эрэр. Хата, эн эмиэ күүлэйдии кэлээр ээ, кэмсиниэҥ суоҕа, наһаа кырасыабай айылҕалаах дойду. Тиийэн көрбүт дьон наһаа сөҕөллөр, сөбүлүүллэр. Кэргэмминиин кэлбиппит син балайда буолла. Дойдубутугар сыл аайы, сороҕор сылга иккитэ баран кэлэбит.
Дойдубут киин куората Бишкек кэнники кэмҥэ биллэ улаатта, киэргэйдэ. Кэргэмминиин манна үлэлээн кыаҕырдахпытына, кырдьар сааспытыгар дойдубутугар тиийэн олохсуйуохпут. Дойдубут от-маһа, фруктата элбэҕэ ырай дойдута буоллаҕа.
Асель дьүөгэтэ, 24 саастаах Базаргуль кэпсэтиибитигэр кыттыһар:
– Киргизия хоту өттө цивилизацияҕа ордук чугас. Оттон соҕуруу өттүгэр абыычайдарын кытаанах соҕустук тутуһан олороллор. Онно «Ала качуу» (похищение невесты) диэн былыргыттан кэлбит абыычайдарын илдьэ сылдьаллар. Билигин ити үгэһи бырабыыталыстыба таһымынан суох гынарга үлэлэһэллэр. Биһиги курдук эдэр кыргыттар итинник сиэртэн-туомтан эмиэ саллабыт. Хайдах таптаабат киһибитигэр дьонноро эрэ баҕардылар диэн, кэргэн тахсан олоруохпутуй? Кэбиһиий, аллаах быыһаатын...
Илхом – ырыынак атыыһыта:
– Мин туох да булкааһа суох дьиҥнээх саха кыыһа Лена диэн кэргэннээхпин, минньигэс бэйэлээх метис оҕолордоохпун. Кэргэммин көрсөн холбоһуохпуттан мин атын омук диэн өйдөбүлү төбөбүттэн суох гыммытым. Биһиги Сир Ийэ диэн ааттанар сирдээҕи олох уопсай олохтоохторо буолабыт. Онон омугунан араарсыы диэн санаа миэхэ билигин төрүт суох.
Атыы-эргиэн ситимигэр элбэхтэр
Дьэ, ити курдук тыллаах-өстөөх, өйдөөх-санаалаах буолан биэрдилэр, хас биирдии билсибит, кэпсэппит дьонум. Улахан атыы-эргиэн кииннэригэр үлэлии турар эдэркээн Чулпан, Умида диэн эриэккэс ааттаах эдэркээн кыргыттар «үлэбитигэр сэмэ ылыахпыт» диэн тэһииркээннэр, кыратык эрэ кэпсэтэн ыллылар, салгыы үлэлэрин үрдүгэр түстүлэр. Хайыахтарай, барахсаттар, тосту-туора дойдуга баһаалыста туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар дьон. Кинилэри эмиэ өйдүүгүн. Манна даҕатан эттэххэ, улахан атыы-эргиэн маҕаһыын ситимнэригэр үксэ кыргыыс омук үлэлиирин үксүбүт бэлиэтии көрөр буолуохтаах.
Аныгы кэмҥэ «гастарбайтер» диэн эриэхэбэй соҕустук ааттанан Арассыыйа үгүс сиригэр-уотугар өтөн киирбит бырааттыы омуктарбыт мантан инньэ өссө да элбиэхтэрэ турдаҕа. Мантан олохтоох нэһилиэнньэ олоҕо-дьаһаҕа улаханнык тупсан барыа суоҕа эрээри, араас быһыы-майгы, уларыйыы-тэлэрийии тахсыан эмиэ сөп.
Омуктар ис санааларын билистэ
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
