“Туох барыта тэҥнэбилгэ биллэр” дииллэр. Онон “Кыым” ыраах-чугас эрэгийиэннэр, атын дойдулар хайдах тэринэн-дьаһанан олороллорун дьаныһан туран суруйа-сырдата сатыыр. Быһата, саха дьоно аттыбытыгар туох буола турарын туһунан чопчу уонна сиэрдээх өйдөбүллээх буолуохтаахпыт. Олохпутун-дьаһахпытын, үлэбитин-хамнаспытын, кыахпытын-таһыммытын, кэскилбитин сиэрдээхтик сыаналанар туһугар...
Бу күннэргэ Руслан Баишев диэн бэрт ыллам-дьэллэм, сайаҕас табаарыспыт Кавказ өрөспүүбүлүкэлэринэн билэ-көрө, күүлэйдии айаннаан кэлбитин көрсөн кэпсэттибит.
Айанньыт да араастаах. Сорох киһи ханна эрэ ыраах айаннаан кэлэн баран, “үчүгэй баҕайы сиргэ сырыттым, ып-ыраас, наһаа сайдыылаах, үчүгэй дьонноох...” эҥин диэнтэн атын тугу да эбэн кэпсиирэ суох буолааччы. Онно холоотоххо, Руслан Алексеевич ураты болҕомтолоох, билэргэ-көрөргө дьулуурдаах, уоһа ыпсыбат ыйытыылаах, тохтообот токкоолоһуулаах буолан, атын дьон таба көрбөтүн да көрбүт, билбэтин да билбит буолааччы...
Бүгүн, чопчу, Грузия эрэ туһунан кэпсэтэбит (Руслан Баишев түгэҕэ көстүбэт уһун-киэҥ кэпсээниттэн кылгатан, баһын-атаҕын эрэ...) Этэҥҥэ буоллаҕына, салгыы кини Хотугу Осетия, Ингушетия, Дагестан, Чечня тустарынан кэтээн көрүүлэрин сырдатыаҕа.
– Руслан, ол Кавказка туохха баран кэллиҥ? Туох соруктаах?
– Күнэ-дьыла тоҕооһон биэрдэ. Кэргэним, оҕом уонна бэйэм үлэбитигэр-үөрэхпитигэр бэрт тоҕоостоох “хайаҕас”, иллэҥ кэм көстүбүтүн туһанан бара сырыттыбыт. Грузияҕа кэргэним Орто Азиянан, Казахстанынан эргийэн Киевтэн көтөн тиийбитэ, орто уолбут Москубаттан холбоспута, мин кыра уолбун кытта Дьокуускайтан көппүтүм. Дьиҥинэн, урут элбэх араас дойдуга сылдьыбытым эрээри, Кавкаһы көрө илик этим. Ону көрүөхпүн уруккуттан баҕарарым, саантыырым. Сүрүн сыалым, биллэн турар, сынньаныы. Ону таһынан – билии-көрүү. Тус бэйэм, тюрколог Николай Антонов үөрэнээччитэ буоларым быһыытынан, саха оһуорун сайдыытын, төрдүн-төбөтүн өйдөөрү-сыаналаары хууннар-скифтэр “зверинэй истииллэрин” интэриэһиргиибин. Кавказ түмэллэригэр сылдьан кинилэр оһуордарын, ойууларын-бичиктэрин көрүөхпүн, саха киэнигэр тэҥниэхпин баҕарбытым.
Дьэ, бу сырыыбар Кавказ өрөспүүбүлүкэлэрин түмэллэрэ бөҕөнү тото-хана көрөн кэллим. Хас күн аайы, саамай кыччаабыта, иккилии түмэлгэ (кыраайы үөрэтэр, этнография, устуоруйа, уран ускуустуба...), Зураб Церетели, Нико Пиросмани, Тициан уо.д.а. быыстапкаларыгар сырыттым.
Грузиннар
Бу мин кэпсээним – аҕыйах күн иһигэр сылдьан ааспыт киһи өйдөбүлэ. Баҕар, тугу эрэ сыыһарым буолуо, ону ааҕааччы учуоттуо диэн эрэнэбин.
Билбэт дьон грузиннары син биир армяннар, азербайджаннар курдук хара бараан дьүһүннээх, хара баттахтаах-бытыктаах дьон курдук санааччылар. Дьиҥинэн, дойдуларыгар сылдьан көрдөххө, грузиннар сып-сырдык дьүһүннээх дьон эбит. Бөдөҥнөр, улахаттар. Син биир биһиги “нууччата баһыйбыт бааһынайдарбыт” курдук сирэйдээх-харахтаах дьон. Арай, муннулара эрэ токур, сүһүөхтээх.
Алтыһан ааспыт дьонум бары, ол иһигэр таксистар эмиэ, дойдуларын устуоруйатын наһаа үчүгэйдик билэллэрэ үөртэ. Бука бары “биһиги, грузиннар, былыргы грек аргонавтарын, Рим, Византия импиэрийэлэрин, Колхида саарыстыбатын саҕаттан ыла судаарыстыбаннастаах, дириҥ устуоруйалаах дьоммут. Кавказка биһигиттэн атын оннук норуот суох” диэн киэн тутта кэпсииллэр. Адьас, түөстэрин тоҥсуналлар. Ону киһи ылынар. Холобур, кэлин Хотугу Кавказка сылдьан баран былыргы тутууларынан, устуоруйа пааматынньыктарынан көрөн ону бүк итэҕэйэҕин.
Итини таһынан, төһө эмэ элбэх турист сылдьарын үрдүнэн, грузиннар кими да албынныы-түөкэйдии сатаабаттарын бэлиэтиэххэ сөп. “Хайдах албынныахпыный, мин – грузиммын” диэни кулгааҕыҥ уһугунан истэн аһарталыыгын. Кэлин Ингушетияҕа сырыттахпына “депортацияттан төрөөбүт дойдубутугар төннөн кэлбиппитигэр, биһиги дьиэбитигэр олохсуйан олорор грузин ыаллара малбытын-салбытын, сүөһүтүгэр тиийэ, барытын лөкөччү хаалларан баран көһөн барбыттара. Онно холоотоххо, сорох атын Кавказ омуктара – барбатахтара, барар да буоллахтарына, барытын соруйан алдьатан, уматан баран көһөллөрө” диэн кэпсээн турардаахтара. Ол төһө бырыһыана кырдьыгын билбэппин эрээри, Кавказка барытыгар да (осетиннартан уратылар) грузиннары көнө, чиэһинэй, бэрээдэктээх дьон быһыытынан сыаналыыллар курдук өйдөөбүтүм.
Билиҥҥи грузиннар, христианныы итэҕэллээх буолан, ахсаан өттүнэн эбиллиилэрэ мөлтөх. Бэйэлэрэ да ону билинэллэр, Арассыыйаны кытта тэҥнэһэн аахсар кыахтаах дьон курдук санамматтар.
Тбилиси куоракка 1864 с. тутуллубут биир дьиэни куортамнаан хоно сырыттыбыт. Адьас, дыбарыас. Дьиэтин өһүөтэ – 5 м, ааннарын үрдүгэ 3 миэтэрэ кэриҥэ үрдүктээх, былыргы грузин дворяннара олорбут дьиэлэрэ. Мала-сала мааныта, бу дьиэ урукку хаһаайыннара – грузин аристократтара – сүүһүнэн сыллар анараа өттүгэр уруһуйдаммыт мэтириэттэрэ сөхтөрбүтэ. Ол куортамнаабыт ыалларбыт аҕалара сэбиэскэй кэмҥэ кистээн иистэнэр мастарыскыай оҥорон иккитэ хаайылла сылдьыбытын кэпсээбиттэрэ.
Чопчу ким да эппэтэҕэ эрээри, дьон тылын тамаҕыттан “бу дойдуга наркотик проблемата баар быһыылаах” диэн санаан аһарбытым баара. Чэ, ону бигэргэтэр кыаҕым суох.
Нэһилиэнньэ төһө баайын-дьадаҥытын киһи быһаччы этэрэ уустук. Холобур, урут биэнсийэ кээмэйэ 20 лари (540 солк.) эрэ эбит буоллаҕына, Саакашвили былааска кэлэн баран ону 180 лари оҥорбут. Ону таһынан, 20 ларига тэҥнэһэр социальнай төлөбүрдэр көрүллэллэр эбит. Быһата, билиҥҥи биэнсийэлэрэ – 5 тыһ. 200-400 солк.
Бэнсииннэрэ ыарахан – 1 дуоллар (69 солк. кэриҥэ). Бурдук, эт сыаната ыарахан эбит. Эт киилэтэ – 280-350 солк. Ол оннугар, фрукта босхону эрэ үрдүнэн. Виноград – 27 солк. Сыаналарынан көрөн тэҥнээтэххэ, дьадаҥы соҕустук олорор курдуктар.
Олус да элбээбэтэр, умнаһыттар эмиэ бааллар. Ол эрээри, Дьокуускай умнаһыттарыттан уратылара диэн, арыгыһыттар буолбатах. Көрөр-харайар оҕолоро-уруулара суох кырдьаҕас дьон.
Грузиннар алпаабыттара наһаа уустук буолан, турист эрэйи көрүөн сөп. Уулусса аата, биллэрии-ыйынньык барыта грузин уонна аангылыйа эрэ тылынан суруллар.
Грузиннар Арассыыйаҕа сыһыаннара
Киин уонна арҕааҥҥы Грузияны тилэри айаннаатым, дьону-сэргэни кытта кэпсэттим эрээри, Арассыыйа, нуучча норуотун туһунан куһаҕаны саҥарар биир да киһини көрбөтүм. Арассыыйа туһунан бары да наһаа үчүгэй өйдөбүллээхтэр, Арассыыйаттан сылдьабын диэтэххэ үөрэ көрсөллөр. Ол тоҕотун биир кырдьаҕас грузин кэпсээнинэн тиэрдиэхпин сөп. “90-с сыллар кэннилэриттэн Арассыыйа энергетика эбийиэктэрин арааран кэбиһэн биһигини букатын эһэ, хоргутан өлөрө сыспыт кэмнэрэ баара. Соҕуруу Осетия, Абхазия айдааннарыгар Арассыыйа туох оруоллааҕын, билиҥҥи сыһыаммытын эҥин барытын бэркэ билэбит. Ол эрээри, кэнники хас эмэ үйэ тухары Турция, Иран курдук ыарахан “ыалларбытыттан” Грузияны көмүскээн хас эмэ уонунан тыһыынча нуучча саллаата өлбүтүн-сүппүтүн биһиги өссө үчүгэйдик өйдүүбүт. Ыйааһыҥҥа уурдахха, ол кэлиҥҥи быстах иирсээннэри барытын быдан ырааҕынан куоһарар. Грузиннар уонна нууччалар – дьылҕабыт-устуоруйабыт хардарыта ыга баайыллыбыт, үйэлэр тухары доҕордуу норуоттарбыт...”
Холобур, сааһырбыт өттө сэбиэскэй кэми аһара истиҥник ахталлар. “Наһаа үчүгэйдик, иллээхтик-эйэлээхтик олорбуппут” диэн өйдөбүллээхтэр. “Кыра быраат буолан баттанар-атаҕастанар этибит” диэбэттэр. Уопсайынан, грузиннар кимиэхэ баҕарар, ол иһигэр ыалларыгар армяннарга, азербайджаннарга эмиэ, аһара “толерантнай”, иллээх сыһыаннаахтар эбит.
Арай, 45-50 сааһыттан үөһэ грузиннар бары нууччалыы үчүгэйдик билэр эбит буоллахтарына, ыччат нууччалыы букатын да билбэт.
Сирэ-уота
Мин урут Грузияны барытын кырылас хайа дойду буолуо дии саныыр этим. Оннук буолбатах эбит. Тбилиси – Гори – Боржоми – Кутаиси – Уреки – Батуми маршрутунан дойду улахан аҥаарын алларанан сыыйдым да, ханан да адаар таас хайаны көрбөтүм. Кыра мырааннар уонна биһиги Туймаадабыт хочотун курдук налыы сир. Арагва, Кура өрүстэр хочолоро. Иллэҥ сир диэн суох, барыта бааһына, оҕуруот. Аны суоллара барыта, ханнык эрэ хайа тэллэҕэр саһан турар бөһүөлэккэ тиийэ, ыт баһа төкүнүйэр аспаал суола.
Грузия айылҕата кырасыабайын кэпсии да сатыыр наадата суох. Ону киһи барыта билэр. Ото-маһа бөдөҥө! Сорох сиргэ икки балаһалаах трасса устун айаннаан иһэн халлааны да көрөр кыаҕыҥ суох, мас быыһыгар туннелынан баран иһэр курдуккун.
Иһэр уулара олус ырааһын таһынан, босхо эбит. Уу иһин төлөбүр букатын да суох үһү. Уулуссаҕа кыраантан уу тыга турарын ким да “иһим ыалдьыа, сүһүрүөм” диэн куттаммакка холкутук иһиэн сөп.
Баһылыктарыгар сыһыаннара
Кэпсэппит дьонум бука бары урукку бэрэсидьиэннэрэ Михаил Саакашвилины хайҕаан таҕыстылар. “Арассыыйаны кытта уопсай тылы булбута буоллар, үйэтин да тухары бэрэсидьиэннээн олоруо этэ” дэһэллэр.
Ол эрээри дьон-сэргэ ордук Бидзина Иванишвили диэн дойдуга балтараа сыл премьер-миниистирдии сылдьыбыт миллиардеры махтана ахтар. Ханна да сылдьыбытыҥ иһин, “бу Иванишвили реставрациялаппыт дьиэтэ-пааматынньыга, бу кини туттарбыт сынньалаҥын-успуордун базата, бу кини тутан таһаарбыт кафедральнай собуора...” диэн буолан иһэр. Быһата, бу киһилэрэ Грузия норуотун хаһаайыстыбатын бары салааларыгар, хас эмэ тыһыынчанан ааҕыллар култуурунай эбийиэктэригэр миллиардынан үбү-харчыны куппут, көмөлөспүт уонна көмөлөһө олорор эбит. Онуоха эбии, кэпсээбиттэринэн, Саакашвили былааһы аһара ылан, Төрүт сокуону уларытан үйэтин тухары бэрэсидьиэнниирдии оҥостон барбытын сөбүлээбэккэ былаастан туораппыт. Ол кэннэ Иванишвили Грузия судаарыстыбаннай тутулун ким баҕарар санаабытынан уларыта сылдьыбатын курдук уларытан, бэрэсидьиэн былааһын кыччатан, парламент оруолун улаатыннаран биэрбит. Ити кэннэ балтараа эрэ сыл премьер-миниистирдээн баран, былаастан бэйэтэ баран биэрбит. Урукку өттүгэр Грузияҕа бэрэсидьиэннэрэ бары да кэриэтэ: Гамсахурдиа, Шеварднадзе, Саакашвили – олус айдааннаахтык, өрөбөлүүссүйэ эрэ көмөтүнэн уурайбыттара. Быһата, Бидзина Иванишвили Грузияҕа аны хаһан да оннук айдаан буолбат оҥкулун оҥорон баран былаастан тэйэн биэрбит. Грузин таҥаратын дьиэтин үлэһиттэриттэн ыйыталастахха, Саакашвилины үөҕүөх куһаҕан тылларын булбаттар, Иванишвилины уу иһэ-иһэ хайгыыллар этэ.
Грузиннар Сааакашвили саамай улахан ситиһиитинэн дойдуга криминал, хоруупсуйа суох оҥоһуллуутун ааҕаллар эбит. Кэпсээбиттэринэн, өскөтүн Саакашвили иннигэр Грузия хаайыыларыгар 2 тыһ. киһи олорбут эбит буоллаҕына, кини саҕана ол сыыппара 20 тыһ. тиийбит. Түмүгэр, дойдуга, си алҕаска да, биир да криминал аптарытыата хаалбатах, хоруупсуйа төрдүттэн суох оҥоһуллубут. Итини таһынан, Саакашвили Аджария автономията 2004 сылга диэри букатын туспа судаарыстыба курдук тэринэн-дьаһанан олорбут сепаратизмын тохтоппут үтүөлээх эбит. Уопсайынан, грузиннар “Саакашвили саҕана өй-санаа уһуктуута, “биһиги уларыйыахтаахпыт, сайдыахтаахпыт” диэн өй-санаа наһаа күүһүрбүтэ” диэн өйдөбүллээхтэр. Ол да иһин буолуо, Грузияҕа сылдьан “ол урут оннук этэ, билигин биһиги – атыммыт” диэни элбэхтик истэҕин. Таарыйа, өскөтүн Гамсахурдиа, Саакашвили саҕана Грузия Абхазияны, Соҕуруу Осетияны күүс өттүнэн, кыһарыйан “бэриннэрэ” сатаабыт эбит буоллаҕына, Иванишвили “туох да күүһүнэн орооһуута суох, Грузияны сайыннаран, байытан, осетиннар, абхазтар бэйэлэрэ баҕаран, дьулуһан туран холбоһоллорун ситиһиэхтээхпит” диэн позицияны тутуһарын кэпсээтилэр.
Дьон кэпсээнинэн, билиҥҥи бэрэсидьиэннэрин Георгий Маргвелашвилины, урукку өттүгэр үөрэх миниистиринэн үлэлээбит, улаханнык биллибэт-көстүбэт киһини, Иванишвили олордубут.
Туризм
Грузияҕа туристар кыһыннары-сайыннары тохтообокко сылдьаллар эбит. Хас хардыыҥ аайы туриска кэтиллэҕин. Дьобуруопаттан, Араб дойдуларыттан, Ирантан, Турцияттан... Сирэйин-хараҕын тууна бааммыт мусульман дьахталларын субу-субу көрөҕүн. Нуучча туристара уопсай маасса 30-40 %-нын ылаллар быһыылаах.
Батуми – Аджария киин куората, Хара муора кытылыгар турар пуорт-куорат. Нэһилиэнньэтэ – 160 тыһ. Турцияны кытта кыраныыссалаһар. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар манна мусульман грузиннар олорбуттар. Тыллара грузинныы эрээри, ислам итэҕэллээх дьон. Сэбиэскэй былаас сылларыгар ол итэҕэллэрэ сайҕанан, умнуллан, билигин онно нэһилиэнньэ 30 %-на эрэ мусульманнар үһү. Үөһэ ахтан аһарыллыбытын курдук, Аджария – 2004 с. Грузияны утары, бэл, аһаҕас сэбилэниилээх утары турсууга тиийэ сыспыт эрэгийиэн.
Олохтоох дьон Батумины “Лас-Вегас курдук буолан эрэр” дииллэр. Грузия былаастара бу куораты баара-суоҕа уонча эрэ сыл иһигэр туризм, култуура киинигэр кубулутан киһи билбэт оҥорбуттар. Бу манна баар казиноларга сүүйсэ, оонньуу-көрүлүү, сынньана ислам дойдуларыттан турист бөҕө хотоҕостуу субуллар буолбут. Инньэ гынан, харчы бөҕө хамсаан, билиҥҥи Батуми ханна эрэ ыраах баар Дубаи куорат курдук небоскреб дьиэлэринэн, харах халтарыйар сиэдэрэй тутууларынан, дыбарыастарынан сөхтөрөр. Дьэ, кытаанах килэйии-халайыы.
Бачча кэлбиччэ, анаан-минээн Гори куоракка баар Сталин түмэлигэр сылдьан аастым. Билэргит буолуо, бу кини төрөөбүт куората. Бу түмэлгэ Сталин төрөөбүт дьиэтэ, төрөппүттэрин мала-сала кытта баар. Манна аан дойду араас муннуктарыттан турист суккуллан олорор. Толору туристаах оптуобустар хотоҕостуу субуһаллар. Төһө да Грузия демократ дьокутааттара быыбар буолаары гыннаҕын аайы бу түмэл үбүлээһинин быһыах буолан саанналлар, Сталин түмэлин билигин 100 % судаарыстыба үбүлээн олорор. Түмэл үлэһиттэрэ, төһө да биир дойдулаахтара буолбутун иһин, Сталины үчүгэй да, куһаҕан да диэбэккэ, аҥаардас устуоруйа фактарынан эрэ сирдэтэн кэпсииллэрэ сөхтөрдө, астыннарда.
Бу түмэли тутуу Сталин тыыннааҕар, 1949 с. саҕаламмыт эрээри, кэлин “культ личности” сараламмытын кэннэ, үлэ барыта тохтоон хаалбыт. Онон Грузия былаастара түмэли бэйэлэрин кыахтарынан салгыырга күһэллибиттэр. Даҕатан эттэххэ, бу Сталин түмэлигэр сылдьан икки саха уола туристыы сылдьалларын көрсөн, кэпсэтэн аастым. “Азербайджантан кэллибит, Батумига баран иһэбит” дииллэр этэ. Массыына куортамнаан Кавказ устун күүлэйдии, көрө-билэ сылдьаллара. Наһаа үөрэ-көтө кэпсэтэн ааспыппыт.
Ыраах айанныы барар дьоҥҥо сүбэ быһыытынан... Биһиги сырыыбыт былаһын тухары “БлаБлаКар” диэн систиэмэни туһанныбыт. Ол эбэтэр, аан дойду былаһын тухары куораттар икки ардыларынан айанныыр тырааныспар электроннай тиһигин. Судургутук быһаардахха, ханнык эмэ куоракка бараары гыннаххына, ол систиэмэҕэ киирэн кимнээх ол туһаайыынан айанныылларын көрөҕүн уонна мэҥэстэн, кыбыллан бараҕын. Инньэ гынан Грузия устун киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук чэпчэки сыананан айаннаатыбыт. Таарыйа, айан ыраах, аара суолга туох күүтэрин ким да билбэт. Ол иһин, барыам иннинэ, дьиэ кэргэммин барытын страховкалаабытым.
Бүтэһигин 2014 с. атын дойдуга тахса сылдьыбытым. Ол кэм иһигэр олох наһаа уларыйбытын, саҥа технология бөҕө киирбитин билэн-көрөн улаханнык сөхтүм. Аны туристыы барар киһи интэриниэт технологияларын туһанан айанын чэпчэтэрэ хайаан да наада буолбут.
Грузия экэниэмикэтэ 2015 сылтан ыла сылын аайы 4-5 % үүнэ турар.
Тииһинэн олоруу алын кээмэйэ – 180 лари (4800 солк.)
Үлэтэ суохтар үлэлиир саастаах нэһилиэнньэ 11 %-нын ылаллар. Куоракка – 11 %, тыа сиригэр – 5 %.
Орто хамнастара – 8 тыһ. солк. (Тбилисигэ – 20 тыһ. солк.)
1 хостоох дьиэ иһин төлөбүр – 2100 солк., 4 хостоох – 3005 солк.
Михаил Саакашвили былааска кэлэн баран, 100 тыһ. тахса ахсааннаах полиция үлэһиттэрин сарбыйан, 26 тыһ. киһини эрэ хаалларбыт. Ол түмүгэр, криминал барыта суох оҥоһуллубут, дьон полицияҕа ытыктабыла хас да бүк улааппыт.
Гори куоракка баар Сталин түмэлигэр биһиги “биир дойдулаахпыт” Нестор Каландаришвили мэтириэтэ ыйанан турар эбит. Бу киһи кимин онно түмэл үлэһиттэрэ эрэ билэллэр. Атын ким да билбэт үһү. Бэл, төрөөбүт сиригэр эмиэ. Быһата, аанньа ахтыбат, сыаналаабат киһилэрэ эбит.
Оннук киһи аатынан Дьокуускай куорат биир саамай улахан уулуссата ааттанан турарыттан кыбыста санаатым.
Тбилиси туһунан аҕыйах тыл
Тбилиси – 1,5 тыһ. сыл устуоруйалаах, 1 мөл. нэһилиэнньэлээх былыргы куорат. Бэйэтин устуоруйатын тухары 20 төгүл өстөөххө былдьана сылдьыбыт. Куораты 458 с. Вахтанг Горгасал диэн грузин ыраахтааҕыта төрүттээбитин туһунан номохтор бааллар. Куорат аата “тбили – итии” диэн грузин тылыттан үөскээбитин бу сылдьан саҥа биллим. Сероводородтаах итии дьүүктэлэр баалларын иһин. Бу манна баар Пушкин, Лермонтов уо.д.а. сөбүлээн сууммут баанньыктара билиҥҥэ диэри килэйэн-халайан үлэлии тураллар...
Кэпсэттэ Иван Гаврильев.
