Ааспыкка Италия уонна Австрия туһунан кыратык сырдаппыттааҕым. Бүгүн аҕыйах күҥҥэ Германия диэки айанныах. «Германия», «ньиэмэс» диэтэхтэринэ, ааҕааччылар, хараххытыгар туох көстөрүй? Ким-туох көстөрүн сэрэйдэҕим буолуохтун, оттон мин аҕыйах күн иһигэр кими көрсүбүппүн, туохха түбэспиппин хайдах баарынан кэпсиим.
Чэпчэки эрэ диэн, өлө оонньоон...
Мин ханна эмэ айанныыр буоллахпына, Booking.com диэн саайка киирэн утуйар-хонор сир булааччыбын. Ол саайка киирдэххинэ, сыанатын, усулуобуйатын бэйэҥ ыйаҕын. Холобур, «10-100 эрэ дуолларга хонор кыахтаахпын» диэн ыйдаххына, чэпчэки сыаналаах хостел, хас киһи үлэспитэ көстөр.
Германияҕа хаһан да сылдьа иликпин. Сарсыныгар Хайдельберг диэн былыргы куоракка оптуобуһунан айанныахтаахпын. Хонор сир тала олорон, «чэ, ыраас омук хостеллара да бастыҥ буолуохтаах» дии саныыбын. Үгүс хостел сыаната 35-40 евроттан үрдүк. Сымыһахпын быһа ытырабын, ыарахан диэн сирэбин. Ол олордохпуна, 15 евроҕа (1125 солк.) «Sleep(утуй)&Cheap(чэпчэки)» диэн ааттаах хостел таҕыста. «Тоҕо чэпчээбитэй» диэн сэрэхэдийдим. Биир орон хаартыската баар, Интэриниэттээх эҥин диэн эрэкэлээмэлээх. «Икки күҥҥэ баҕас... Хоно эрэ кэлэр буоллаҕым», – диэт, сакаастаатым. Ол курдук хаһан даҕаны түһээн баттаппатах сирбэр үрүсээкпин сүгэн айанныы турдум. Ааспыт ыстатыйабар ахтыбыт Австрия Инсбрук куоратыттан Хайдельберга диэри – оптуобус.
Ардах түһэр. Оптуобуска дьон аҕыйах, биир миэстэни баһылаан олордум. Дьобуруопа оптуобуһа иһигэр туалеттаах, вайфайдаах, төлөпүөн сэрээттиирдээх. Толору тэриллээх көлөҕө киирбиччэ, налыйан хааллым. Аны былыт баттаан, устунан нухарыйан бардым. Арай ким эрэ саҥатыттан уһукта биэрдим: миэл курдук мап-маҥан сирэйдээх, сып-сырдык баттахтаах, уурбут-туппут курдук бэрээдэктээх көстүүмнээх икки уол тобулу көрөн тураллар, «Билэҕин дуо, ньиэмэстии?» диэн тоҥуйдук ыйыталлар. Ол аата, Германия кыраныыссатыгар кэлбиппит: миигин омук диэн пааспарбын, визам болдьоҕун туоһулаһаллар. Оннук ыйыталаһаат, оптуобуспутун кыраныыссаҕа киирэрин көҥүллээтилэр. Ньиэмэстэри кытары билсиһиим ити курдук саҕаланна.
Киэһэ аҕыс диэки куораппын буллум, автовокзалга түһэрдилэр. Аны биир чаас хааман, онлайн хаартаны туһанан хонор сирбэр тиийдим. Онно «көр-нар» саҕаланнаҕа үһү.
Хостелбар ким да көрсүбэтэ. Арай аан боруогуттан куһаҕан сыт саба биэрдэ. Кибис-кирдээх муостаҕа, сахсырҕалаах улахан бөх суумкалара кыстаммытыгар, пиибэ-буокка бытыылкалара кэчигирэспиттэригэр хараҕым хатанна. Арай түгэх хараҥа хостон биир эр киһи тахсан кэллэ уонна дорооболосто. Ол киһи эмиэ хоноһо эбит. «Хаһаайын ханнаный? Интэриниэти хайдах холбуубунуй?» – диэн ыйытабын. Киһим саннын ыгдах гыннарар: «Ханна баҕарар киирэн сыт, сиргэ даҕаны. Манна орон бөҕөтө баар», – дии-дии, кибис-кирдээх, таҥаһа-саба суох, киирэр аан таһынааҕы мас ороннору ыйар. Аллараа этээстэн хараҥа сирэйдээх, бытыктаах эр дьон таҕыстылар, маайкалаахтар, тугу эрэ мөккүһэллэр дуу, этиһэллэр дуу. Миигин киһи кэллэ диэн аахайбаттар даҕаны. Мин айантан сылайбыт, харчы төлөөбүт киһи кыыһырыах санаам кэллэ. Уоскуйан, «баҕар, атын сиргэ хонуом» диэн тахсан, куоракка Интэриниэт көрдөөтүм. Туох барыта сабыллыбыт, аҕыйах эрэстэрээн аһаҕас да, Интэриниэттэрэ суох. Суоҕу суоруом дуо – били сирбэр төнүннүм.
Эмиэ куһаҕан сыт саба биэрдэ, төттөрү алдьаммыт хоруудабар түбэстим. Дьиэ уота-күөһэ суох, хабыс-хараҥа. Ким да суох курдук. Маайкалаах «дьээдьэлэр» көстүбэттэр. Боруокка тэпсэҥнээн баран, быстыам дуо, түгэх хос диэки аастым. Хараҥа буолан, төлөпүөнүм уотунан сырдатабын. Саатар, биир да хос (оннооҕор баанналара) олуйара-хатыыра суох. Төлөпүөнүм сэрээтэ бүтэн эрэр, ииттэрээри гыммытым – элэктэриичэстибэ суох. Хайыахпыный, таҥаспын устубакка, биир матараастаах сиргэ сыттым. Тэрэпиискэ курдук таҥас сыыһа сытара. Суорҕаннара быһыылаах. Ону тэлгэнним. Киһи сиргэнэр эҥин туһунан толкуйдаабат.
Сарсыарда 5-6 буоларын кэтэһэн баран, сырдыырыгар киин диэки айанныырбын саныы сытан, нуктаан бардым... Арай түүн аан аһыллар тыаһыттан уһугуннум. Маайкалаах, татуировкалаах эдэр киһи киирэн эрэр. Куттанан, тыыммат да курдук буоллум. Миигин көрбөт. Сырдатар лаампа (светильник) баарын холбоото, миигин көрөөт, бэйэбинээҕэр соһуйда. Хаһаайыны солбуйар киһи эбит, Интэриниэт суоҕун, бу курдук чэпчэки уонна усулуобуйата куһаҕан сирин туһунан быһаарда. «Чэ, сөп, сылайдым» диэбиппэр кырдьык-хордьук тахсан барда. Хата, этэҥҥэ тураат, киин сир диэки куоппутум, төттөрү кэлбэтэҕим. Онон чэпчэки, саарбах сири талар оннугар, кыратык ыарахан да буоллар, киһилии усулуобуйалаах хостел булар наада. Нөҥүө күнүгэр 25 евроҕа олус үчүгэй хостелы булан абыраммытым. «Ыраас ньиэмэс сиригэр» диэн өйдөбүлүм сууралыннаҕа ити...
Үөдэн түгэҕиттэн – үөрэх сиригэр
Ити Хайдельберг кэннэ аны Берлиҥҥэ айаннаатым. Ааспыкка ахтан аһарбыт, монгуол уонна түүр тылын чинчийэр, Италияттан сылдьар, Германияҕа үлэлиир учуонай Элизабетта Рагагнин тоһуйда. Түүн буолуута тиийбитим. Түһээппин кытары «тсс» диэн тыаһаабакка сылдьарым туһунан «имнэннэ». Онтон сибигинэйэ-сибигинэйэ, «киэһэ 10 кэннэ тыаһыа-ууһуо суохтаахпыт» диэн быһаара истэ. Чахчы, Германияҕа уопсай дьиэҕэ олорор буоллаххына, утуйар саҕана уу чуумпу буолуохтаах. Ньиэмэстэр быраабылалара кытаанах, үлэлэрэ ыарахан. Онон сынньанар кэмнэрин ким даҕаны аймыа-мэһэйдиэ суохтаах, атын дьон бокуойун ытыктыыллар. Боруобалаан айдаар эрэ. Дэлэҕэ, «штраф» диэн тыл ньиэмэс тылыттан үөскүө дуо?!
Учуонай Элизабетта Рагагнин Берлин киинигэр кэргэниниин олорор. Монгуоллуу истииллээх киэҥ дьиэлээх: кинигэтэ туолбут кэбиниэттээх, таһырдьа диэки истиэнэтэ – өстүөкүлэ, Берлин уулуссата нэлэйэн көстөр, киэҥ тэрээсэлээхтэр. Бэрт ыалдьытымсах, көрсүө ыаллар. «Ыалдьыт арааһа кэлэр, хонон-өрөөн ааһаллар» диэн кэпсииллэр, ыалдьыттарга диэн туспа бардаахтар.
Мин Австрияҕа үөрэнэ сылдьан Рагагнин ыстатыйаларын ааҕан, киниэхэ суруйан аҕыйахтык көрсүбүппүт. Миигин Берлиннээҕи көҥүл университекка бэйэтин кытары тэҥҥэ лиэксийэ аахтара ыҥырбыта. Университекка үлэлиирин быһыытынан, устудьуоннара билиилэрин, үөрэтэр эйгэлэрин хаҥатаары, саха киһитэ кэлбитинэн, саха тылын, култууратын туһунан билиһиннэрдэ. Атын түүр тылыттан биһиги тылбыт уратыта биллэр. Турок, узбек, уйгуур устудьуоннара бааллар, бэйэ-бэйэлэрин син удумаҕалатан өйдөһөллөр. Саха тыла, төһө да түүр тыла буолбутун иһин, мин саҥабыттан тугу да өйдөөбөттөр, «дьоппуон тылыгар майгынныыр» дииллэр. Ол курдук, тылбытын тэҥнээтибит, чуолаан саха тылын холобурдарын көрдүбүт. Дьуптуон, уһун аһаҕас дорҕооннордоохпутун истэн соһуйаллар. Университекка сылдьан, түмэл көрөн, оҕолордуун көрсөн, бириэмэбит олус ыгыма. Сарсыарда иккиэн университекка бараары олорон, кофе быыһыгар кэпсэтиибитин ааҕааччыларбар тиэрдэбин.
Элизабетта Рагагнин урааҥхайдар тустарынан
– 1972 сыллаахха Хотугу Италияҕа Фриули диэн эрэгийиэҥҥэ турар Порденоне куоракка күн сирин көрбүтүм, онно улааппытым. Аҕам – итальянец, ийэм – венгерка. Венециятааҕы Ка Фоскари университетыгар үөрэммитим. Алтаай, перс, араап тылларын салаатыгар киирбитим. Учуонай истиэпэнин Германия Майнц университетыгар Тюркология уонна Алтаайдааҕы чинчийиилэр диэн салааҕа көмүскээбитим. Билимҥэ салайааччым тюрколог Ларс Йохансон этэ. Чинчийэр үлэбин Монголия хоту өттүгэр олорор Духа диэн омук тылыгар анаабытым. Урут-уруккуттан аҕыйах ахсааннаах норуоттар тустарынан сэҥээрэрим. Мин төрөөбүт эрэгийиэммэр, аҕыйах ахсааннаах омук баар – фриулианнар уонна кинилэр тыллара. Бэйэм мэлдьи Монголия түүр тыллаах омуктарын сэҥээрэрим. Духа уонна Туха омук тылларыгар аҕыйах ыстатыйа тахсыбытын кэннэ, кинилэр тылларын үөрэтэргэ быһаарыммытым. Кэмсиммэппин, чинчийиим түмүгэ лингвистика, култуура, антропология салааларын билэрбэр элбэҕи биэрбитэ.
– Духа уонна Туха диэн «урааҥхайдар» диэн ааттаах биир омук курдук саныырым...
– Духа тыла Тайҕа-Сайаан, оттон туха Истиэп-Сайаан түүрдэрин тыллара. Духалар – табаһыттар, тухалар сүөһү иитэллэр. «Урааҥхайдар» диэн монгуоллар Монголияҕа олорор атын тыллаах омуктары ааттыыллар. Ону тэҥэ монгуол тыллаах урааҥхай бөлөхтөрө эмиэ бааллар. Монгуоллар, духа уонна туха омуктары «цаатаннар» дииллэр. Ол аата «табаһыттар» диэн тылбаастанар.
– «Урааҥхай» диэн этноним туһунан бэйэҥ түөрүйэлээххин дуо?
– Олус интэриэһинэй тиэрмин. Түҥ былыргы кэмнэртэн хас даҕаны, араас-араас этническэй бөлөхтөрү бэлиэтээн кэлбит. Ити тиэрмини дириҥник ырыттахха, Сибиир этно-устуоруйатыгар саҥа уоту саҕыах этэ.
– Монголия салалтатыттан туох эмэ көмөлөөхтөр дуо? Ахсааннара төһөнүй?
– Духалар көмө харчы ылаллар, тухаларга туох да көрүллүбэт. Духа тылынан саҥарааччы – 500 эрэ кэриҥэ киһи. Туха тылын үчүгэйдик билэр киһи уонча эрэ киһи хаалбыт этэ, аны бары – саастаах дьон. Духа тылын харыстыырга, сайыннарарга кыах баар диэн көрөбүн. Тоҕо диэтэххэ, эдэр дьон эмиэ туруорса сатыыллар. Цаган Нуур оскуолатын дириэктэрэ Ойнбадам Чулууннуун духа тыла уонна култуурата диэн монгуол тылынан кинигэ суруйа сылдьабыт. Бу кинигэ күн сирин көрдөр, тылы үөрэтэргэ, харыстыырга көмөлөһүөх эбит. Оттон туха тыла симэлийэр суолга үктэннэ, быһата, инникитэ суох тыл. Биһиги, учуонайдар, сыалбыт, кырамаатыканы, араас тиэкистээх матырыйааллары, култуураҕа-үгэскэ сыһыаннаах үлэлэри харыстаан хаалларыахтаахпыт. Кэлин атын да үөрэхтээхтэргэ туһалыаҕа, үлэлэрин сайыннаралларыгар көмө буолуоҕа. Тыл быраабын уонна бэлиитикэтин тиэмэтигэр, граннары интэриэһиргиир буоллаххытына, ELDP диэн бырагырааманы Интэриниэккэ көрдөөҥ (ELDP programme in London offers grants for language documentation)
– Өссө ханнык эспэдииссийэлэргэ сырыттыҥ, айаҥҥа түбэспит туох эмэ кэпсээннээҕиҥ буолуо.
– Тылга сыһыаннаах хонуу эспэдииссийэтигэр Тува Өрөспүүбүлүкэтигэр, Киргизияҕа, Казахстаҥҥа, Узбекистаҥҥа, Азербайджаҥҥа уонна Орто Илин дойдуларыгар сылдьыбытым. Дьиҥэ, олус элбэх кэпсээннээх буоллаҕым! Ону Дьокуускайга тиийэрбэр хаһааныым, наллаан олорон кэпсиэҕим.
– Үөрэтэр устудьуоннарыҥ тылы чинчийиигэ баҕалаахтар дуо?
– Уопсастыбаҕа туһалыаҕа диэн санаан үөрэнэ сылдьаллар, бэйэлэрэ даҕаны наһаа элбэҕэ суохтар. Сорох устудьуоннарбын эспэдииссийэҕэ талан илдьэ сылдьааччыбын. Холобур, кэнэҕэс Монголияҕа туха тылын үөрэтэ барыахтаахпыт. Ити курдук быраактыка үгэнигэр тэҥҥэ илдьэ сырыттахха, үөрэтэр тылларын омугун дьиҥ олоҕун биллэхтэринэ, таһаарыылаахтык үлэлиэхтэрэ.
– Баҕа санааҕын, былааннаргын этэн хаал.
– Духа тылыгар уонна култууратыгар анаабыт кинигэбит этэҥҥэ күн сирин көрдөр диэн ыра санаалаахпын. Маны таһынан Марко Поло диэн учуонай Монголияҕа айанын туһунан монгуол тылынан кинигэ суруйа сылдьабыт. Ону Ка Фоскари уонна Улан-Батор университетыгар үлэлиир кэллиэгэлэрим буолан көмөлөөн оҥоробут. Бэйэм монгуол тылын билэр буолан, италия тылынан монгуол тылын үөрэтэр кинигэ таһаартарыахтаахпын. Аны Азербайджан тылын эмиэ удумаҕалыыр буолан, тыл синхрониятыгар, диахрониятыгар тэттик үлэлэри суруйа сылдьабын. Алтаай тылларын чинчийэр хаапыдыраны салайар бэрэпиэссэр буоламмын, солом ончу суох. Ол да буоллар, быыс-арыт булан, Саха сирин көрдөрбүн диэн баҕа санаалаахпын. Бу саас Японияҕа хомондьуруопкаҕа көппүтүм, онтон төннөн иһэн, Өлүөнэ өрүс тоҥон сытарын көрөн, барыах баҕа санаам өссө күүһүрбүтэ.
Куорат устун
Саха тылын үөрэппитим кэннэ, Хилаль диэн Берлиҥҥэ төрөөбүт, онно олорор, үөрэнэр кыыс, мичээрдии-мичээрдии, батыһа сырытта. Устунан Берлини көрдөрүөм диэн биир уруокка сылдьыахтаахпын күрэттэ. Уруок туһунан ахтыбычча, Саха сирин туһунан дьэ билэн соһуйаллар, алгыс, үгэс туһунан олус элбэхтик ыйыталлар, «ама, билигин да алгыс этэр, иччилэри итэҕэйэр, айылҕаҕа сүгүрүйэр түүр баар дуо?» диэн саҥа аллайаллар.
Кинилиин сылдьар кэммэр, уулуссаҕа дьон-сэргэ хайдаҕын көрөн хааллым. Мин, Хилаль уонна биир Узбекистантан сылдьар учуутал буолан сылдьабыт. Берлини киһи ньиэмэс дойдута диэбэт, булкуурдаах сир. Уулуссаҕа үксүн аангылыйа тыла иһиллэр. Саастаах дьахталлар, омуктары олус сөбүлээбэттэрэ харахха быраҕыллар. Метроҕа олордоххо, бэл, кынчарыйан да көрөөччүлэр бааллар. Аны метроттан тахсарбытыгар узбек кыыһа уонна икки ньиэмэс дьахтара санныларыттан алҕас таарыйсан ааспыттарын, анарааҥҥылар айманнылар-кыыһырдылар. Сарсыардаттан мичээрдии сылдьыбыт Хилаль хараастан хаалла, туох эрэ диэн ньиэмэстии мөҕүттэр. Уонна холкутук быһаарар: «Мэлдьи ити курдуктар. Итэҕэлбиттэн сылтаан хаста даҕаны үөҕүллэ сылдьыбытым. Манна олорооччу миграннар Берлин илин өттүгэр олорортон куттаналлар. Тоҕо диэтэххэ, өр олорбут киһи быһыытынан этэбин, кинилэр расистар, атын итэҕэли, култуураны ылымматтар. Олус элбэхтэ кынчарыйалларын, өһүргэтэн ааһалларын тулуйабын. Аны Дьобуруопаҕа гранжданстволаах туурактар быыбарга кыттар бырааптаахтар. Ол кэмҥэ, «Турцияҕытыгар барыҥ» диэн сирэй-харах анньаллар» – диэн Хилаль хомойон кэпсии истэ. Бэйэтэ мусульманка, икки тылынан, туроктыы уонна ньиэмэстии үчүгэйдик саҥарар, былаатын баана сылдьар. Онон син сэрэхтээх соҕус сир диэн өйдөбүл хаалларбыта. Берлиҥҥэ кэнники сылларга тутуу бөҕөтө барбыт эбит, оннооҕор олохтоохтор бэйэлэрэ атыҥырыыллар, күнтэн күн уларыйа турар диэн сөҕөллөр. Аҕыйах сылынан төннөрүм буоллар, билиэ суох эбипин. Ыаллыы олорор австриецтар, ньиэмэстэргэ тэҥнээтэххэ, быдан эйэҕэстэр, холкулар. Онтон итальянецтарга киһи тэҥнии да барбат. Итальянецтар быдан сайаҕастар, кэпсэтинньэҥнэр, туох баарынан көмөлөһө сатыыр аһаҕас норуот.
Ити курдук, 3 күннээх ыгым сырыым түмүктэннэ. Берлини суруйарбар олус ыарырҕаттым. Куоратын курдук эгэлгэ кырааскалаах, киһи өйдүүрэ, иилэн ылара ыарахан дойду эбит. Олус элбэх умнаһыт баар, ким эрэ улаханнык ыллыыр, гитаралыыр, ким эрэ наушник кэтэн туран суол ортотугар үҥкүүлүүр, ким эрэ бэйэтин кытары кэпсэтэр... Чэ, баҕар, түбэлтэтэ оннуга буолуо гынан баран, бэрээдэктээх эрээри бэйэтэ туһа туспа, элбэх уларыйыыны тулуйбут дьикти сир эбит, Берлин.
Сардаҥа БОРИСОВА.
