Мэтиэдьикэ хаапыдырата
Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүгэр киэҥ далааһыннаахтык, дириҥник хорутан кэскиллээхтик үлэлиир биир салаа – Саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын оскуолаҕа үөрэтии мэтиэдьикэтин хаапыдырата. Хаапыдыра үлэтин итинник сыаналааһын, биллэн турар, харахха быраҕыллар ураты хардыылартан көстөр.
Ол, бастатан туран, ийэ тыл, литэрэтиирэ, култуура учууталларын үөрэтии-иитии төрүт көрүгэ – норуот кэскилин, төлкөлөөх түөрэҕин уһансар үрдүк аналлаах учууталлары бэлэмнииргэ тиһиктээх үлэни тэрийии, дьулуур. Үөрэх былаанынан эрэ муҥурдаммакка, учуутал буолуохтаах дьону эбии дьарыктарынан хааччыйыы.
«Билиҥҥи ыччат кинигэ ааҕыыттан тэйдэ» диэн санаа оруннаах. Учуутал буолуохтаах киһи оскуола бырагырааматынан эрэ таһымнанара тутах, сороҕор ол да ситэтэ суоҕа көстөр. Ол иһин дьарык тас өттүгэр хаапыдыра учууталлара оскуолаҕа курдук ааҕыы дьарыктарын тэрийэн, уус-уран айымньыны ырытыыга аналлаах аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир араас тэрээһини бөлөхтөрүнэн ыыталлар. Бу дьарыктар ааҕыыга айымньылаах сыһыан үөскүүрүгэр бигэ тирэх буолаллара көстөр.
Ыччаты ийэ тыл, култуура учууталыгар бэлэмнээһиҥҥэ хаапыдыра сэбиэдиссэйэ, бэрэпиэссэр Евдокия Михайловна Поликарпова сүүрбэччэ сыл устата сылаатын-сылбатын аахсыбакка, устудьуоннары утумнаахтык, айымньылаахтык дьарыктыыр «Эйгэ» тыйаатыр-устуудьуйата, «Тыйаатыр бэдэгиэгикэтэ», «Уус-уран ааҕыы» куурустара сүҥкэн көмөлөөхтөр. Устудьуоннар уус-уран ааҕыыны тыйаатыр бэдэгиэгикэтин кытта ситимнээн дьиҥ сыанаттан ааҕыы, оруоллары толоруу быраактыкатын барбыт буолан, оскуолаҕа үлэлии тиийдилэр да, учууталларын курдук ааҕыы, тыйаатыр ускуустубатынан утумнаахтык дьарыктаммытынан бараллар. Ол түмүгэр оҕо аймах, дьон-сэргэ биһирэбилин ылыахтарын ылаллар. Уус-ураннык ааҕар, артыыс талааннаах учуутал, биллэн турар, литэрэтиирэни, тылы, култуура үөрэҕин айымньылаахтык үөрэтэр ньыманы баһылаабыт буолар.
Хаапыдыра тылы үөрэтии мэтиэдьикэтигэр үөрэнэр босуобуйанан толору хааччыллыылаах. Устудьуоннарга саха тылын эгэлгэ мындырын табан туһаныыга, истиили, тиэкиһи таҥыы мындырдарын иҥэриигэ ураты болҕомто ууруллар. Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ оскуола учууталларыгар мөккүөрдээх түгэн билигин да элбэх: сорох кырамаатыкаҕа «охтор», сорох, төттөрүтүн, олус наукаҕа үлүһүйэр омсолоох диир. Хаапыдыра уһуйааччылара тылы үөрэтии олох хаамыытын кытта тэҥҥэ хардыылаһан иһиэхтээх диэн биир көрүүлээхтэр. Устудьуоннар тугу билбиттэрин, туох ньымаҕа үөрэммиттэрин быраактыкаҕа туһаналлар. Манна даҕатан эттэххэ, үнүстүүт сүүһүнэн быраактыкатын биһиги хаапыдырабыт иилиир-саҕалыыр.
2013 сыллааха хаапыдыра төрөөбүт тылы, омук тылын (аангылыйа, кытай тылларын), Аан дойду култууратын төрүттэрин, оскуолаҕа үс биридимиэти тэҥинэн үөрэтэр бырааптаах учууталлары бэлэмнээһини үөрэх тиһигэр киллэрбитэ.
Быйыл бастакы выпускниктар бакалаабыр дьупулуомун ылан, оскуолаҕа үлэлээн эрэллэр. Оҕолорбут өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар былдьаһыгынан, ордук аангылыйа тылын учууталынан ананан, айымньылаахтык үлэлэрин саҕалаан эрэллэрин туһунан биллэрэллэр.
Быйылгы выпускниктарбыт ыырдара киэҥ буолла: биир ыччаппыт – Румынияҕа, 1 – Красноярскайга, 4 Омук тылын үнүстүүтүгэр магистратураҕа үөрэнэ киирдилэр. Бу көрдөрүү хаапыдыра идэлээх исписэлиистэри бэлэмнээһиҥҥэ сөптөөх суолу тутуспутун туоһулуур.
2015 сылтан хаапыдыра саха тылыгар, литэрэтиирэтигэр уонна төрүт култуураҕа өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын үөрэх кинигэтинэн хааччыйыыга таһаарыылаахтык үлэлиир. Тыл үөрэҕин кинигэлэрин туһунан үөһэ бэлиэтээбиппит. Оттон төрөөбүт литэрэтиирэҕэ үөрэх кинигэлэрин хаапыдыра үлэһиттэрэ уус-уран литэрэтиирэ киһини иитэр-сайыннарар, духуобунай күүһүн арыйыыга, онон ыччаты сайыннарыыга, киһититиигэ туһулуур суолунан салайтарбыттара көстөр. Улуу Өксөкүлээх, «Ойуун түүлэ», улуу Ойуунускай «Кыһыл Ойуун» курдук билиҥҥэ диэри саха норуотун олоҕун суолун сырдатар, кэскиллээххэ сирдиир айымньылары 9, 10 кылаастарга иккистээн лаппыйан үөрэтиигэ киллэрии бу дириҥ далай түгэҕин булларбатах, өй-сүрэх мөккүөрүн, сэһэнин туппут айымньылары дириҥник ырытан, хас биирдии тылыгар иҥэн киирэн ылыныыга тускуланар. Ити курдук суолунан кылаассыкаттан – билиҥҥи литэрэтиирэҕэ, билиҥҥи литэрэтиирэттэн – кылаассыкаҕа киһи өйүн-санаатын, киһилии сиэрдээх, көҥүл тыыннаах буолууга сирдиир, такайар күүһү уһугуннарар айымньылар үрдүкү кылаастарга таҥыллан киирэллэрэ оруннаах, билиҥҥи кэм тыыныгар, ирдэбилигэр эппиэттиир.
2017 сылтан хаапыдыраҕа дассыан Никитина Ньургуйаана Гаврильевна салалтатынан биир дьоһуннаах үлэ саҕаланан, 5, 6, 7 кылаастарга «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх босуобуйата бэчээттэнэн, оскуолаларга туһаныллан эрэр. Үөрэх босуобуйатыгар норуот бөлүһүөпүйэтин тутаах өйдөбүллэрин билиһиннэрии, кэм-кэрдии эргиирин туомунан салайтарыы, норуот олоҕор, дьылҕатыгар ураты суолталаммыт саха саарыннарын билиһиннэрии көстөр. Ити барыта үөрэнээччилэр эйгэлэригэр чугас, оҕолор тутан-хабан, тобулан оҥорор кыахтарын арыйар ньымаларынан бэриллибит. Үөрэх босуобуйата саҥа тарҕанан эрэр эрээри, төрүт култууранан дьарыктанааччылар болҕомтоҕо ылбыттара, хантан атыылаһыахха сөбүн сураһыылара оскуола тас өттүгэр да интэриэһи тардар кыахтаах үлэ буолсу диэн сыаналыахха сөп.
Дьэ, ити курдук дьоҕус хаапыдыра балачча таһаарыылаахтык үлэлиир, ыччаты уһуйар. Уустук боппуруос ханна барыай, ол эрээри ону иллээх, айар кэлэктиип быһаарарыгар үнүстүүт үлэһиттэрэ саарбахтаабаттар.
Ойуунускайга аналлаах тэрээһиҥҥэ
Билим күнүгэр
Эдэр учууталлар кэпсииллэр
Сааскылаана Прокопьева (ПО-СА-13), Горнай улуус учуутала:
– Үгүспүт тыа оскуолаларыгар аангылыйа тылын учууталынан ананныбыт. Оттон мин Горнайга аангылыйа тылын учууталынан 2-тэн 11-с кылааска диэри үлэлээн эрэбин. Саҥа учууталлаан эрэр киһи билбэтим элбэх, ыарахан түгэн баар эрээри, бакаа этэҥҥэбин. Саха оҕотугар аангылыйа тылын үөрэтиигэ төрөөбүт тылы билии улахан көмөлөөҕүн манна кэлэн өссө бигэтик өйдөөтүм. Бу икки тыл майгыннаһар өрүттэрдээх буолан, саха тылыттан тута аангылыйа тылын үөрэтэр ордук көдьүүстээх эбит. Оччотугар саха оҕото уруогу түргэнник уонна чэпчэкитик ылынар эбит. Түгэни туһанан, уһуйааччыларбын Учуутал күнүнэн эҕэрдэлиибин уонна дириҥ махталбын этэбин.
Дмитрий Местников (ПО-СА-13), Хамаҕатта учуутала:
– Кыра сааспыттан аангылыйа тылын сэҥээрэр буолан, Саха-аангылыйа салаатын «ити мин бөлөҕүм» диэн, чахчы, эрэллээх киирбитим. 11 буолан быйыл үөрэхпитин туйгуннук түмүктээбиппит. Үөрэх сылларын санаан аһардахха, элбэх да үтүө түгэн өйгө хатанан хаалбыт эбит. Лиэксийэлэрбитигэр үксүн саха тылыгар, литэрэтиирэҕэ уонна аангылыйа тылыгар үөрэтии мэтиэдьикэтин үөрэтэрбит. Ону таһынан аангылыйа тылыгар араас күрэхтэһиигэ көхтөөхтүк кыттарбыт. Билигин мин Хамаҕатта орто оскуолатыгар аангылыйа тылын учууталынан үлэлии сылдьабын, 2-7 кылаастарга диэри үөрэтэбин, ону таһынан тыйаатыр куруһуогун тэрийэн, оҕолору хоһоонноохтук ааҕарга дьарыктыыбын.
Бастакы куурустар
Быйыл «Педагогическай үөрэхтээһин» хайысхаҕа, Саха-аангылыйа салаатыгар 18 оҕо үөрэнэ киирдэ. Хайа да сыллааҕар, чахчы, кыахтаах оҕолор устудьуон буоллулар диэн, киэн тутта этиэххэ сөп. Холобур, биэс оҕо оскуоланы кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрбит. Үгүстэрэ өрөспүүбүлүкэтээҕи олимпиадаҕа, куонкуруска бастаабыт, бириистээх миэстэҕэ тиксибит оҕолор.
Сыныйан көрдөххө, бары даҕаны үҥкүү ансаамбылыгар, норуот тылынан уус-уран айымньытыгар, муусукаҕа, научнай куруһуокка дьарыктаммыт, хомусчут, уруһуйдьут, уопсайынан, тэрийэр талааннаах, дьиҥнээх лиидэр оҕолор кэлбиттэр.
ПО-СА-18 бөлөх ыстаарыстата Игорь Данилов Мииринэй улууһун Сүлдьүкээриттэн сылдьар. Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйи кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрбит. Кууруһун оҕолоро эрэ буолбакка, үнүстүүт уһуйааччылара бары ытыктыыр устудьуоннара маннык санаалаах:
– Төрөөбүт тылы сэргэ аангылыйа тылын үөрэтэр учуутал кыһатыгар киирбиппиттэн олус үөрэбин. Манна араас тэрээһин толору, онон соло да суох курдук. Баҕа санаа курдук эттэхпинэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай олимпиадаҕа бастаабытыҥ үөрэххэ киириигэ улахан оруолу ылбата бэрдэ суох. Муҥутаан 10 баал бэриллэр. Аны туран, Сүлдьүкээр курдук ыраах сиртэн сылдьар эрээри, уопсайга нэһииччэ киирдим. Манна туспа ирдэбил баар эбит: дьонуҥ хамнастара үрдүк буоллаҕына, уопсай бэриллибэт, онон дьиэ да куортамнаһан олор диэн буолан тахсар. Уһуйааччыларбытын Учуутал күнүнэн эҕэрдэлиибин.
ПО-СА-18
Геннадий ГУРЬЕВ, РФ үтүөлээх учуутала.
