Ааспыкка Дьокуускайга ыалдьыттыы кэлбит, былыргы түүр рунатын сэҥээрэн үөрэтэр Япония учуонайын туһунан суруйбуппут. Оттон бу сырыыга ыраах Казахстан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка икки сыл магистратураҕа саха тылыгар үөрэнэ кэлбит устудьуону көрсөн кэпсэттим. Аата – Рыскулов Марат Абсатарович.
– Марат, дорообо! Хаһан кэллиҥ?
– Дорообо, кэлбитим син балай да буолла, балаҕан ыйыгар кэлбитим. Көтөн кэлээппин кытары, аэропорка бииргэ үөрэниэхтээх уолум – Василий диэн магистрант – көрсүбүтэ уонна куораты көрдөрбүтэ.
– Чэ, билсэн кэбиһиэххэ...
– Мин Казахстан Алматы куоратыттан төрүттээхпин. 1994 сыллаахха казах тылын үөрэтэр Абай аатынан педагогическай университеты бүтэрбитим. Ол кэнниттэн араас үлэҕэ сылдьыбытым. Политехническай институкка 6-7 сыл үлэлээбитим. Онтон тэлэбиидэнньэҕэ дубляжтыыр салааҕа үлэлээбитим, 10 сыл эрэкэлээмэҕэ... ханна-ханна үлэлээбэтэхпиний (күлэр). Уопут буоллаҕа. Кэлиэм иннинэ Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Билимин академиятын иһинэн Ахмет Байтурсынов аатынан тылы чинчийэр институкка үлэлии сылдьыбытым.
– Саха сиригэр хайдах кэлэн хааллыҥ? Тоҕо?
– Эһиги университеккыт магистратура үөрэҕэр 4 миэстэни көрбүт: икки – Казахстаҥҥа, икки – Кыргызстаҥҥа. Казахстаҥҥа сылдьан, бу биллэриини истэн баран, куонкуруска кыттан көрөргө санаммытым. 7 киһи кэлбит этэ, куонкурус түмүгүнэн мин уонна Астанаттан Мүлдүр Бахыт кызы диэн өссө биир кыыс үөрэххэ киирбиппит. Маны таһынан, бу сылга Саха сиригэр Казахстантан информатика салаатыгар биир магистрант уонна геолого-разведочнай факультекка биир бакалаабыр үөрэнэ кэлбиттэрэ.
Казахастаҥҥа быйыл Ахмет Байтурсун аатынан тылы чинчийэр институкка Алтаай тылларын чинчийэр салаа арылынна, онно Саха тылын үөрэтии булгуччу киириэх тустаах. Ол иһин бу курдук саҥа сайдан эрэр бырагырааманы өйүүргэ санаммытым. Докумуоммун быһаарсаат, кэллим.
– Кэлиэҥ иннинэ Саха сирин туһунан туох өйдөбүллээх этигиний?
– Казах дьоно сахалары түүр тыллаах, ойууннааһыны, “тенгрианство” диэн былыргы итэҕэли билигин даҕаны тута сылдьар кырдьаҕас омук диэн билэбит. Ону таһынан Саха сирин тымныыта, сирин баайа уонна дьонун көрсүө майгыта эмиэ кэпсээҥҥэ сылдьар.
– Кэлэн баран туох дии санаатыҥ?
– Дьокуускай куоракка тутуу арааһа бара турар, кэлин сайдыаҕа, тупсуоҕа диэн көрөбүн. Манна сылдьан саха дьоно тылларын тутан хаалбыттарын уонна күннээҕи олохторугар тутта сылдьалларын ордук бэлиэтии уонна хайгыы көрдүм. Оптуобуска сахалыы биллэриини истэммин, испэр үөрэбин аҕай, уулуссаҕа даҕаны сахалыы саҥарар дьону көрөммүн, сэмээр хайгыыбын. Маладьыастар, тылгытын ити курдук илдьэ сылдьыҥ диэн баҕа санаалаахпын.
Саха тыла түүр тылларыттан эрдэ арахсыбыт, былыргы дьапталҕаны илдьэ сылдьар тыл буолар. Ол иһин түүр омуктара сэҥээрэбит.
– Дьиэ кэргэн диэн баар дуо? Биир күн туран кый ыраах айаннаабыккар соһуйбуттара буолуо ээ...
– Икки уоллаахпын. Улаханым Казахстаҥҥа магистратураны бүтэрдэ. Кыра уолум аангылыйа тылын үөрэтэ сылдьар, быйыл – 4-с куурус. Кэргэним – кэллиэгэм. Тылы чинчийэр институкка кырамаатыка салаатыгар үлэлиир. Онон саха тылын үөрэтэ барарбын бобор киһи суох, бары – биир санаалаахтарым.
– Дьиэҕэр бара-кэлэ сылдьар буоллаҕыҥ?
– Саҥа дьылга манна хаалыам, бырайыас сыаната ыарахана бэрт... Сайын баран кэлэр былааннаахпын.
– Манна ханнык дьиссипилиинэлэргэ сылдьаҕыный?
– Бастакы куурус буолан, бөлүһүөпүйэ, омук тыла баар. Уонна атына саха тылыгар, тылы тэҥниир-үөрэтэр билимҥэ сыһыаннаах. Эһиилгиттэн саҕалаан дьиссэртээссийэбитигэр эрэ сыһыаннаах биридимиэттэр хаалыахтаахтар. Мин тас дойдуттан саха тылын үөрэтэ кэлбитим быһыытынан, омук тылын оннугар саха тылын үөрэтэбин.
– Саха тыла уустук дуо? Казах тылыгар төһө майгынныырый?
– Оо, майгынныыр аҕай! Ахсаан ааттан саҕалаан, туох баар кээмэйбит, тулалыыр эйгэни бэлиэтиир тыл – барыта. Урут-уруккуттан ситимнээхпитин, өбүгэбит биирин тылбыт көрдөрөр. Сахалар хойу, тэбиэни харахтаан көрбөтөххүт, дойдугутугар суох. Тылгытыгар баар. Ол – өбүгэлэргититтэн хаалбыт тыллар. Сотору кэминэн саха тылын толору баһылыам дии саныыбын.
– Манна үөрэнэ сылдьарыҥ тухары үлэ суруйуохтааххын, ханнык тиэмэни таллыҥ?
– Казах уонна саха тылыгар ситимнээҕи талабын. Сомоҕо домоҕу хасыһарым дуу диэн былааннаахпын. Көстөн иһиэҕэ. Чинчиллибэтэх тиэмэ элбэх.
– Казахстан туспа баран, көҥүл дойду буолбута 25 сылтан орто. Туруккут хайдаҕый?
– Үчүгэй өттүгэр уларыйыы бөҕөтө. Алматы урут кииммит этэ, билигин Астана буолан, киһи билбэт гына уларыйда. Өссө да уларыйыа турдаҕа.
– Тылгыт туруга? Икки сыллааҕыта барарбар аангылыйа тылыгар көһөн эрэргит. Казахтыы тылбаастаммыт кинигэлэри аангылыйа тылыгар хаттаан тылбаастаары олорор этилэр, оргууй үөһэ тыыналлара...
– Оннук үлэ бара турар диэн баар. Үөрэх сорох биридимиэтэ (барыта буолбатах) аангылыйалыы тылбаастанан, оннук үөрэтиэхтээхтэр. Кыһалҕа элбэх, чуолаан казах тылын тиэрминнэригэр. Аны маны таһынан кириллицаттан латиницаҕа көһүөхтээхпит. Тыл диэбиккэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Гуманитарнай-чинчийэр институтун санаан кэллим. Онно үлэлиир сорох учуонай Алматыга көмүскэммитэ.
Институкка тиийэ сылдьан хас да туомнаах “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта” диэн кинигэлэр уонна бу тылдьыттар электроннай барыйааннарын оҥоруу түмүктэнэн эрэллэрин көрөн, ымсыырдым аҕай. Дьэ, сүдү үлэ барбыт, учуонайдаргытыгар махтаныахтааххыт.
Билигин ГЧИ уонна Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Ахмет Байтарсунов аатынан тыл институтун икки ардыгар инникитин бииргэ үлэлииргэ сөбүлэҥ түһэрсиигэ бэлэмнэнэ сылдьабыт.
– Саха сиригэр кимнээҕи кытта доҕордостуҥ, ханнык учуонайдары биллиҥ?
– Гуманитарнай-чинчийэр институкка сылдьан элбэх киһини кытта билистим, доҕордостум. Ол курдук: Ефремов Николай Николаевич, Монастырев Владимир Дмитриевич, Нелунов Анатолий Гаврильевич. Ону сэргэ университекка салайааччым Прокопьева Светлана Митрофановна, саха тылыгар учууталларым – Прокопьева Алена Кирилловна, Колодезников Степан Константинович. Бииргэ үөрэнэр доҕотторум – Ольга, Василий, Семен, Мартин. Кинилэр миэхэ күүс көмө буолаллар, сүбэ-ама биэрэллэр, ол иһин кинилэргэ хаһыатынан улахан махталбын тиэрдэбин.
– Сөп, үөрэххэр ситиһиилэри баҕарабын! Кэпсээниҥ иһин махтал!
– Казах норуота олус ыалдьытымсах, кэлэн ыалдьыттааҥ. Ситиһиилэри баҕарабын, тылгытын харыстааҥ, сайыннарыҥ!
Сардаҥа БОРИСОВА кэпсэттэ.
