Мин бүгүн кэпсиир устудьуон кыргыттарым Узбекистан Өрөспүүбүлүкэтин столицата Ташкент куорат араас үрдүк үөрэҕин кыһатыгар үөрэнэллэр. Арассыыйаттан сылдьарбын истэн, сүрдээҕин интэриэһиргээтилэр, киэн тутта күндүлүүр күөх чэйдэрин сыпсырыйан иһэ-иһэ, бэрт истиҥник кэпсэттибит. Бэйэлэрэ астаабыт пловтарынан күндүлээтилэр.
Хадиса диэн ааттаах кыыстара дьиҥнээх мусульманныы биир сүүмэх баттах көстүбэт гына былаат (хиджаб) кэтэ сылдьарын интэриэһиргии көрдүм. Манна даҕатан эттэххэ, Узбекистаҥҥа былааты (хиджаб) баттах көстүбэт гына туомтуу баанары, урукку бэрэсидьиэннэрэ Ислам Каримов өлүөр диэри, бобо сылдьыбыттара. Оннооҕор Ташкент куорат уулуссаларыгар, ырыынактарыгар, уопсастыбаннай миэстэлэргэ былааттаах сылдьалларын кыраҕытык кэтииллэрэ, боболлоро. Эбиитин милииссийэҕэ тутан илдьэн өйдөтүү, профилактика үлэтин ыыталлара, «хара испииһэккэ» киллэрэллэрэ. Билигин саҥа бэрэсидьиэн (Ш.М. Мирзияев) кэлиэҕиттэн арыый көҥүл тыына биллибит.
Үөрэххэ төлөбүр төһө эбитий?
Быйылгыттан үрдүк үөрэххэ киирии баалын кыайан ылбатахтарга анаан «суперконтракт» диэн төлөбүр баар буолбут. Ол сыаната – бас быстар үлүгэр. Ол эбэтэр кэмиэрчэскэй төрүккэ үөрэнэ киирбит устудьуоннар төлүүр харчыларын 2-3 төгүл куоһарар сыана. Холобур, төлөбүрдээх үөрэххэ устудьуон 100 тыһ. солк. төлөөн киирэн үөрэнэр эбит буоллаҕына, «супер контракт» диэнинэн киирбит устудьуон 200, 300 тыһ. солк. (биһиги харчыбытынан) төлүүр. Дьэ, сыана буолбатах дуо? Онон нэһилиэнньэ ылар хамнаһа, биэнсийэтэ олох кыратын учуоттаатахха, баһырхай төлөбүр буолан соһутта! Хайа да бэйэлээх баай киһи кыайан уйуммат сыаната да буоллар, оҕолорун үөрэхтээх дьон оҥорор кыһалҕатыттан дьон туһанар эбит.
Бу «супер контрактан» киирбит үп үөрэх кыһатын кыһалҕатыгар толуйуллар. Ол курдук, материальнай-тэхиниичэскэй базаны тупсарыыга, преподавателлэр хамнастарын үрдэтиигэ уонна үөрэх хаачыстыбатын тупсарыыга туһуланар.
Онон да буолуо, билигин эдэр ыччат улахан аҥаара үрдүк үөрэҕэ суох. Колледжка ылбыт идэлэринэн сөп буолаллар, салгыы үөрэнэргэ үптэрэ-харчылара тиийбэт. Сырдарья уобалаһын Пахтаабад бөһүөлэгин олохтооҕо Сайёра Тожиева этэринэн, кинилэр олорор сирдэригэр кэнники 10 сыл иһигэр тарбахха баттанар ыччат үрдүк үөрэҕи ылбыт.
Сэтинньи 1-кы күнүттэн Узбекистан үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар төлөбүр өссө төгүл үрдээтэ. Узбекистаҥҥа хамнас алын кээмэйэ – 202 730 сумҥа тэҥнэһэр, биһиги харчыбытынан 2000 солк. кэриҥэ (бу иннинэ 184 300 сум этэ).
Истипиэндьийэни устудьуон хайдах үөрэнэриттэн тутулуга суох бары ылаллар. Ол курдук:
3 сыаналаахтар – 300 минг сум (3000 солк.)
4 сыаналаахтар – 466 минг сум (4600 солк.)
5 сыаналаахтар – 600 минг сум (6000 солк.)
Үөрэх кыһатынан ылан көрдөххө, төлөбүр маннык:
Норуоттар икки ардыларынааҕы суруналыыс идэтигэр үөрэнээччилэр – 11 мөлүйүөн сум (110 тыһ. солк.)
Мединститут – 10 мөлүйүөн 136 минг сум (136000 солк.)
Аан дойду тылларын үөрэтэр университет – 8 мөлүйүөн сум (80 000 солк.)
Экэниэмикэ уонна дипломатия университета – 22 000 мөлүйүөн сум. (220 000 солк.).
Устудьуоннар кэпсииллэр
Ситора Донабаева, Сырдарья уобалаһын Хаваст куоратыттан сылдьар, Илиҥҥи институт устудьуона:
– Үөрэхпэр сыллааҕы төлөбүрүм 10 мөлүйүөн 290 минг сум (129000 солк.). Үөрэнэргэ уһун болдьохтоох (10 сылга) кирэдьиити баантан сыллааҕыта 14% ылан үөрэхпитин төлүүбүт. Онно 2 киһиттэн мэктиэ ирдэнэр. Балар бүддьүөт тэрилтэтигэр үлэлиир буолуохтаахтар. Миэхэ таайдарым көмөлөһөллөр. Дьонум бэйэлэрэ кыайан уйунар кыахтара суох. Устудьуон үксэ төлөбүрдээх үөрэххэ үөрэнэр. Ону өйдөөн туран, хас биирдии устудьуон кыһаллан үөрэнэр. Итиччэ элбэх харчыны төлөөн үөрэнэр манан дьыала буолбатах. Үлэ суох, хамнас, биэнсийэ кып-кыра. Бүддьүөт миэстэтэ бэрт аҕыйах көрүллэр.
Хадиса Балтабаева, Фергана уобалаһын, Фуркат оройуонуттан сылдьар, Ташкент куорат юридическай университетын 3-с кууруһун устудьуона:
– Мин төлөбүрдээх үөрэххэ үөрэнэбин, 11 мөлүйүөн 58 минг сум (158 000 солк.) төлүүбүн. Сүрүн үөрэҕим таһынан Ислам университетыгар эбии үөрэххэ сылдьабын, дьарыктанабын. Төһө да итэҕэлбитин үөрэтэр үөрэх кыһата буоллар, мусульманныы таҥна уонна былааттаах сылдьарбытын көҥүллээбэттэр. Аантан киллэрбэттэр. Онно үөрэммэтэх күннэргин «борогуул» курдук ааҕан баран үөрэхтэн усталлар. Ол иһин мин чугаһаан баран былааппын устабын. Үөрэхтэн тахсаат, уулуссаҕа да буоллун – былааппын син биир бүрүнэбин. Тоҕо диэтэххэ, мин күҥҥэ 5-тэ намаз, коран ааҕабын, онно суруллубут хадистары кытаанахтык тутуһабын. Аатым Хадиса диэн мээнэҕэ буолбатах.
Шохида Раимова, Фергана уобалаһын Горскай оройуонуттан сылдьар, мэдиссиинэ институтун 1-кы кууруһун устудьуона:
– Хаһыс да сылбын туттарса сатаан баран, быйыл, хата, баалым хапсан, төлөбүрдээххэ киирдим. 10 мөлүйүөн 136 минг сум (136 000 солк.) сылга төлүүбүн. Ыал улахан оҕотобун, балыстаахпын, бырааттаахпын. Дьонум кэтэх хаһаайыстыбалаахтар, оҕуруот олордуутунан дьарыктаналлар. Сүөһү, бараан өлөрөн, онтон эбии харчы киллэринэн үөрэхпин төлөөтүлэр. Онон үчүгэйдик үөрэннэхпинэ сатанар. Үөрэххэ киирбэтэххэ, биһиги омукка кыыһы сааһын ситтэ да түргэнник эргэ биэрэллэр. Онон чугастааҕы 4 сылга үөрэнэр кэммэр ити кыһалҕа мин иннибэр турбат.
Ситора Юсупова, Сырдарья уобалаһын Янгиер куоратыттан сылдьар:
– Аан дойду тылларын университетыгар үөрэнэбин. Бөлөхпүтүгэр 16 буолан үөрэнэбит. 10 устудьуон – бүддьүөт суотугар, атыттар кэмиэрчэскэй төрүккэ олоҕуран үөрэнэллэр.
Төрөппүттэрбэр 3 оҕоттон улаханнарабын. Кинилэргэ наһаа найылаабат курдук, бэйэм эбии үлэлээн харчы булунабын. Онон үөрэҕим таһынан оҕо киинигэр нэдиэлэҕэ 3-тэ эрэпэтиитэрдиибин. Онно 700 минг сум (быһа холоон 7000 солк.) хамнас аахсабын. Истипиэндьийэм – 466 минг сум. (4600 солк. курдук).
Узбекистан устудьуоннарын үөрэхтэрин чааһын билиһиннэрдэххэ итинник. Кинилэргэ тэҥнээтэххэ, Арассыыйаҕа үөрэх төлөбүрэ бэтэрээнэн соҕус эбит диэн санааҕа кэлэҕин.
Нууччалыы тылынан үөрэтэр оскуолаҕа интэриэс улааппыт
Узбекистан Өрөспүүбүлүкэтигэр 2009 сылтан саҕалаан 12 сыллаах икки сүһүөхтээх үөрэх систиэмэтэ үлэлиир. Ол эбэтэр 9 сыл оскуолаҕа үөрэнэллэр, ол кэнниттэн 3 сыл анал үөрэх кыһатыгар: колледжтарга, лиссиэйдэргэ – үөрэхтэрин салгыыллар. Онон 11 сыллаах үөрэхтээһини суох гыммыттар.
Ол эрэн... Маннык үөрэх систиэмэтэ олоххо табыгаһа суоҕун көрдөрбүтүнэн сибээстээн, быйылгыттан оскуолаларга 10-с кылаастары хаттаан сөргүтэн, үөрэнээччилэр орто оскуола бырагырааматынан үөрэнэр буолбуттар. Ол туһунан саҥа бэрэсидьиэннэрэ сыл саҥатыгар тохсунньу 25 күнүгэр анал ыйаах таһаарбыт. Бэрэсидьиэн Шавкат Мирзияев Ташкент куорат 78 №-дээх оскуолатыгар сылдьан: «Үрдүкү кылаастарга оҕолор «личность» быһыытынан сайдар кэмнэрэ, биир хамаандаҕа, кэлэктиипкэ түмсэллэр. Онон бу кэмҥэ оҕону үөрэммит эйгэтиттэн араарар табыллыбат», – диэн турардаах.
Бу уурааҕы нэһилиэнньэ улаханнык сэҥээрэ, үөрэ көрсүбүт. Онон үөрэнээччилэр, төрөппүттэр дьэ, үөһэ тыыммыттар. Манна даҕатан эттэххэ, бу кэм устата хас биирдии кишлак оҕото колледжка үөрэнэр кыһалҕаттан олорор сириттэн, төрөппүт көрүүтүттэн-истиититтэн тахсан тэйиччи оройуон киинигэр, куоракка баран, сорох-сорохторо интэринээккэ олорон үөрэнэллэр. Оскуолаҕа курдук ирдэбил суох буолан, оҕо колледжка, баҕардаҕына, баран үөрэнэр-үөрэммэт күннэрдээх эбит. Бэрээдэги кэһии, буруйу оҥоруу үксээбитин бэлиэтииллэр. Үгүс төрөппүт маны сэҥээрбэтэҕин кэпсииллэр: «Оҕолорбут саастара уларыйар кэмигэр төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох көҥүл-босхо баран хаалаллара куһаҕан эбит. Биһиги курдук кытаанах ирдэбиллээх, сиэрдээх-туомнаах омукка төрүт барсыбат. Бэрээдэктэрэ ыһыллар, араас мөкү дьаллыкка ыллараллар. Онон оҕолорбут бэйэбит харахпыт далыгар сылдьан орто оскуоланы бүтэрэллэрэ үчүгэй».
Оскуолаларга үөрэх латыын буукубатынан эрэ барар, нуучча тылын уруога нэдиэлэҕэ 2-3 чаас эрэ буолар. Төрөппүттэр оҕолорун нуучча тыллаах оскуолаларга былдьаһа-былдьаһа үөрэттэрэр буолбуттар. Биричиинэтэ – өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтооҕо Арассыыйаҕа баран үлэлиирэ төрүөт буолбут. Үгүстэрэ нууччалыы кыайан билбэттэриттэн ыараханы көрсөллөрүн, саатар, оҕолорбут тылы билэн, атын дойдуларга холкутук сылдьар буоллуннар диэн ыра санаа оҥостоллор эбит.
Оҕолор «Хатаны» сэҥээрэллэр
Бу сырыыбытыгар Фергана уобалаһын Фуркат оройуонун Кичик Янги уонна Наманган уобалаһын Туда кишлагын 70-с №-дээх орто оскуолатын үөрэнээччилэрин кытта көрсүстүбүт. Кичик Янги орто оскуолатын 8-с кылааһын үөрэнээччилэрэ 2016 сыллаахха биһиги «ХАТАН» сурунаалбытыгар ыалдьыттаан тураллар. Ол сурунаал, маны сэргэ сурунаал 10 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан таһаарыллыбыт уруучука уонна мантан илдьибит Арассыыйа сакалааттара кэһиилээх тиийэммит, бэрт истиҥ көрсүһүү буолла. Көрсүһүүттэн оскуола кэлэктиибэ, үөрэнээччилэр сүрдээҕин астыннылар. Оҕолор сурунаал килэбэчигэс иһин-таһын сэргии көрдүлэр, бэйэлэрин хаартыскаларын көрөн долгуйдулар. «Маннык оҕо сурунааллара эһиэхэ бэчээттэнэн тахсар дуо?» – диэн ыйытыгым салгыҥҥа ыйанна. Ханна да буоларын курдук, манна даҕаны оҕолор кинигэни, сурунаалы аахпаттара көһүннэ. Бу көрсүһүүбүт туһунан иһитиннэриилэр оскуола, оройуон дьаһалтатын анал саайтарыгар тахсыбыттар.
Көрсүһүүгэ сылдьан биири бэлиэтии көрдүм. Ол – оҕолор оскуолаҕа төлөпүөнү илдьэ сылдьыбаттара. Көҥүллэммэт эбит. Оҕолор биир да социальнай ситимҥэ олорботтор. Арай ахсааннаах киһи «телеграмҥа» баар. Онон оҕолор туохха да аралдьыйбакка үөрэҕинэн эрэ дьарыктаналлар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Саха сирэ – Узбекистан.
