Япония диэтэхтэринэ, муус маҥан сирэйдээх кимонолаах кыыс, бойобуой көрүҥнээх самурай, сытыы тыллаах хокку, ыраахтан көҕөрөн көстөр Фудзияма вулкан дьиримниир... Сылдьыбыт айанньыттар эрэ дьоппуон сирин иһиттэн билэн эрдэхтэрэ, оттон харыс да үктэммэтэх дьоҥҥо сонун да баҕалаах.
Бүгүн Японияҕа биир сыл үөрэххэ ыҥырыллыбыт устудьуоннар ыалдьыттыахтара, санааларын үллэстиэхтэрэ.
Августина Чиряева, ХИФУ Инженернэй-тэхническэй институтун 5-с кууруһун устудьуона:
– Төрдүм-ууһум – Мэҥэ Хаҥалас. Дьокуускай куоракка улааппытым, 29-с №-дээх оскуолаҕа үөрэммитим. 2015 сыллаахха, Японияҕа икки нэдиэлэлээх кууруска баран үөрэнэн кэлбитим. Онно сылдьан олус астыммытым, хаһан эмэ иккистээн төннүөм дии санаабытым. Ол санаабын толорон, 2017 сыл тухары Япония Хоккайдо арыытыгар Саппоро куоракка “градостроительство” диэн идэҕэ үөрэммитим.
– Хайдах онно барбыккыный?
– ХИФУга “Управление международных связей” диэн салаа баар. Кинилэр устудьуоннарга аан дойдутааҕы граннары билиһиннэрэллэр, кыахтаах уонна баҕалаах оҕолору омук университеттарыгар ыыталлар. Биллэн турар, маҥнай биллэрии ааҕан баран, атын устудьуоннары кытары күрэстэһиэххэ наада. Японияҕа тоҕо барыахпын баҕарарбын, инники былааным туһунан сурук суруйбутум, ону аангылыйалыы кэпсээбитим. Бу бырагырааманан ыыталларыгар үөрэҕэ төлөнөрүн, эбиитин 40 000 солк. истипиэндьийэ аныылларын туһунан билиһиннэрбиттэрэ. Ый аайы.
– 40 000 солк.?!
– Оннук... эрээри... 22 000 солк. кэриҥэ уопсайым төлөбүрүгэр баранара. Онтон ордуга аһыырбар, кэлэрбэр-барарбар...
– Онно үөрэнэр киһиттэн дьоппуон тылын ирдээбэттэр эбит дуу?
– Мин идэбэр аангылыйа тылынан үөрэтэр буолан, ирдээбэтэхтэрэ. Сорох идэлэргэ – ирдииллэр. Туһааннаах идэм таһынан, дьоппуон тылын күн ахсын үөрэтэр этибит. Үөрэтэргэ уустук эрээри, интэриэстээх киһи син биир баһылыыр. Тылым таһымын эксээмэннээбэтэхтэрэ эрээри, удумаҕалатар буолбутум.
– Биир сыл олорбут киһи, мээнэ турист бэлиэтээн көрбөтүн билбитиҥ буолуо. Хайдах майгылаах-сигилилээх омугуй?
– Маҥнай тиийээт, чуҥкуйбутум... Дьоппуоннар киһиэхэ олус кыһаллар омуктар. Омос көрдөххө, тоҥуй буолбатахтар, атын омук киһитигэр эйэҕэстэр, иннибэр-кэннибэр түс да түс... Киһи ардыгар сылайар, оҕо курдук бүөбэйдииллэриттэн (күлэр). Ол эрээри, доҕордуу чугас сыһыаны ситиһэр олус уустук, майгылара “сабыылаах”. Сахаларга ол өрүттэрэ кыратык майгынныыр. Биһиги даҕаны кытаанах омукпут, санаабытын таспытыгар көрдөрбөппүт. Кинилэр эмиэ оннуктар. Холобур, биир сыл үөрэнээри биир эрэ дьоппуон кыыһын кытары онон-манан алтыстым. Ол тухары кими даҕаны кытта билсэн, “доҕор-атас” дэнэр курдук бодоруспатым. Хата, атын омуктар баар буоланнар, кинилэри кытары алтыһарым. Хабаровскайтан сылдьар нуучча кыыһын кытта бодоруспутум. Индонезия оҕолоро бааллара, олус аһаҕас, эйэҕэс. Кинилэри кытта бэркэ тапсан сылдьыбытым. Дьоппуоннар бэйэлэрин ис санааларын хаһан даҕаны тастарыгар көрдөрбөттөр, мэлдьи мичээрдии, тоҥхоҥнуу сылдьаллар, эппиккэр сөбүлэһэллэр. Истэригэр тугу саныылларын киһи сатаан таайбат. Киһиттэн тус дьыалатын соччо ыйыталаспаттар, сэҥээрбэттэр.
– Эйигин ханнык омук дииллэрий?
– Бастаан, биллэн турар, “Арассыыйаттан сылдьабын” диибин. Онно харахтарын тиэрэ көрөллөр. Ол кэннэ хас да мүнүүтэни быһа ханнык омукпун, култуурабын кэпсиибин. Син биир өйдөөбөттөр уонна хат ыйыталлар, “оччоҕо төрөппүттэриҥ ханнык омуктарый?” диэн. Киммин этэ иликпинэ, дьоппуоннар – кэриэй эбэтэр кытай, оттон атын омуктар “монгуол” дии саныыллар.
– Дьобуруопалыы сирэйдээх кыыска хайдах сыһыаннаһалларый?
– Илиҥҥи Азия омуктара дьобуруопалыы сирэйдээх дьону олус сөбүлүүллэр, тас дьүһүннэрин астына, ымсыыра көрөллөр. Холобур, дьобуруопалыы сирэйдээх устудьуоннарга быдан эйэҕэс этилэр, мэлдьи “наһаа кэрэҕин” диэн комплименнааччылар (күлэр). Азиаттыы сирэйдээх дьоҥҥо соччо кыһаллыбаттар.
– Ас-таҥас, тырааныспар сыаната хайдаҕый? Килиимэтин тулуйдуҥ?
– Ас сыаната Дьокуускайтан уратыта суох. Фрукта уонна оҕуруот аһын сыаната – ыарахан. Кэлии-барыы – сыаналаах. Салгына – сииктээх. Кыһына – тымныы. Саха сирин киин өттүгэр хаар наһаа халыҥаабат буоллаҕына, Хоккайдо арыыга халыҥ хомурах буолар. Ону түргэнник-тарҕаннык күрдьэн кэбиһэллэр, киһи хаамарын мэһэйдээбэт гынат.
– Астара сибиэһэй бөҕө дуу... Бадаҕа, муора эрэ аһылыга.
– Сибиэһэй. Японияҕа астара сир-сир аайы туспа аатырар. Мин олорбут куораппар индустар диаспоралара баара. Кинилэр оҥорор “рис каре” диэн астара аатырара. Дьоппуоннар бэйэлэрин да астара баранан бүппэт, минньигэс. Ол да буоллар, үп-харчы кэмчилээри дьиэбэр астанарым.
– Дьоппуон ыччатын ойуулуоҥ дуо?
– Туох да атына суохтар. Мин үксүн атын омуктары кытта үөрэммит буолан, соччо дириҥник ырытар кыаҕым суох. Бэйэлэрин дойдуларын олус таптыыллар, ытыктыыллар диэн санааҕа кэлбитим, патриоттар.
– “Үлэлэрэ элбэҕэ бэрдиттэн, дэлби истириэстиир буоланнар, элбэхтик бэйэлэригэр тиийинэллэр” диэччилэр. Үлэһит норуот дуо, чахчы?
– Оннук баар. Мин олорбут куораппар оннук ыгым, киһи бэйэтигэр тиийиниэн курдук нүһэр балаһыанньаны көрбөтүм. Токиоҕа, киин куораттарыгар, эрэ айанныы сылдьан оннугу сылыктыы көрбүтүм. Киэһэ метроҕа наһаа сылайбыт-элэйбит дьон саҥата-иҥэтэ суох айанныылларын көрөн... Аны хампаанньаларга, араас офистарга олоҕурбут “үгэс” баар. Тойон дуу, хотун дуу дьиэлиэн иннинэ үлэһит дьиэлээбэт, кэтэһэн олорор. Эрдэ бардаҕына “тойону ытыктаабат” курдук өйдүөхтэрин сөп. Бары үлэлэргэ буолбатах эрээри, оннук баар.
Ньургун Оготоев, ХИФУ 2-с кууруһун магистрана, омук тылын салаата:
– Билигин Япония Хоккайдо арыытыгар Саппоро куоракка университекка үөрэнэ сылдьабын. Олорбутум номнуо сыл буолан эрэр. ХИФУ устудьуоннары стажировкаҕа ыытар бырагырааматыгар кыттаммын манна кэлбитим. Бэйэм Дьокуускай куоракка күн сирин көрбүтүм, онно улааппытым.
– Хайдах сылдьаҕыный? Тугунан дьарыктанаҕыный?
– Норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаны үөрэтэр факультекка үөрэнэбин. Хоккайдо арыытыгар турар скульптуралары чинчийэн, култуурунай уонна историческэй кыахтарын быһаарыахтаахпын. Япония култуурата дириҥ ис хоһоонноох, олус баай, онон туһаммытым элбэх. Туойунан скульптуралары оҥоруу – сөбүлүүр дьарыгым.
Биир санаалаах дьоппуон доҕоттордоннум, кинилэри кытары тэҥҥэ худуоһунньуктар куруһуоктарыгар киирбитим. Сүбэбитин холбоон, быыстапкалары тэрийэбит. Мин туой скульптураларбын галереяҕа туруорабын, кинилэр – уруһуйдарын. Инникитин даҕаны бу хайысханан дьарыктанар былааннаахпын, манна кэлэн идиэйэ бөҕөтүн эбинним.
– Тоҕо Японияны талбыккыный?
– Японияҕа үөрэнэ барыахпын уруккуттан ыраланарым. Япония дьонун ис-иһиттэн син биллим. Кинилэр атын дьон туһугар олус кыһаллаллар, бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүммэттэр, атын дьон эйгэтин ытыктыыллар, этэргэ дылы, “дискомфорт” таһаарбаттар. Аны атын дьон санаатыттан, саҥатыттан олус тутулуктаахтар эбит. Дьоппуон тылыгар, “Хонне” уонна “татамае” диэн өйдөбүллэр бааллар. Ол аата дьон-сэргэ, уопсастыба ортотугар атыны кэпсииллэр, ол кэнниттэн, холобур барга тиийэн, букатын атыны туойуохтарын сөп. Бу маннык кэмэлдьи атын норуоттарга эмиэ элбэх эрээри, Японияҕа ордук чорбойор курдук. Ол да буоллар, бу дьикти омук туһунан туох даҕаны кэтэх дуу, хом дуу санаам суох. Олус истиҥ уонна үлэһит норуот.
– Оччоҕо сөбүлээбиккин дии?
– Бэйэм Японияны сөбүлээтим, дьонун кытта тапсабын. Тас көрүҥнэрэ сахаҕа майгынныыр, тыллара дьуптуоннаах буолан эмиэ кыратык аймаҕыргыы истэбин. Салгыы былаан элбэх. Эппитим курдук, дьарыкпын бырахпакка салгыы сайыннарар баҕалаахпын. Манна дьоппуон тылын билии олус суолталаах, элбэх кыһалҕаны быһаарар. Холобур, дьиэ сыаната олус ыарахан. Арендаҕа да ылар уустук. Тоҕо диэтэххэ, дьоппуоннар атын омук киһитин соччо итэҕэйбэттэр. Дьоппуоннуу толлубакка саҥарар киһиэхэ сыһыаннара быдан истиҥ. Үөрэнэрим тухары, олус элбэх омук баарын көрө иликпин. Хата, кытайдар уонна кэриэйдэр син бааллар. Аҕа көлүөнэ кинилэргэ арыый тоҥуй сыһыаннаах. Оттон эдэр дьон киһини омугунан көрбөттөр, барыларыгар эйэҕэстэр. Оннооҕор Арассыыйа туһунан тугу да истибэтэх дьон баарын сөҕөбүн, оттон Саха сирин туһунан кэпсэтии да барбат.
– Дойдугун аҕынныҥ?
– Дьиэм аһын, дьиэ кэргэммин аҕынным, Саха сирин бакаа ахта иликпин.
***
Оҕолор дьоппуон омук майгытын “сабыылаахтар”, “санааларын таска таһаарбаттар, көрдөрбөттөр”, дьон санаатыттан тутулуктаахтар” диэн ойуулаабыттарын истэн баран, Япония аныгы литэрэтиирэтин биллиилээх суруйааччыта уонна тылбаасчыта Харуки Мураками “Охота на овец” диэн айымньытыттан быһа тардыыны санаатым. Онно бэрт аҕыйах тылынан дьоппуон омук майгыта ойууланарга дылы: “Я стоял с телефонной трубкой посреди огромного города, десять миллионов человек слонялись вокруг меня, и совершенно не с кем поговорить”.
Онон, хата, биһиги бэйэбит мэлдьи аһаҕас майгылаах, чугас дьоммутугар болҕомтолоох сыһыаннаах, эйэҕэс буолуохха. Уһун кыһыммыт кэллэ ээ... Оттон “кыһын тымныы эрээри, көрдөөх дьоҥҥо ичигэс”.
Сардаҥа БОРИСОВА кэпсэттэ.
