Ил Дархан А.Николаев экология, цифровой сайдыы, үөрэх туһунан ыйаахтарын кэннэ тыа хаһаайыстыбатын кэскилин эркээйитин охсор ыйааҕа тахсыахтаах. Үлэ-хамнас бу ыйаахха киирбит хайысхаларынан барыахтаах.
Онон бу ыйаахха саха норуотун төрүт баайа – саха сылгыта, саха ынаҕа – хайдах киириэхтэрэй, миэстэлэрэ ханнаный, иннилэригэр туох сорук турарый диэн боппуруос СӨ Ытык сүбэтигэр сэтинньи 26 күнүгэр көрүлүннэ. Мунньахха СӨ Т/х миниистирэ А.П. Атласов, СӨ Ил Түмэнин бастайааннай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ А.М. Находкин, саха ынаҕын быыһыыр, элбэтэр үлэнэн дьарыктанар “Төрүт баай” уопсастыбаннай тэрилтэ кытыннылар. Мунньах иннинэ Сүбэ дьонугар саха ынаҕын этин амсаттылар. Саха ынаҕын билиҥҥитин уонна элбэтии кыаҕын туһунан дириҥ ис хоһоонноох дакылааты Ытык Сүбэ чилиэнэ У.А. Винокурова оҥордо.
А.П. Атласов этэринэн, билиҥҥитэ 11 улууска 1807 саха сүөһүтэ, онтон ынаҕа 638 төбө баар. Быйылгыттан саха ынаҕын дьылҕатыгар Арассыыйа таһымынан болҕомто уурулунна. Бүтүн Арассыыйатааҕы племенной дьыала институтугар дойду төрүт боруодаларын харыстыыр уонна сайыннарар тус сыаллаах бырагыраама оҥоһулла сылдьар, 2019 сылтан үлэлиэхтээх. Бырагыраамаҕа саха ынаҕа уонна Дагестан хайатын сүөһүтэ эрэ киирбиттэр.
Билигин ТХМ туспа хос бырагыраама оҥорон саха ынаҕар сыһыаннаах хас да хайысханан үлэлиир былааннаах. Бастакыта, 2023 с. ахсаанын – 3200, о.и. ынаҕын 1018 ахсааҥҥа тиэрдэн, сүтэн эрэр кутталтан таһааран генопуонда хаһаайыстыбатын быһыытынан хаалларыахтаах. Саха сиригэр адаптацияламмыт симментал саҥа тиибин регистрациялыахтаах. Үсүһүнэн, хоту улуустарга ынах ахсаана олох аҕыйаабытынан, нэһилиэнньэни олохтоох аһынан хааччыйарга саха ынаҕын тэнитэр үлэ тэриллиэхтээх.
***
Тыа хаһаайыстыбатын идеологынан билиниллэр И.П. Пономарев норуоппутун тыыннаах аҕалбыт сүөһүбүтүн көйгөтүтэ сылдьарбыт кыбыстыылааҕын этэн туран, миниистиртэн хотон тутуутун ыйытта. А.П. Атласов Таастаахтан саҕалаан саха ынаҕар сыһыаннаах хаһаайыстыбаларга кэлэр сылларга хотон тутуута былааҥҥа баар, ол Ил Түмэн өйөбүлүттэн тутулуктаах диэн эттэ. Пономарев “сахалар оһуокайбытын, ыһыахпытын, киинэбитин, быһахпытын таһаардыбыт, оттон төрүт сүөһүбүтүн баччааҥҥа диэри тоҕо таһаара иликпитий?” диэн боппуруос туруорда. Саха ынаҕын этин-үүтүн хаачыстыбатынан биисинэскэ таһаарыахха сөп диэн боппуруоска биллиилээх сылгыһыт М.С. Седалищев Москубаттан “Азбука вкуса” маҕаһыынтан Италия табатын элитнэй этин биир киилэтэ 6750 солк. атыыланарын көрдөрбүтүгэр сөхпүтүн холобурдаата.
Саха сүөһүтэ элбээтэҕинэ, элитнэй эт диэн эрэкэлээмэлэнэн, кэнэҕэс ырыынакка тахсар суолун арыйыахха сөп. Ону 40 сыл эт бырамыысыланнаһыгар, эт кэмбинээтин дириэктэринэн 20-тэн тахса сыл үлэлээбит И.П. Спиридонов этиитэ бигэргэтэр. Кини: “Үйэм тухары эт технологабын да, саха сүөһүтүн этин үйэбэр аан бастаан амсайдым. Үстээх оҕус этэ эбит. Бастаан сыатын сиэн көрдүм. Атыылаһар ынахпыт сыата сойдоҕуна, бытарыйа сылдьар гына тоҥорун билэбин. Оттон бу амсайбыт сыам убаһа сыатын курдук сымнаҕас, кытааппатах. Чаас аҥаара буһарбыттар да, этэ торбос этин курдук сып-сымнаҕас. Атын ынах этин балтараа чааска тиийэ буһарабыт, син биир кыбыс-кытаанах”, – диэн саха сүөһүтүн этэ ырыынакка тахсар уратытын исписэлиис быһыытынан тута бэлиэтээтэ. Кини миниистир А.П. Атласовка саха ынаҕын элбэтэр чөкө бырагыраама оҥорон үлэлэтэр наадатын, бу эти эрэстэрээннэргэ биэрэр киһи Саха сирин ааттатар ас буолуон сөбүн эттэ. Оттон үүтэ киһи мыыммат элбэҕин, туһалааҕын, эмтээҕин Кэҥкэмэҕэ саха сүөһүтүн көрөн олорор Чомчоевтар дакаастыыллар. 300 хонукка ортотунан 8 кг ыылларын ааҕан, сылга 2400 киилэни ылабыт дииллэр. Билигин кыһын күҥҥэ 4-5 кг 11% сыалаах үүтү ыы олороллор. Бастаан төрүөҕүттэн буомурдубакка ыахха наада эбит. Үүтүн сыата сайын буолбакка, кыһын ордук үрдүүр. Саха ынаҕын бу курдук уратыта дойдутугар үөрэтиллэ илик. Саамай үчүгэйдик саха ынаҕын финнэр үөрэттилэр диэн Чомчоев кэпсиир. Ол иһин Ил Түмэн дьокутаата П.Р. Аммосов саха ынаҕын этин-үүтүн туһатын, эмтээх уратытын аптарытыаттаах анал институттарга ыытан, дьон итэҕэйэр гына бэрэбиэркэлэтиэххэ диэн этиитэ, чахчы, оруннаах.
Финляндияҕа олорор учуонай кыыспыт Анна Штамлер саха уонна эстэ сыспыт Лапландия ынаҕын социальнай өттүттэн идэтийэн үөрэтэрин кэпсээтэ. Финляндияҕа төрүт сүөһүлэрин тилиннэрэргэ экэнэмиичэскэй туһаны аҕалар өттүн сайыннара сатыыллар эбит. Хаайыылаахтарга көрдөрөн социальнай реабилитацияҕа туһаналлар. Үүтүн эмтээх диэн эрэкэлээмэлээн атыылыыллар. Ураты үрдүк сыалаах, эмтээх, төрүт ынахпыт үүтэ диэн мороженай оҥорон, туристарга атыылыыллар. Быйыл “Сахаагроплем” саха ынаҕын ыаһыны тэрийэн, 40 т. үүтү ыан туттарда. Эһиил мороженай оҥорон атыылааталлар, биисинэскэ киириини, саха ынаҕын туһатын көрдөрүө эбиттэр. Анна омук сиригэр саха ынаҕа “small and beautiful” (кыра уонна кэрэчээн) диэн кэнсиэпсийэнэн биллэрин кэпсээн кэрэхсэттэ.
Түмүккэ Ытык Сүбэ бэрэссэдээтэлэ Л.Н. Григорьева Ытык Сүбэ чилиэннэрэ саха ынаҕын, сылгытын СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятыгар киллэрэр наадатын, ТХМ ылыммыт былаанын өйүүллэрин, Ил Дархаҥҥа саха сылгытын уонна ынаҕын хаһаайыстыба уонна туризм лииньийэтинэн сайыннарыахха диэн этии киллэриэхтэрин, саха ынаҕын хоту улуустарга тарҕатыыга каадыр боппуруоһун, үбүнэн өйөбүлүн быһаарар наадатын эттэ. Биллэн турар, саха сылгыта, саха ынаҕа саҥа креативнай экэниэмикэ тирэҕэ буолан сайдарыгар ыччат интэриэһиргиэхтээх. Онон бу хайысханан үлэлиир ыччаты өйүүр хайаан да наада.
Владимир Степанов
