Былырыын Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 100 сылын судаарыстыба бэлиэтээбэтэҕэ. Оттон быйыл Ленин хомсомуолун 100 сыла бүтүн дойду бырааһынньыга буолла. Даҕатан эттэххэ, Арассыыйаҕа быйыл “Волонтер сылынан” биллэриллибитэ хомсомуол үбүлүөйүгэр анаан оҥоһуллубут курдук. “Волонтер” омук тылыгар “доброволец” диэн. “Комсомольцы - добровольцы” диэн ырыаҕа ылланарын курдук, судаарыстыба араас соругун толорорго ыччат кыаҕа билигин да наада.
Өрөбөлүүссүйэҕэ сыһыаннаах 100 сыллаах дааталары санаттахха, быйыл Кыһыл, билигин Арассыыйа аармыйата төрүттэммитэ үйэ буолбутун бэлиэтээтэ. Итини сэргэ кутурҕаннаах даата – бүтэһик ыраахтааҕы Н.Романов дьиэ кэргэнин Екатеринбурга ытан өлөрүү быйыл 100 сылын туолла.
Салгыы сэбиэскэй кэмҥэ сыһыаннааҕы аҕыннахха, бассаапка “соторутааҕыта Кытай компартиятын Киин кэмитиэтэ Сталин төрөөбүт ахсынньы 18 күнүн дойду бырааһынньыгынан биллэрдэ” диэн суруйуу баар. Дойдубут сонуннарын улахан ааҕыныстыбаларыгар итини бигэргэтэр официальнай информация кэмчи. Ол эрээри Кытайга Сталины ытыктыыллар. 2009 сыл Сталин сылынан биллэриллэ сылдьыбыттаах. Эһиил Кытай 70 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир, Сталиҥҥа сыһыаннара онно өссө үчүгэйдик көстөр ини.
Кытайдар хоруупсуйаны утары охсуһууга Сталин саҕанааҕы ньымалары хото туһаналлар дииллэр. Ол көмөлөһөн эбитэ дуу, КНР Бэрэссэдээтэлэ Си Цзиньпин соторутааҕыта дойдуга реформа уонна аһаҕас буолуу бэлиитикэтэ ыытыллыбыта 40 сылын бэлиэтээһин кэмигэр хоруупсуйаны кыайбыттарын туһунан биллэрбит. Хоруупсуйаны кыайыы ньымаларынан дьиссипилиинэни тутуһуу, бүрүкүрээтийэни, үбү ыскайдааһыны, байымсыйыыны утары охсуһууну ааттаабыт. Бу ньымалар биһиэхэ идеологията суох буолан, үлэлээбэттэрэ чахчы.
Арассыыйаҕа хоруупсуйаны утары улахан охсуһуу быйыл Дагестанынан сөп буолла. Былырыын Р.Абдулатипов оннугар анаммыт баһылыктара В.Васильев олунньуга бырабыыталыстыбаны астаапкаҕа ыыппытын кэннэ тойоттору тутуу-хабыы, хаайыы саҕаламмыта. Кулун тутарга эмискэ Д.Медведев, А.Дворкович хамаандаларыгар чугас, “Сумма” хампаанньа тойотторун – бырааттыы Магомедовтары – тутан хаайбыттара. Ол иннинэ Дагестан атын, эмиэ Кириэмилгэ чугас олигархын С.Керимовы Францияҕа сокуоннайа суох харчыны киллэрдэ диэн буруйдаан туппуттара, кэлин ыыппыттара. Соторутааҕыта Р.Абдулатипов эппитинэн, Керимовы Магомедовтар уган биэрбиттэр эбит. Онон Магомедовтар хааллыылара Керимов дьонун иэстэһиитэ буолан тахсар. Биһиги “Якутгазпроммутун”, билигин “ЯТЭКы” Магомедовтар толук оҥостон бэйэтин сыанатын хас эмэ төгүл куоһарар кирэдьиит ылбыттар. Онон ити тэрилтэни Саха сирин стратегическай бас билиитигэр төнүннэрэр уустук диэн ааҕыллар. Абдулатипов бэйэтэ астаапкаҕа барыытыгар Москуба хоруупсуйаһыттарын буруйдуур. Кини этэринэн, Дагестан хоруупсуйатын Москубаттан салайаллар. 4 миниистири, 22 оройуоннар, куораттар салайааччыларын хоруупсуйа иһин устубут, уоруллубут харчы Москубаҕа тиийэрэ аҕыйаатын кытта Абдулатиповы устубуттар. Оттон Васильев быйыл Дагестаҥҥа саҕалаабыт дьыалата 2,4 млрд үп сокуонун кэһии баарын булбут, 70 холуобунай дьыала тэриллибит.
Дагестан үчүгэй өттүттэн – быйыл өссө аан дойдуга Хабиб Нурмагомедов диэн уоллара быраабылата суох охсуһууга (UFS) аан дойдуга бастаабытынан – билиннэ. Ону таһынан Нурмагомедов, маатыраны, наркотигы, арыгыны көҕүлүүр Элджей курдук рэпердэрбитин “Дагестаҥҥа кэлимэҥ” диэн сүбэлээн, рэпердэри куттаабытынан биллэр.
Быйылгы “Кыым” тохсунньутааҕы 1 нүөмэригэр тахсыбыт интервьютугар Саха сиринээҕи Билим киинин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.А. Пахомов Дьокуускайга дьиэ тутуутугар ирбэт тоҥ ириитин хонтуруоллааһын кыччаабытыттан дьаарханарын биллэрбитэ.“Урут ССРС саҕана сыбаайаны 13-15 м дириҥҥэ киллэрэр буоллахтарына, билигин биирдэ эмэ чинчийдэххэ, ити быраабыланы күүскэ тутуһар дьон– 12-13 м, оттон үксүн 8-9 м эрэ дириҥҥэ саайаллар. Итинник эппиэтинэһэ суох сыһыан сир ирэрэ күүһүрдэҕинэ, улахан кутталы үөскэтиэн сөп”, - диэн эппитэ. Арассыыйа ирбэт тоҥҥо турар куораттара сууллар кутталлара федеральнай таһымҥа таҕыста, “РИА-новости” ахсынньы 11 күнүгэр ирбэт тоҥ ириитэ Арассыыйа, Канада, АХШ ирбэт тоҥҥо турар куораттарын инфраструктуратын 70% хаарыйыан, ирии күүскэ барар түгэнигэр, элбэх куорат 30-40 сылынан ууга барыан сөбүн эппиттэр. Дьокуускай 150 кыбаарталын чинчийии түмүгүнэн, манна 1989-2015 сс. сир уутуйара, бадараан буолара 2 төгүл улааппыт. Сир анныгар ирбэт тоҥ 8 м дириҥҥэ 0 кыраадыска тиийэ ирбит эбит. Онон ирбэт тоҥу харыстааһыҥҥа улахан болҕомто ууруох баара.Саха норуотун баайын үксэ Дьокуускайга таас дьиэ буолан турар. Ол баайбыт 30-ча сылынан көрдөрбүтүнэн бадарааҥҥа сууллан ытыс соттуохпутун сөп. Ол инниттэн куораты көһөрөргө тиийэ быһаарыы ылыллыан наада.
Ирбэт тоҥ ириитин содула хоту күүскэ билиннэ. Саха сиригэр хас да сыл устата ууга олорор бөһүөлэктэри көһөрөр боппуруос турда. Бу балаһыанньа ирбэт тоҥ ириитэ “тыл оонньуута”, “дилетаннар соруйан куттааһыннара” буолбатаҕын бигэргэтэр. Тоҥ ириитэ сир гидрологиятын алдьаппытын, ол т/х-тыгар улахан охсууламмытын аахайбаппыт сыыһа. Тиэхиньикэ сири оҥоруо диэн этэрбит аһара баһыылаах, түөрэ-маары барбыт сиргэ киһи да сатаан сылдьыбат.
Арассыыйа бэлиитиичэскэй олоҕо быйыл хайа да өттүттэн тыал охсубат, тулхадыйбат курдук туруктаах саҕаламмыта. Кулун тутарга РФ Бэрэсидьиэнин талыыга В.Путин куолас 76,69 % ылан итэҕэтиилээхтик кыайбыта. Дойду тула өстөөх элбээн балаһыанньа кытааппыт, сааҥсыйа биллэрэн экэниэмикэбитин ытарча курдук хабарҕалыы олордохторуна, нэһилиэнньэ лиидэрин тула түмсэрэ чахчы. Ол эрээри, олох наһаа ыараан, бырачыастыыр санаа Уһук Илиҥҥэ элбээбитин көрдөрөн, КПРФ бэрэстэбиитэлэ “кыһыл сопхуос дириэктэрэ” П.Грудинин балачча элбэх куолаһы ылбыта. Сайын биэнсийэҕэ тахсар сааһы үрдэтэр реформа улахан айдааны тоҕо тарта.Былаас “дойдуга харчы суох, дьон үйэтэ уһаан (2030 сылга Арассыыйаҕа дьон орто сааһа 80 сааска тиийиэ дииллэр) кырдьаҕас элбээтэ, үтүктэр сайдыылаах дойдуларбытыгар барыларыгар биэнсийэ сааһа үрдүк” диэн эр дьон 65-гэр, дьахталлар 60-гар тахсар сокуоннарын бульдозердыы күрдьэн олоххо киллэрдэ. Маҥнай дьахталлар 63-гэр тахсыахтаах этилэр. Хоту олорор дьон 5 сыл эрдэ тахсаллара хаалла диэтилэр. Биэнсийэ сааһа 2028 с. диэри сыыйа кыра-кыратык улаатан киириэхтээх. Ол оннугар сэмсэ курдук сыл аайы биэнсийэ 1 тыһыынча солк. улаатыа, 2024 с. 20 тыһ. солк. диэн эрэннэрдилэр. В.Путин былааска тахсыаҕыттан биэнсийэ сааһын үрдэтэри утарар этэ да, балаһыанньа чахчы кытаанах быһыылаах: быйыл бэйэтин “норуот бырачыаһын уотугар” уган туран бу сокуону ылларда. Инникини тымтыктанан көрбөккүн, 2030 сылга 80 саастанарбытын тиийбит дьон билиэхтэрэ. Оттон 2024 с. валюта кууруһа төһө буоларын, солкуобай төһө атыылаһар күүстээх буолуон билбит суох. Солкуобай күүһүрэн, дуоллар 1998 с. Дефолт саҕанааҕы курдук 30 солк. сыаналаммата чахчы. Оччоҕо 20 тыһ. биэнсийэ абырыа дуо диэн ыйытыы эппиэтэ суох.
Былаас дьайыыларын сөбүлээбэккэ, күһүҥҥү быыбарга 4 эрэгийиэҥҥэ былаас күбүрүнээтэринэн туруорбут дьонун “төкүнүттүлэр”. Иккис туурга Хакасияҕа хомуньуус, ЛДПР дьоно Хабаровскай кыраайга, Владимир уобалаһыгар кыайан күбүрүнээтэринэн талылыннылар. Саамай тыҥааһыннаах киирсии Приморьеҕа таҕыста. Былаас О.Кожемяко талылларын туһугар тугу-тугу биэрбэтэ. Үп бөҕө көрүлүннэ, бэл, Хабаровскайтан Уһук Илин киин куоратын боломуочуйатын туура тутан ылан Владивостокка биэрдилэр.
Дойду экэниэмикэтэ кырыымчыгыран иһэр. Сыл бүтүөр диэри дуоллар 67-68, евро 75-76 солк. туруо дииллэр. Ол аата сыл устата дуоллар 10 солк, евро 7 солк. ыараабыттар. Ньиэп баррелын сыаната – 67, атырдьах ыйыгар 77 дуоллар эбит буоллаҕына, кыһын намтаата, билигин – 58 дуоллар. Салгыы түһүө диэн сабаҕалыыллар. Ол аата солкуобай салгыы чэпчиир, дуоллар өссө ыарыыр туруктаах.
Украинаны кытта 2014 с. саҕаламмыт иирсээн быйыл өссө дириҥээтэ. Ыам ыйыгар Краснодар кыраайыттан Кырыымҥа Керчкэ диэри 19 км усталаах муоста тутуллубута. Украиналар тылларын тамаҕа барыта – ити муостаны суулларыы. Араас провокация тахсар быһыылаах. Сэтинньигэ Украина кыра байыаннай хараабыллара күүстэринэн кыраныыссаны кэһэн киирбиттэрин тутан ыллылар. Итиннэ эппиэттээн, Украина аармыйата Донбаска кимэн киириэ диэн биһиэннэрэ дьиксинэллэр. Бэрэсидьиэннэрэ П.Порошенко аан дойдуга Арассыыйаны утары үлэ бөҕөтүн ыытар. Сааҥсыйаларын күүһүрдэн иһэллэр. Аҕыйах хонуктааҕыта Европарламент Германияттан “Балтийскай муора аннынан бу дойдуга тиийэр “Хотугу сүүрүк-2” диэн Арассыыйа Европаны гааһынан хааччыйан харчы киллэриниэхтээх турбатын тутууну тохтотуҥ” диэн модьуйдулар. Германия, дьэ, туох диир?
Украинаны кытта саамай улахан арахсыы итэҕэлгэ таҕыста. Урут үс славян өрөспүүбүлүкэлэригэр биир православнай таҥара дьиэтэ “дьон дууһатын” дьаһайар буоллаҕына, аҕыйах хонуктан бэттэх Украина арахсан туспа православнай таҥара дьиэлэннэ. Уруккута икки бырааттыы норуоттар майдаантан саҕаламмыт иирсээннэрэ олох атырдьах салаатыныы арахсыыга тиэртэ.
Дойдуга быйыл хас да иэдээн тахса сырытта. Кулун тутар бүтүүтэ Кемерово куоракка “Зимняя вишня” эргиэн киинэ умайан, 60 киһи, ол иһигэр 41 оҕо өлбүттэрэ. Бу баһаар айдааныттан сүүрбэттэн тахса сыл уобалаһы салайбыт Аман Тулеев былааһыттан туоратыллыбыта. Кини оннугар Саха сиригэр Нерюнгри чоҕун хостуур “Колмар” хампаанньа салайааччыта С.Цивилев талыллан үлэлиир.
Саха сиригэр айылҕа алдьархайа, экология киртийиитэ хаһааҥҥытааҕар да элбэх. Саас улахан халаан кэлэн, 1,3 млрд солк. хоромньу таҕыста. От ыйын бүтүүтэ туга биллибэт хараҥа былыт бүрүүкээн, хоту үс улууска хас да чаас устата “күнү өлөрөн”, араллаан бөҕөтө тахсыбыта. Балаҕан ыйыгар АЛРОСА хвостохранилищета тоҕо баран, Бүлүү өрүһүн киртиппитэ Өлүөнэнэн Хоту байҕалга диэри тиийдэ. Экология бу улахан алдьархайыгар күлүктэтэн “Колмар” Чульман үрэхтэрин чох быылынан хап-хара гына киртитэрэ, Алдаҥҥа көмүс сууйар кытайдар Эльконка үрэҕи дьаатынан сүһүрдэллэрэ соччо биллибэккэ хаалла. Ону таһынан Халыманы Магадан ГЭС-һин тутуу киртитэригэр, көмүс хостуур “Полюс”, “Анаабыр алмаастара” да олохтоох үрэхтэри киртитэллэригэр тиийэ иликпит.
Быйыл успуорка аан дойду таһымнаах улахан сабыытыйалар таҕыстылар. Кыһыҥҥы Олимпийскай оонньуулар Соҕуруу Кэриэйэҕэ Пхёнчхан куоракка ыытылыннылар. Арассыыйа спортсменнара допиҥҥа уорбаланан, дойдуларын былааҕа суох, МОК былааҕын аннынан сылдьарга күһэллибиттэрэ. Биллэн турар, Сочитааҕар мөлтөхтүк кытыннылар, мэтээл уопсай ахсаанынан 13-с буоллубут. Оттон сайын Арассыыйа 11 куоратыгар путбуолга аан дойду чөмпүйэнээтэ (мундиаль) ыытылынна. Араас дойдуттан кэлбит омуктар Арассыыйаны олус сөбүлээн, хайҕаан бардылар. Тэрээһинэ олус үчүгэйдик ыытыллан, ФИФА тэрилтэтэ путбуол устуоруйатыгар хаһан да буолбатах үчүгэй чөмпүйэнээт буолла диэн хайҕаата. Турист бөҕө кэлэн, дойдуга элбэх харчы киирбитин мундиаль туһатынан эмиэ ааҕыахпытын наада. Биһиги сүүмэрдэммит хамаандабыт хаһааҥҥытааҕар да үчүгэйдик оонньоото. Аан дойду чөмпүйүөнүн үрдүк аатын Франция хамаандата ситистэ.
Кавказка күһүөрү ытыалаһыылаах, киһи өлүүлээх айдаан кабардалар уонна балкардар икки ардыларыгар тахсыбыта. Онтон салгыы Ингушетия уонна Чечня баһылыктара Ю-Б.Евкуров уонна Р.Кадыров норуокка биллэрбэккэ сир атастаһыытын таһаарбыттарын сөбүлээбэккэ, ингуштар, улаханнык уордайан, уулуссаҕа тахсыбыттара. Бу айдаан, кыһын кэлэн намырайда. Ингуштар ньиэптээх сирдэрин төттөрү ылаары өссө да сууттаһа сылдьаллар.
НТВ ханаала “саҥа Ванга” диэн ааттаабыт 14-тээх француз кыыһа Каедэ Убер 2018 с. Эмиэрикэҕэ элбэх теракт, Украинаҕа Порошенконы суулларыахтара диэн түүйбүтэ туолбата.
Оттон 2019 сылга сыһыаннаан “баардаахтар” тугу көрүүлэнэллэр эбитий?
Ванга тыыннааҕар Евросойууска экэниэмикэ катастрофата буолуохтаах диэбит. Францияҕа бырачыастаабыт “саһархай сэлиэччиктээхтэр” бырабыыталыстыба кинилэр ирдэбиллэрин толорорго 10 млрд евро биэрбитигэр уоскуйбатылар. Ити саҕаланыыта буолуо дуо? Ванга өссө Пакистан, Индия, Кытай, Япония, Аляска диэки алдьатыылаах цунами буолуо диэбит эбит. Арассыыйаҕа метеорит түһүөн сөп диэбит. Көрүөхпүт.
Ванга өссө Трамп улаханнык ыалдьыан билгэлээбит. Итини Крейг Гамильтон-Паркер диэн Англия билиҥҥи медиума “ыалдьыан сөп, эбэтэр төһө эрэ кэм үлэттэн туоруохтаах” диэбит.
Владимир Степанов, kyym.ru
