Красноярскай долгааннара
Бу иннинэ суруллубутун курдук, кулун тутар ый тиһэх күннэригэр “Кыым” хаһыат суруналыыһа Красноярскай кыраай Долгаан-Ненец муниципальнай оройуонун Сындааскы бөһүөлэгэр сылдьан кэллэ.
Этиллибитин курдук, 553 нэһилиэнньэлээх Сындааскы бөһүөлэгэ Лаптевтар муораларын Хаатанга хомотун тумуһаҕар, быһата, 3 өттүттэн байҕал уутунан төгүрүллэн, сэллээбэт тыал-чысхаан ортотугар олорор. Биир өттө – уҥуора-маҥаара биллибэт туундара.
Төрөөбүт бөһүөлэгин туһунан баһылык Антонина Спиридонова маннык кэпсээтэ. (Биллэн турар, сахалыы-нууччалыы тылынан булкуйан, хааһылаан кэпсэтэбит).
– Антонина Федотовна, “Сындааскы” диэн туох тылый?
– Манна ону ким да билбэт. Көр-күлүү курдук, “былыр манна Дария, ол эбэтэр Дааска диэн дьахтар олорбут. Кини уолламмытын кэннэ, онтон сиэттэрэн, бу сири ааһан иһэр атыыһыт нууччалар “Сын Даски” диэн ааттаабыттар” диэн кэпсээччилэр.
– Соччо итэҕэтиитэ суох быһаарыы эбит... Арба, 2005 с. эһиги национальнай уокуруккут Красноярскай кыраайы кытта холбоспута. Дьаһалтаҕа өр үлэлээбит киһи быһыытынан санааҕар, ол кэннэ олоххут тубуста дуу, мөлтөөтө дуу?
– Туох да уларыйыы, тупсуу баарын билбэппин. Барыта – уруккутунан.
– Оҕолоргут 4-с кылаас кэнниттэн салгыы Хаатангаҕа баран орто оскуоланы бүтэрэллэр эбит дии. Ол кэннэ салгыы үөрэнэн баран дойдуларыгар төннөллөр дуо? Уонна, уопсайынан, ыччаккыт ханна баран үөрэнэрий?
– Элбэх оҕо устунан Носкуоҕа (Хаатанганы долгааннар итинник ааттыыллар эбит) хаалан хаалар. Дойдутугар төннөөччү бэрт кэмчи, кэлбэттэрин да кэриэтэ. Урукку өттүгэр ыччаппыт уокурук киинигэр Дудинкаҕа (билигин оройуон киинэ) барар этэ, билигин онно барбаттар. Ол эрээри, онно билигин Сындааскыттан төрүттээх 60-ча киһи баарын билэбин. Орто оскуола кэнниттэн ыччат, сүрүннээн, Санкт-Петербурга Герцен аатынан институкка (быйыл 2 оҕо киирбитэ), Дудинкатааҕы педколледжка үөрэнэ барар.
– Саха сиригэр, Дьокуускайга үөрэнэ барбаттар эбит дии...
– Оннук, барбаттар.
– Эһиги бары Хаатангаҕа интэринээккэ олорон үөрэммит дьон буоллаххыт?
– Оннук. Биһиги саҕана интэринээккэ олус көхтөөхтүк олорор, онно үөрэ-көтө барар буоллахпытына, аныгы оҕолор интэринээккэ олоруохтарын баҕарбаттар. Хаатангаҕа баар аймахтарыгар, ыалларга кыбылла сатыыллар.
– Хаатангаҕа дьон барыта нууччалыы эрэ кэпсэтэн эрдэҕэ?
– Холобур, биһиги саҕана интэринээккэ 5-6 бөһүөлэктэн мустубут оҕолор бары долгаан тылынан кэпсэтэр этибит. Билигин онно нууччалыы кэпсэтэллэр дииллэр. Уопсайынан, Хаатангаҕа билигин долгаанныы, сүрүннээн, кырдьаҕастар эрэ кэпсэтэллэр, бөһүөлэк нууччатыйан бүтэн эрэр.
– Долгаан тылынан суруйсаҕыт дуу?
– Холкутук кэпсэтэбит эрээри, сурук-бичик барыта нууччалыы. Тэрээһин, кэнсиэр, мунньах бука барыта нууччалыы тылынан бараллар.
– Бөһүөлэк туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ...
– 4 кылаастаах оскуолабытыгар 4 учуутал, 1 дириэктэр, 3 баспытаатал... Чэ, быһата, интэринээккэ, оскуолаҕа, оҕо саадыгар барыта мунньан 68 киһи үлэлиир. 2 куойка-миэстэлээх балыыһабытыгар 2 биэлсэр уонна хас да техүлэһит баар. Ону таһынан, 1 почта үлэһитэ. Мин билэрбинэн, ити бары орто үөрэхтээх дьон. Бары бэйэбит дьоммут, кэлии каадыр суох.
– Ыалларга төлөпүөн букатын да суох эбит дии...
– Төһө да суотабай сибээс, төлөпүөн суоҕун иһин, төлөпүөн-интэриниэт 68 туочуката баар. Ол эбэтэр, дуогабар быһыытынан, 11 тыһ. төлөөн оннук туочука туруортараҕын, ый аайы 6 мөһөөҕү төлүүгүн. Чааһынай тэрилтэҕэ. Төлөпүөнүнэн кэпсэтэриҥ иһин – туспа төлөбүр.
– Дьон хаһыаты сурутар дуо?
– Социальнай харысхал сулууспатын нөҥүө, “Наш Красноярский край” диэн хаһыат босхо кэлэр. Сындааскыга 70-ча хаһыат кэлэр быһыылаах. Ону таһынан, “Таймыыр” диэн оройуоммут хаһыатын аҕыйах ыал сурутар. Кыаммат дьоҥҥо чэпчэтиилээх. Сыаната 2 мөһөөх курдук.
– Анаабырга сырыттахпына, “Сындааскы олохтоохторо бука бары Красноярскай кыраайтан 4 тыһ. суумалаах дотация ылаллар” диэн кэпсээбиттэрэ...
– Бука бары буолбатах, табаһыттар, балыксыттар, булчуттар эрэ. Ону тэҥэ, Сындааскылар эрэ буолбатах, Таймыырга олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар бука бары ылаллар. Дотация буолбатах, “кэмпэнсээссийэ төлөбүрэ” дэнэр.
– Бу киһи чахчы табаһыттыырын дуу, бултуурун дуу ким быһаарарый, туоһулууруй? Арай, мин тугу да үлээбэккэ олорон “сороҕор бултуубун” эҥин диэн ыспыраапка ылыахпын сөп дуо?
– Дьиҥинэн, 16 сааһыттан саҕалаан үлэлээбэт да киһи ылыан сөп. Ону ааһан, табаһыттар оҕолоро – 14 саастарыттан. Холобур, дьиэ кэргэҥҥэ маннык төлөбүрү хастыы да киһи ылыан сөп. Ол эрээри, биэнсийэлээхтэргэ, бүддьүөт үлэһиттэригэр ол бэриллибэт.
Таарыйа, табаһыттар, балыксыттар, булчуттар үлэлэрин ыстааһа 30 сыл буоллаҕына, 50 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсыахтарын сөп. Оттон чуумҥа үлэлээбит дьахталлар, 25 сыл үлэлээтэхтэринэ, 45-тэригэр тахсаллар.
Итини таһынан, табаһыттарга, хас биирдии таба төбөтүгэр, сылга 260 солк. төлөнөр.
– Арыгы боппуруоһа ыараханнык турар дуу, тугуй? Бу сарсыарда бөһүөлэк устун хаамаары бэрт элбэх, сымнатан эттэххэ, “испит” дьону көрдүм.
– Арыгы, дьэ кырдьык, улахан төбө ыарыыта. Дьиҥинэн, биһиэхэ бобуу суох, улахан бырааһынньыктар эҥин иннилэринэ Хаатангаттан аҕалан атыылатабыт. Арай, быйыл кулун тутар 8 күнүгэр кыайан аҕалбатахпыт.
– Оччоҕуна, бөртөлүөттэр дьону таһа “таарыйа”, аҕалан атыылыыллар дуо?
– ... Кинилэри кытта эмиэ үлэ ыытабыт. Бөртөлүөттэр Хаатангаттан нэдиэлэҕэ биирдэ, чэппиэргэ, хайаан да кэлэллэр. Үксүгэр, “кольцевой” эриэйсэнэн, Новорыбнайынан, Попигайынан, Сындааскынан биирдэ эргийэн кэлэллэр.
– Саха сирин туһунан тугу истэҕит? Холобур, киин тэлэбиидэнньэҕэ эҥин сахалар тустарынан көрдөххүтүнэн, аахтаххытына “ити биһиги аймахтарбыт” эҥин дии саныыгыт дуу, суох дуу? Уопсайынан, сахалар хайдах олороллор диэн истэҕитий?
– Ээ, “аймахтарбыт” диэн билэн бөҕө... Якуттар тускутунан туох эмэ үчүгэйи иһиттэхпитинэ үөрэр бөҕө буоллахпыт. Эһигини “үчүгэйдик олороллор” диэн истэбит.
– Эһиэхэ кырдьаҕас дьон эҥин бэйэлэрин “сахаларбыт” дэммэттэр дуо?
– Суох.
– Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайатыгар сылдьыбытыҥ дуо?
– Сылдьан. Биһиги кинилэри кытта аймахтаһабыт. Онно Сындааскыттан төрүттээх, арааһа, 20-тэн тахса киһи баара буолуо. Кийииттэр, күтүөттэр, оҕолор... Биһиги дьоммут, сындааскылар, Дьокуускайга кытта бааллар. Оттон попигайдар (эмиэ Красноярскай долгааннарын бөһүөлэгэ) Сааскылаахтары кытта сылдьыһаллар, аймахтаһаллар.
– Саха эстрадатын артыыстара гастроллуу кэлэллэрэ буоллар, дьон сылдьыа этэ дуо?
– Айабыын, кэлэн бөҕө буоллаҕа! Арба, мин биир балтым билигин Абакаҥҥа үөрэнэр. Дьэ, кини интэриниэтинэн сахалыы ырыа бөҕөтүн устан ыытар. Ону хантан ыларын билбэппин. Баҕар, саха дьүөгэлэрдээҕэ буолуо. Оттон, уопсайынан, манна Сындааскыга ким да сахалыы ырыаны сэҥээрэн истэрин дуу, наадыйарын дуу билбэппин. Бука, суоҕа буолуо...
Сындааскыга сылдьан долгаан дьонуттан “Саха сиригэр көһөн барыаххытын, оҕолоргутун үөрэттэрэ-олохсута ыытыаххытын баҕарбаккыт дуо?” диэн ыйыппыкка...
Биир киһи: “Анаабыр Үрүҥ Хайатыгар сылдьааччыбын. Саха сиригэр барыта оннук үчүгэй буолбатаҕын билэбин. Холобур, киһи улаханнык ыарыйдаҕына да, бөртөлүөт кэлбэт эбит этэ. Онно холоотоххо, манна киһи кыратык ыарыйда да, Хаатангаттан бөртөлүөт субу тирилээн кэлэр. Ити чааһыгар нууччаларыҥ быдан чуолкайдар...” – диэн хоруйдаата.
Биир орто үөрэҕи бүтэрбит Сындааскы кыыһа Анаабыр улууһугар тиийэн баран, “якуттар ортолоругар” тэһийбэккэ төннөөрү сылдьарын дьоно кэпсээтилэр. Олорор дьиэтэ суоҕун таһынан, сахалыы эргимтэҕэ кыайан киирбэккэ эрэйдэнэр, тылларын-өстөрүн ыарырҕатар үһү. Быһата, мин өйдөөбүппүнэн, оҕо эрдэҕиттэн интэринээккэ нууччалыы эйгэҕэ сылдьыбыт, нуучча ортотугар улааппыт оҕо сахалардааҕар нуучча ортотугар сылдьара быдан судургу, чэпчэки эбит. Онон, ол долгаан оҕото Саха сирин Анаабырыттан төттөрү Красноярскай Хаатангатыгар төннөөрү сылдьар үһү.
Долгааннар быһахтарын “сахалыы” буолбакка, син биир ненецтэр курдук, кыыныттан икки быалаан уҥа өттүлэригэр иилинэллэр эбит.
Сындааскы долгааннара, бэрт өтөрдөөҥҥө диэри табаларын кытта көһө сылдьыбыт дьон, оҕоҕо анаан ыарахан, көнтөрүк кэлээскэни туһамматтар эбит. Кинилэр билиҥҥэ диэри оҕолорун “эбэҥкилии-эбээннии тииптээх” биһиккэ сытыаран көрөллөр.
Сындааскыга хас да ыалга сылдьан “былыргы хаартыскалардааххыт дуо?” диэн ыйыталаһан көрдүм да, кимиэхэ да суох. “Урут бааллара да, оҕолор оонньуур гынан ханна тиэрдибиттэрэ буолла?”, “Хаатангаҕа уолбутун кытта барсыбыт буолуохтаах”, “Тыаҕа болуокка хаалбыт быһыылаах” диэн буолан истэ.
Хаартыскаҕа: Лари кэргэниниин
Уопсайынан, “субу өтөрдөөҥҥө диэри көһө сылдьбыт дьон хаартысканы ситэ сыаналаабаттар эбит дуу?” диэн өйдөбүл үөскээтэ.
Ларии оҕонньор кэпсээнэ
Сындааскы биир саамай кырдьаҕас төрүт олохтооҕо Василий Лаврентьевич Кудрякову кытта кэпсэттим. Кинини киһи барыта “Ларии оҕонньор” диэнинэн билэллэр эбит. Ол туох суолталаах хос аатын оҕонньортон бэйэтиттэн “аны, өһүргэниэ” диэн ыйыппатым.
Онон, эһиги болҕомтоҕутугар, Ларии оҕонньор.
– Сааһым – 84-м. Отучча сыл табаһыттаабытым, 5 сыл биригэдьиирдээбитим, 10 сыл булт иниспиэктэрдээбитим, 8 сыл заливка балыксыттаабытым...
– Туох балыгы бултуулларый, манна?
– Муксуун, уомул, муҥур, сэлдэй, ууку...
– Сэрии сылларын өйдүүгүн дуо?
– Мантан сэриигэ ыҥырбатахтара. Сэриилэспит киһи суох. Дьокуускайдар сэриилэспиттэрэ. Сэрии саҕана манна аччыктааһын бөҕө буолбута. Ханнык эрэ эспэдииссийэлэр баалларын өйдүүбүн. Тугу гыммыттара буолла? Дьон аччыктаан өлбөтөҕө эрээри, хоргуйан, ыксаан күрээн барыталаабыттара.
– Ол ханна күрүүллэрий?
– Үөһэ, Хаатанга баһын диэки бараллар. Дьахтардыын, оҕолуун, бары. Үгүстэрэ Лаабыс күөлүн диэки барбыттар этэ. Сорохтор Өлөөн диэки түспүттэрэ. Ол дьон кэлин төннүбэтэхтэрэ. Кинилэр оҕолорун-сиэннэрин көрсөөччүбүн. Мантан биир улахан ойуун оҕонньор күрээбитин кэпсииллэрэ. Лаабыс күөлэ – бэйэтэ муора саҕа күөл. Мантан ырдаак-ыраак! Хаатыҥкаттан 3-4 бөһүөлэги дальше бараҕын.
– Манна урут ойууннар бааллара дуо? Көрөөччүгүн дуо?
– Бааллара. Оҕо эрдэхпинэ. Кыыралларын көрөр этим. Сүрдээхтик кыыраллара, сүрдээхтик эмтииллэр, абырыыллар этэ.
– Хайдах эмтииллэрин көрбүтүҥ дуо?
– Ыалдьар сиргин булан баран, онно табаны тыыннараллар. Табанан абыраталлар. Табаҥ ыарыыны оборон ылар. Ол кэннэ сороҕор өлөр. Ээ, арба, ол Лаабыс күөлүгэр сахалар ойууҥҥут күрээн кэлэ сылдьыбыта. Өр олорбута. Табанан Тааһынан эҥин сылдьыбыт этэ. Аатын билбэккин дуо?
– Ээ, ол хас сүүс ойууну мин хантан билиэмий?
– Сахалар билэллэр этэ. Улакан ойуун. Кэлин мин киниэхэ эмтэнэ бара сылдьыбытым. Боотулуу диэн сиргэ олороро.
– Ээ, Ньыыканы этэҕин дуо?
– Кини, кини, Никон! Онно “үс дьахтардааҕа” (ойохтооҕо) диэн кэпсииллэрэ. Оҕоломмутун билбэппин. Кини Попигайга эмиэ сылдьыбыт буолуохтаах. Онно “Ньыыкан күөлэ” диэн баар үһү.
– Дьиктини кэпсээтиҥ... Төрөппүттэриҥ туох дьон этэй?
– Маамам, тээтэм бултаналлар этэ. Тээтэм тээтэтэ, эһэм, Климентий Самсонович биир ыстаада табалааҕа. Тыһыынчаттан тахса. Баай этэ. Ону барытын былдьаан ылан Дьокуускай диэки үүрэн илдьибиттэрэ.
– Эн, уопсайынан, сахаҕын дуу, долгааҥҥын дуу?
– Мин долгааммын, саха буолбатахпын.
– Сэбиэскэй былаас саҕана манна олох хайдах этэй?
– Советскай кэм сүрдээх үчүгэй этэ. Бары өттө барыта. Бу үйэ – куһаган. Харчыта суох, иттэтэ суох. Поселокка харчылаах киһи савсем суох. Ыйга 4 тыһ. “кочевойдарын” эрэ биэрэллэр. Киһи онон дуусатын ииттэр кыага суох. Пенсияга эрэ олоробут. Кырдьагастарга савсем кыһаллыбат былаас. Харчыта суох киһи тугу ылыныай? Тугу да биэрбэттэр, төлөөбөттөр, көмөлөспөттөр. Оттон таба эстибитэ, савсем.
– Эн бэйэҥ туох үөрэхтээххиний?
– Бэйэм үөрэгим суох. Биригэдьиирдиирбэр кумааҕыга ону-маны, бэйэм эрэ билэрбинэн сурунар этим. Кыратык. Онтон ыла суругу бырахпытым. Оттон нууччаһыппынан багас үчүгэйбин. Урут 17 дьыллаахпар (саастаахпар) нуучча эспэдииссийэтин кытта 10 ый табанан сылдьыспытым. Үрүҥ Хайанан, Сааскылааҕынан...
– Эн оҕо сырыттаххына бу Сындааскыга туох тутуу баар этэй?
– Манна лавка, пекарня, приказчик дьиэтэ, ыскылаат, кыра мээнэ бөх дьиэлэр эрэ бааллара. Уонна туох да суога.
– “Ньыыкан кэлэ сылдьыбыта” диэтиҥ. Былыр манна саха күрүөйэхтэрэ кэлэллэр этэ дуо?
– Якут күрүөйэхтэрэ манна кэлбэттэр этэ. Ыраага бэрт буоллага. Оҕо сылдьан, арай, “биир якут күрүөйэгэ кэлбит үһү” диэн айманыы баарын өйдүүбүн.
– Кэргэниҥ, оҕолоруҥ?
– Дьахтарым (кэргэним) былыр өлбүтэ. 36 сааһыгар. 4 оҕо өлбүтэ, 3 оҕо хаалбыта. Ол саҕана ураһанан табаһыттыы сылдьаҕын. Ол дьахтарбыттан бу биир эрэ хаартыска хаалбыта (көрдөрөр)...
– Кэргэниҥ кырасыабай баҕайы эбит дии...
– (Оҕонньор онтон наһаа үөрэн...) Ээ, инньэ диэччилэр... “Боскуой да дьахтардааххын!” (үчүгэй да кэргэннээххин) диэн киһи барыта, нууччатыгар тиийэ, ордук саныыр, ымсыырар этилэр. Эрэйдээгим оҕолонон баран сыыстаран өлбүтэ. Ыстаадаҕа сылдьан. Кэлин ыал буолбатаҕым.
Билигин мин биир уолбар Хаатангаҕа олоробун. Саас буолла да иккис уолбар дойдубар кэлэбин.
– Сахалар, якуттар, тустарынан тугу истэҕин-билэҕин?
– Истэн бөҕө буоллага. Урут манна якуттар радиолара кэлэр этэ, дьон бары истэрэ. Урут кырдьагастар “саха үөрэхтээҕэ нууччатааҕар үрдүк, нууччаҥ мээнэ балтаайдыыр эрэ” дииллэрэ. Якуттар диэн илэ (үчүгэй) дьоннор. Урут Үрүҥ хайа кырдьаҕастарын барыларын билэр этим. Бу кэлин бара сылдьан көрдөххө, аныгы дьон “киһи кэллэ” диэн тугу да кэпсээбэттэр, саҥарбаттар. Куукула курдуктар, туох да саҥа-иҥэ суох. Уруккулар буоллаҕа дии, илэ дьон диэн... Үрүҥ Хайа якуттара урут үчүгэйдик олороллор этэ, маннааҕар үчүгэйдик. Билигин да оннук олороллор дииллэр.
– Үрүҥ хайалар син биир долгааннар ээ, эһиги курдук...
– Ол үрүҥ хайалар “долгааннарбыт” дэнэллэр дуо? Якуттар буо, кинилэр.
– Бу түөлбэҕэ былыр эбэҥкилэр бааллара дуо?
– Манна эбэҥкилэр суохтар, урут даганы, билигин даганы. Аргаа диэки һаамайдар (нганасаннар) элбэх буолааччылар. Дудинка диэки элбэх табалаах ненецтэр бааллар. Урут бэйэлэрин тылларынан саҥараллара, билигин нууччалыы кэпсэтэллэр.
– “Майаат” омук туһунан истээччигин дуо?
– Ким диигин? Суох, суох, билбэппин.
– Бу мин сахалыы, ол эбэтэр “якуттуу”, саҥарарбын үчүгэйдик өйдүүгүн дуо?
– Өйдөөн буо! Өйдөнөр, кэрэкэ багайы кэпсээннээх киһи эбиккин. Манна араас француз, араас омук учуонайдара элбэхтик кэлэн барбыттара. Миигин кытта кэпсэтэн баран “элбэги кэпсиир үчүгэй киһи эбиккин” диэччилэр.
Бу сотору уолбун кытта залив, гууба уҥуор үрэк төрдүгэр көһөн тахсыахтаахпыт. Уолум онно һугаскаан һоҕус туочукалаах. Ону күүтэн олоробун. Онно баран мээнэ сытабын, тугу да гыммаппын. Тыаҕа (туундараҕа) төрөөбүт киһиэхэ, уута-хаара, хаастара-кыыллара, ырааһа-чэбэрэ, барыкаана үчүгэйэ һүрдээк. Онно иттэ барыта баар. Төрөөбүт дойду киһини тардар ээ!
Тыабыт – кыыллаах, муорабыт – балыктаах... Онтон ордук туох наада?
Евдокия уонна Ануфрий Спиридоновтар – Сындааскы биир саамай кырдьаҕас ыаллара.
Дьиэлээх кырдьаҕас, быйыл 82 сааһын туолбут Ануфрий Павлович элбэх кэпсээнэ суох киһи эбит. Ол оннугар, кини кэргэнэ Евдокия Ивановна-Огдуо уоһа ыпсыбат элбэх саҥалаах киһи буолан биэрдэ. Онон, бу суруллубуту барытын Огдуо кэпсээтэ.
– Ануфрий Петропавловскай Камчатскайга 2 сыл сулууспалаан баран, 1958 с. армияттан кэлбитэ. Касиистай (мыс Косистый) диэн сиргэ балыкка үлэлии сылдьан, Ануфрий миигин көрөн “любовь с первого взгляда” буолбут. Ол кэннэ сыбааттары ыытан, суорумньунан миигин ойох ылбыта. Ол иннинэ биир да тылы кэпсэппэтэх дьоммут.
Дьэ, аймахтарбыт кэлэн отчиммыттан “кыыскын ол ыаллар көрдүүллэр, хайыыгын?” диэбиттэр. Ол саҕана мин 18-таахпын. Ануфрий – 25-тээх. “Хайыыгын?” диэн миигиттэн ыйыппыттарыгар, “куттанабын... тээтэм биэрдэгинэ – барыам” диибин. Төһө да кэпсэппэтэрбит, Ануфрийы билэр, көрбүт киһим буоллага. Онуоха эбии, үөрэгим суох, ыалдьааччыбын, уҥааччыбын. Маамам “оскуола оголоро үлтү тэпсиэхтэрэ” диэн үөрэххэ биэрбэтэгэ. Онон оскуолаҕа вообще сылдьыбатагым. Нулевой кылааска үөрэнэ сылдьан тохтообутум. Эһиилигэр Новорыбнайга тиийэ сылдьан, былырыын нулевой кылааска бииргэ үөрэммит оголорбун кытта күүспүнэн первай кылааска киирэ сатаабыппын, ийэм ыҥыран ылбыта. Онон паартага биир эрэ ый эмэһэбин дагайан баран бүппүтүм. Кэлин улаатан баран кырдьагас киһилэри илии баттыырга эгин сымыйанан үөрэтэр вечернэй школага үөрэммитэ буолбутум. Онно мээнэ киһилэри үөрэтэллэр. Кэнники эрдэнэн баран бэйэм үөрэнэн, асыыпкалаах да буоллар суруйа үөрэммитим. Твердай-мээккэй знактары миэстэтигэр таба уурбаппын, сыыһабын. Асыыпкалаах суруйуу бөҕө буоллаҕа.
– Дьэ, ыал буолан сыбаайбалаатыгыт?
– Ээ, мээнэ, тыага (туундараҕа) аҕыйах киһилээх сыбаайба дуома... Сыбаайба да буотах. Туох боскуойа (үчүгэйэ) кэлиэй? Ануфрийы көрөөт да сөбүлээбитим. Кини төрөппүттэрэ мин дьоммор калыым төлөөбүттэрэ. Ануфрий миигин “атыыласпыт” сыаната – 9 таба, чээлкээ (маҥан) кырсанан аттаһыллыбыт дьахтар соно, кырса подкладтаах суорган. Ону таһынан, аймахтарбар агыйак табаны дариттаабыт (бэлэхтээбит) этилэр. Ити – нормальнай сулуу, баай дьон буолан оччону биэрэллэр. Дьэ ол кэнниттэн бу оҕонньор дьонугар көһөн тиийдим.
Отчиммар билиҥҥэ диэри махтана саныыбын. Мин илэ аҕам 1946 с. өлбүтүн кэннэ, ийэм ыал буолан миигин, 10 саастаах огону, Сындааскыга илдьэ кэлбитэ. 4 бииргэ төрөөбүтүм Новорыбнайга хаалбыттара. Ийэм ыал буолбутугар, отчимым 3-с олоҕо эбит. Урукку дьахталлара өлөн испиттэр. Аны, кырдьагас багайы этэ. Кинини бэрт өргө диэри “тээтэ” диэбэккэ сылдьыбытым. “Били киһи” диэн ааттыырым. Мин ийэбин кытта ыал буолуон иннигэр, миигин кытта саастыы, чэй кутар буола улааппыт кыыһа өлбүт этэ. Ол иһин миигин наһаа оҕоргообута эрээри, улааппыт 10-чалаах оҕо “саҥа аҕаланара” наһаа ыарахан эбит. Отчимым наһаа атаахтатан “Оккуо” диэн ыҥырара, наһаа мааны, нуучча оҕотун таҥаһын таҥыннаран улаатыннарбыта. Ыал буоларбар эмиэ: “Тоойуом, Оккуо, ол дьон ылаары гыналлар. Үчүгэй дьон. Чэ, бэйэҥ толкуйдаа...” – диэн көрдөспүтэ. Кэлин киниэхэ наһаа убаммытым.
– Ануфрий дьокутаат буола сылдьыбыт эбит дии?
– Үчүгэй үлэтин, ситиһиитин иһин, Ануфрийы 1974 с. Верховнай Сэбиэт депутатынан талбыттара. Биэс сыл. 1979-ка дылы. Кириэмилгэ, Съезд Советов дьиэтигэр мунньахха баран, туох да саҥата суох истэн утуктуу олорбута (күлэр). Брежнев тойонноохторо. Хомойуох иһин, ол кини былыр депутаттаабытыгар туох да эбии суох. Билигин кини – 22 тыһ., мин 12 тыһ. пенсияны ылабыт.
– Оҕолоргут билигин ханна баалларый?
– 3 оҕолоохпут, 2 оҕо өлбүтэ. Биир кыыспыт билигин Анаабыр Үрүҥ Хайатыгар кийиит буолан олорор. Күтүөппүт тыыннааҕар наар бэлэмҥэ олорбуппут. Наһаа үчүгэй киһи этэ. Туох наадатын барытын ыыта олорбуттара. Арба, ол кыыспытын үрүҥ хайалар эмиэ сыбаатайдаан ылбыттара, билбэт киһитигэр. Кыыспыт Үрүҥ Хайаны сөбүлээн олорор, манна кэлиэн баҕарбат. Биир уолбут – Хаатангаҕа, биир уолбут манна бааллар.
1984 с. кыра уолбут Павлик 4 саастааҕар ууга түһэн улаханнык алдьаталаабыта. Хас да ыал буолан кыттыһан табалыы сылдьыбыппыт. Первай заморозкалар сагана этэ, огобун кытта бииргэ оонньуу сылдьыбыт уол соготогун кэлэн саҥата суох турарын көрөн, тута сүрэхпэр ыттардым. “Павлик ханнаный?!” – диэн хаһыырбытынан тута заливка сүүрэн тиийдим... Киһи бөгө ууну кэһэ сылдьан көрдүү сатаабыттара да, мин киирэн тута баһан таһаарбытым. Сатаан плавайдаабат буоллагым. Бэйэбин нэһиилэ быыһаабыттара. Онно сүһүөхпүн тоҥорон, билигин оҥуох ыарыыта буоллум, нэһиилэ хаамабын. Ол иннинэ аһара сымсатык сылдьар этим.
Биһиги быйыл саас ыал буолбуппут 57-с сылын бэлиэтиэхпит. Уһуннук, дьоллоохтук олордубут. Оҕолорбутун сүтэрбэтэхпит буоллар... Ээ, итиччэ уһун олоххо ама туох буолуо суоҕай? Төһө да билигин бу куттуйкаан, тымныы багайы угунньа дьиэгэ олордорбут, дьоллоохпут дэнэбит. Аһынан – аччыктаабаппыт, тыабыт – кыыллаах, муорабыт – балыктаах, онтон ордук туох да наадата суох.
Иван Гаврильев.
Иннин http://kyym.ru/sonunnar/don/180-ajmakhtarbyt-dolgaannar-i-chaa-a көр
(Салгыыта тахсыаҕа)
