2012 сыллаахха оччолорго өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов Саха сирин олохтоохторугар туһулаабыт ыҥырыы суругар суруллубутун курдук, сыл ахсын өрөспүүбүлүкэҕэ арыгыттан сүһүрэн 500- тэн тахса киһи өлөрө, ол эбэтэр, ити өлүү тыа сирин биир орто бөһүөлэгин нэһилиэнньэтигэр тэҥнэһэр.
Ону таһынан арыгы содулуттан төһөлөөх киһи араас саахалга, дэҥҥэ-оһолго түбэһэн эчэйииттэн өлүүлэрэ, сидьиҥ быһыылартан быстахха былдьаналлара, араас ыарыылартан ыалдьан өлөллөрө баччааҥҥа дылы улаханнык аҕыйаабакка турар. Арыгы атыыламмытын курдук аччаабакка, тохтоло чуох атыыланар. Бу кэнники сылларга Саха сиригэр араак, искэн ыарыыларыттан ыалдьан өлүү сылын аайы эбиллэн иһэр. Ити ыарыыларынан ыалдьыбыт дьон 86-87% ас буһарар, тыынар уорганнара, дьахталлар төрүүр-ууһуур уорганнара араактыыр. Бу ыарахан ыарыы элбээһинин биир сүрүн биричиинэтинэн арыгылааһын буолара дакаастанна.
Маннык ыарыылартан киһи арыгыны иһиитин кытта улахан сибээстээҕин таблицаҕа бэриллибит сыыппаралартан көрүөххэ сөп. Ити сыыппаралартан көрдөххө, элбэхтик арыгы иһиитэ киһи ас буһарар, тыынар уорганнарын араактарыгар уонна дьахталлар эмиийдэрин араактарыгар улахан дьайыылааҕа көстөр.
Арыгыны элбэхтик иһииттэн киһи араак ыарыыларынан ыалдьыыта
|
Араак ыарыылар көрүҥнэрэ |
Чаастатык арыгылааһынтан |
Элбэх кыраадыстаах арыгылары иһииттэн |
|
Атах иһинээҕи араактар |
+++ |
+++ |
|
Күөмэй араактара |
+++ |
+++ |
|
Куртах араактара |
+++ |
+++ |
|
Быар араактара |
+++ |
++ |
|
Көнө оһоҕос араактара |
+++ |
+++ |
|
Хабарҕа араактара |
+++ |
+++ |
|
Тыҥа араактара |
+++ |
+++ |
|
Дьахталлар эмииийдэрин араактара |
+++ |
+++ |
Быһаарыы: Арыгы иһиитэ араак ыарыыларынан ыалдьыыга сабыдыаллара: «+++» - улахан, «++» - орто
Кэнники сылларга пиибэни СМИлэринэн “пиибэ кыраадыһа суох” диэн соҥнооһун олус элбээтэ. Онтон билим чинчийиитин түмүгүнэн, пиибэ төһө да кыраадыһа кыччыгыйын иһин, көөнньөр бириэмэтигэр киһиэхэ куһаҕаннык дьайар араас дьааттар үөскүүллэринэн ордук куталлаах. Ол курдук, сивушнай арыылар, метанол, араас эфирдэр элбэхтэр. Ону таһынан, пиибэҕэ улахан N- нитрозометиламин диэн улахан дьааттаах вещество баара дакаастаммыта. Ити вещество 1 лиитэрэ пиибэҕэ 1 сигаретаҕа баарынааҕар 1000 төгүл элбэҕэ билиннэ.
Итини таһынан, пиибэҕэ дьахтар гормона — экстрогон диэн элбэҕэ дакаастаммыта. Пиибэни элбэхтик иһэр эр киһи ити гормон дьайыытынан кини этэ-хаана, майгыта дьахтар курдук буола сайдар, эмиийэ улаатар, эр киһи оруолун толороллоро мөлтүүр. Билигин биллэринэн, пиибэни элбэхтик иһэр эдэр дьон 60% оҕону оҥорор кыахтара суох буолбуттара дакаастанар.
Үөһэ этиллибит холобурдар көрдөрөллөрүнэн, элбэхтик арыгылааһын киһиэхэ, уопсастыбаҕа туох алдьархайга тиэрдиэҕэ, ол иһигэр бүтүн норуот суох буолуутун биир сүрүн биричиинэтинэн буолуон сөбүн ырылхайдык дакаастаан тураллар. Холобур, АХШга 40 сыл иһигэр Эмиэрикэ хотугу индеецтэрин арыгынан абылаан норуот быһыытынан эспиттэрэ. Онтон А. Гитлер 1942 с. “славяннары водканан, табаҕынан биир көлүөнэ иһинэн ханнык да крематорийдары, газовой камералары туһаммакка эрэ суох оҥоруохха” диэн суруйбута уонна ылбыт территорияларыгар олохтуу сатаабыта туолбатаҕа да, Сэбиэскэй Сойуус баар буолан кыаллыбатаҕа. Онтон билигин биһиги бэйэбит арыгылааһын алдьархайдара туохха тиэрдиэҕин билэ-билэ, араас бобуулар, сокуоннар ылыллалларын үрдүнэн, билэ-билэ тохтообокко арыгылааһыны кэҥэтэ турабыт.
Дьон ити куһаҕан дьарыктан босхолоноругар туох нааданый, тугу оҥоруохха сөбүй?
Бастакытынан: Хаһан баҕарар, ханнык да үйэлэргэ судаарыстыбаҕа нэһилиэнньэ чөл туруктаах буолуута, демографическай туруга бастатан туран олох-дьаһах социальнай-экономическэй таһымыттан тутулуктаах. Ол эбэтэр хас биирдии киһи хайдах хаачыстыбалаах аһынан, төһө хамнастаах үлэнэн, үчүгэй дьиэнэн-уотунан хааччыллыытыттан, үөрэх, култуура, социальнай өҥөлөрүнэн төһө туһанан олороруттан тутулуктаах. Дьэ, ол иһин, билигин Саха сирин нэһилиэнньэтэ чэгиэн-чэбдик доруобуйалаах, тупсаҕай олохтоох-дьаһахтаах, үчүгэй үлэлээх буоларын туһугар өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата, хас биирдии салайааччы нэһилиэнньэни хааччыйарга ситиһиэхтээхтэр.
Иккиһинэн. Хас биирдии киһи бэйэтинэн хаанынан, өйүнэн арыгылааһын куһаҕанын өйдөөбөт буоллаҕына, арыгылааһынтан босхолоноро улахан кытаанах. Ону өйдөөн хас биирдии киһи тус бэйэтэ доруобуйатын туһугар кимиэхэ да сигэммэккэ элбэх үлэни чэгиэн-чэбдик сылдьар, уһун үйэлэнэр туһугар элбэхтик үлэлиир, өйүгэр-санаатыгар, аһыгар-үөлүгэр, олоҕор-дьаһаҕар улахан болҕомтотун уурар эрэ буоллаҕына арыгыны иһииттэн босхолонуон сөп.
Онон хас биирдии киһи оҕотуттан кырдьаҕаһыгар дылы өйдөрө-санаалара уларыйдаҕына, материальнай, култуурунай туруктара эрэ тубустаҕына арыгылааһын боппуруоһа быһаарыллыан сөп. Ол курдук аҥаардас хааччахтааһынан, ыстараабынан, суутунан-сокуонунан арыгылааһыны кыайар сатаммат.
Биология билимин дуоктора, бэрэпписсэр А.Ф. Абрамов, мэдэссиинэ билимин дуоктора, бэрэппиэссэр П.М. Иванов
