Кэнникинэн өрөспүүбүлүкэбит икки сүрүн уорганын – Конституционнай суутун уонна парламенын – уларытар туһунан тыл көтөҕүллэр буолла. Бу этиилэр ХИФУ юридическай факультетын үлэһиттэриттэн киирбиттэр.
Ахсынньыга Ил Түмэҥҥэ Арассыыйа Төрүт сокуонун 25 сылыгар аналлаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр ХИФУ юридическай факультетын гражданскай быраапка кафедратын сэбиэдиссэйэ, билим хандьыдаата Рум Ушницкай:
“Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Конституционнай сууту тутар аһара ороскуоттаах, онон сарбыйан баран, уопсастыбаннай төрүккэ үлэлиир гыныахха”, – диэн этии киллэрбитэ.
Сотору буолаат, тохсунньу 10 күнүгэр, Аҕа баһылык Айсен Николаев Ытык кырдьаҕастар сүбэлэрин кытта көрсүһүүтүгэр ХИФУ юридическай факультетын холуобунай быраапка кафедратын сэбиэдиссэйэ, билим дуоктара, биллиилээх юрист Макар Яковлев “парламент профессиональнай буолара ордук” диэтэ. Айсен Николаев ону кэлэр ыҥырыылаах парламеҥҥа олоххо киллэрэр курдук хоруйдаата.
Онон М.М. Яковлевтан туохха олоҕуран ити санааны эппитин ыйыталыстыбыт. Онуоха маннык хоруйдаата:
–Ытык кырдьаҕастар Ил Дарханы кытта көрсүһүүлэригэр мин үс боппуруоска тохтообутум. Бастакытынан, силовой уорганнарга каадыры анааһын туһунан. ИДьМ, Силиэстийэлиир кэмитиэт, ФСБ, борокуратуура – барыта кэлии каадыр буолла. Дьиҥинэн, РФ Төрүт сокуонун 73 ыстатыйатынан, каадыр боппуруоһа субъегы кытта федеральнай киин бииргэ быһаарар боломуочуйатыгар киирэр. Урут М.Е. Николаев саҕана бу уорганнар салайааччылара барыта олохтоох каадыр буолаллара. Кини оннук туруорсан, анатара, үөһэттэн ыгыы-хаайыы суоҕа. Путин былааска олоруоҕуттан, ол тохтоото, барыта кэлии дьон буолла, кинилэр эмиэ бэйэлэрин каадырдарын аҕалаллар. Онон бэйэ каадыра үүммэт буолла.
Аны, бу ханна, тугу үлэлээбит дьон буолалларын кичэйэн көрүллүөхтээх, үөрэтиллиэхтээх этэ – ол суох. Онон Ил Дархан барытын көрүөн, учуоттуон наада.
Конституционнай суут 85 субъектан 8-гар эрэ хаалла. Тоҕо диэтэххэ, ону “неоправданная роскошь” диэтилэр. Биһиги Конституционнай сууппут 70 мөл. солк. бүддьүөттээх, ол эрээри сылга 2-3 эрэ дьыаланы көрөр. Бу – ороскуот.
Итинник диэбиппин Айсен Сергеевич “атрибут курдук сылдьыан сөп” диэбитэ. Холобур, бэрэссэдээтэл уонна аҕыйах киһилээх аппараат хаалыан сөп. Оттон уоннааҕы судьуйалары уопсастыбаннай төрүккэ учуонайдартан, дуоктардартан талан аныахха. Ол биир-икки дьыаланы таһыттан кэлэн көрдүннэр. А.С. Николаев ону “көрүөхпүт” диэтэ.
Оттон Ил Түмэн туһунан этэр буоллахха, 17 кэмитиэт баара олус элбэх. Мин Үрдүкү Сэбиэккэ да талыллан үлэлээбитим, Ил Түмэҥҥэ сокуоннас кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ этим, онон билэбин. Ил Түмэн кэмитиэттэрэ ситэриилээх былаас уорганнарын үлэтин “хатылыыллар”. Дьиҥинэн, сокуон 90 %-нын ситэриилээх былаас киллэрэр. Аҕыйах дьокутаат профессиональнай төрүккэ олоҕуран үлэлээтэҕинэ, сокуону оҥоруу хаачыстыбата да тупсуо, сокуону ылыныы түргэтиэ да этэ. Билигин 70 дьокутаат сиэссийэттэн сиэссийэҕэ диэри түмсэрэ сокуон барылын көрүү болдьоҕун бытаардар.
Аҕыйах дьокутааттаах парламены тэрийдэххэ “лоббилааһын” эҥин тохтуо этэ. Билиҥҥитэ биир улууска атын сир киһитэ тиийдэҕинэ, дьокутаатынан талбаттар, оттон профессиональнай төрүтүнэн үлэлиир бириинсипкэ, оройуоннаһыы эҥин суох буолуоҕа.
Егор Михайлович Ларионов, СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) Өрөспүүбүлүкэ Палаататын бэрэссэдээтэлэ (1994-1998 сс.), Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтигэр конституционнай сокуоннас уонна суут-быраап боппуруостарыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта:
– Ити икки ыйытыыҥ иккиэн олус мөккүөр-дээхтэр уонна биир оччо кутталлаахтар. Бастакытынан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит уонна Арассыыйа Төрүт сокуоннарыгар этиллэринэн, парламент – бу норуот былааһын көрдөрөр муҥутуур уорган, норуот ону бэйэтэ талар. Урукку Үрдүкү Сэбиэккэ 150 дьокутаат баара, оройуонтан үстүү, сэттэлии, тоҕустуу дьокутаат талыллара. Кинилэр норуот интэриэһин көмүскүүллэрэ, улахан суолталаах боппуруостарга мөккүөр бөҕө тахсара, соннук сүнньүн булан, биир быһаарыыга кэлиллэрэ.
Оттон икки палаата Ил Түмэн атаҕар турар кэмигэр саамай сөптөөх этэ. Аллараа палаата 17 дьокутаата профессиональнай төрүккэ үлэлиирэ, оттон Үөһээ палаата үбү-харчыны тыырара, каадыры аттарара, атын тутаах боппуруостары быһаарара. Бү үчүгэйдик үлэлээбитэ. Онно төннөр кыах суох.
Билиҥҥи 70 дьокутааттаах Ил Түмэни “олус улахан, көнтөрүк, ороскуоттаах” диэн иҥнэн, сыыһа санааны соҥнууллар. Оччотугар аҕыйах дьокутааты хаалларар буоллахха, уокуруктар, баартыйалар интэриэстэрин хайдах көрдөрөллөр? Төһө да үллэрбит иһин, дьон интэриэһин учуоттаабат парламент буолан тахсар, оннук парламены ким ылынар?
Дьэ, ол оннугар, 150 дьокутааты талан, олортон бастыҥнарын профессиональнай төрүккэ анаан, парламены тэрийиэххэ сөп. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин бары араҥатын интэриэһин бу 150 дьокутаат барыта көмүскүөхтээх, улахан суолталаах боппуруостары көрүөхтээх. Оттон ол 20-25 эрэ дьокутааттаах парламент “наар сокуону оҥорон үлэтэ тупсуо” диир – хой баһын туойуу. Оннук парламент дьаһала, дьайыыта даҕаны атын буолуоҕа. Норуокка туох аптарытыаттаах буолуой? Парламент үлэтигэр-хамнаһыгар бары интэриэстээх, үлэтигэр кыттыһар буоллахтарына, дьэ оччоҕо атын сыһыан олохтонуо.
Конституционнай суукка эмиэ харчыттан иҥнэллэр. Биһиги, дьиҥинэн, баай өрөспүүбүлүкэбит. Хайа эрэ миниистирдэр, чунуобунньуктар үлүгэрдээх үбү уордулар диэн СМИ аайы таһаараллар. Тоҕо ону силиэстийэлээбэккэ, бу Конституция суутун ороскуотугар баайсалларын киһи эрэ бэркиһиир. Бастаан суукка 9 судьуйа баара, онтон 7 буолбута, билигин 5 судьуйа баар. Онтон аны олох даҕаны үс судьуйаны хаалларан баран, “уопсастыбаннай таһымнаах гына уларытан тэрийиэххэ” дииллэр. Мин итини олох сыыһа диибин. Бу дьиҥнээх норуот интэриэһин көрөр, Төрүт сокуону хараҕын харатын курдук харыстыыр уорган буоллаҕа.
Биһиги бутуурдаах кэмҥэ олоробут. Туох баҕарар уустук боппуруос күөрэйэн тахсыан сөп: “конституционнай переворот” (Ельцин Үрүҥ дьиэни ытыалаабытыныы) эбэтэр, оройуоннар арахсан, атын уобаласка бара сатыыллара (оннук 90-с сылларга баара). Маны тэрийиэххэ, ону суох оҥоруохха да диэхтэрэ. Оччотугар Конституционнай суут эрэ Төрүт сокуон ыстатыйаларыгар олоҕуран, сөптөөх быһаарыыны ылынан, норуотун көмүскүөн сөп.
Бу эппиэттээх үлэҕэ улахан аптарытыаттаах, үчүгэй бэлэмнээх, судаарыстыбаннай толкуйдаах дьон эрэ талыллыахтаахтар. Кинилэр Төрүт сокуонунан эрэ салайтарыахтаахтар. Ити икки сүрүн уорганы үчүгэйдик тэрийдэхпитинэ, норуот “биһигини көмүскүүллэр эбит” диэн итэҕэйиэ.
Билигин субъектары холбуу сатыыллара мээнэҕэ буолбатах. Оттон “ороскуот элбэх” диэҥҥэ манныгы этиэххэ сөп: харчы хамсыырын хонтуруоллуур уопсастыбаннай даҕаны, хонтуруоллуур даҕаны тэрилтэлэр бааллар. Тэҥҥэ сылдьан хонтуруоллаатыннар. Конституционнай суут сылга 2-3 эрэ дьыаланы көрөр, атын таһымнаах сууттар сүүстүү дьыаланы көрөллөр эҥин диэн тэҥниир букатын наадата суох. Конституционнай суут диэн атын, саамай сүрүн боппуруостары көрөр, быһаарар аналлаах. Онон “ороскуоту аччатан” эрэ диэн уларытар букатын сатаммат.
Зоя Корнилова, РСФСР норуодунай дьокутаата (1990-1993 сс.), РФ Федеральнай мунньаҕын II ыҥырыылаах Госдуматын дьокутаата (1995-1999 сс.), II, III, IV ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, экэниэмикэ билимин хандьыдаата:
– Бастаан Төрүт сокуону биир өрөспүү-бүлүкэҕэ суох оҥорбуттара. Арааһа, Хакасияҕа этэ дуу? “Аһара дотационнай эрэгийиэн” диэн, харчы суох аатыран. Дьиҥинэн, бу судаарыстыбаннас өйдөбүлүн суурайыы бара турар. “Көдьүүһэ суох суут, аҕыйах дьыаланы көрөр” дииллэр. Ол төрүөтэ – бу биһиги куукунаҕа олорон быылбытын таһаара үөрэммиппититтэн. Дьиҥинэн, Төрүт сокуон мэктиэлиир туох баар быраабын кэһиини Конституционнай суукка үҥсэн, туруорсан иһиэхтээх этибит. Ону баара, дьон быраабын билбэтэ бэрт. Ол былааска наадата суох буоллаҕа! Ол бэйэбитигэр эрэ наада!
Маннык гынан туох сыалы туруоралларый? Өрөспүүбүлүкэни суох гынаары соруналлар. Урут эмиэ оннук хардыы оҥоһулла сылдьыбыта. Бу хаһыс да төгүлэ. Арай атын ньымалары туттан эрэллэр. “Харчы суох, ороскуоттаах, аҕыйах дьыаланы көрөр” эҥин диэн.
Дьиҥинэн, мантан төһөлөөх баайы тиэйэн таһаара тураллара буолуой! Биһиги туох баар айылҕа рентатын кээмэйин, ол балаансатын дакаастааммыт, өрөспүүбүлүкэ хостонор баайыттан бырыһыан ыларын ситиспиппит. Оттон билигин “дотационнай эрэгийиэҥҥит” диэн, туох баар бырааппытын былдьаан ылаары, баар-суох көмүскэнэр уорганнарбытыттан аккаастатаары гыналлар.
Холобур, бу Стратегияны улаханнык дьүүллэспэккэ эрэ ылыннылар. Мин, ааҕан иһэн, киэр бырахтым – остуоруйа суруллубутун курдук. Хайдах итинник күүстээх баһылааһыҥҥа, баайбытын хостооһуҥҥа, “дотационнай эрэгийиэн” быһыытынан хаалыахтаахпытый?! Айылҕа баайын рентатын тоҕо ким да суоттаабатый?!
Туох баар сир-уот боппуруоһа буоллун, ити айылҕа баайын рентата да буоллун – биһиги ону туруорсан, быһаартаран, Конституционнай суукка тахса туруохтаах этибит. Билигин ити уорганнарбытыттан аккаастанныбыт даҕаны, өрөспүүбүлүкэ оннугар көннөрү “территория” буолуохпут. Бу эппитим курдук, хаһыс да холонуу буолла. Төрдүс дуу? Бу иннинэ Федерация Сэбиэтин мунньаҕар итинник боппуруоһу көтөхпүттэригэр А.Жирков кыккыраччы аккаастаммыта. Ол туһунан ханна да суруйбаттар, ким да билбэт. Тоҕо?! Е.М. Ларионов эмиэ итинник этиини өйөөбөтөҕө. Кэлин тиһэҕэр биһиги бэйэбитинэн туран биэрэр чинчилээхпит. Онтон дьиксинэбин.
Иван Шамаев, Саха уопсастыбаннай киин салайааччыта, V ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, физика-матымаатыка билимин дуоктара:
– Бүгүҥҥү күҥҥэ Конституционнай сууту да, Ил Түмэни да уларытары мин сыыһа диибин. Бу боппуруос бэйэбит испититтэн сайдан тахсыбыт буолбакка, үөһэттэн соҥноммута көстө сылдьар.
Быйыл күһүн Чечня баһылыга Кадыров уонна Ингушетия баһылыга Евкуров өрөспүүбүлүкэлэр икки ардыларыгар баар кыраныыссаны уларытар туһунан дуогабарга илии баттаабыттара. Дуогабар ингуштарга олус ночооттооҕун үрдүнэн Ингушетия парламена бу дуогабары бигэргэтэн кэбиспитин түмүгэр улахан айдаан тахсыбыта.
Бу боппуруоска Ингушетия Конституционнай суута орооспута уонна икки өрөспүүбүлүкэ баһылыктарын дуогабарын көтүрэн кэбиспитэ. Хайдыһыы өссө дириҥээбитэ. Аны Евкуров бэйэтин Конституционнай суутун уурааҕын Арассыыйа Конституционнай суутугар үҥсэн, ахсынньы 6 күнүгэр көтүртэрэн кэбиһэр.
Аны ахсынньы 17 күнүгэр Тыва баһылыга Шолбан Кара-оол “Тываҕа Конституционнай суут наадата суох” диэн этии киллэрэр уонна ахсынньы 26 күнүгэр Тыва Конституционнай суутун сабар сокуон ылыннарар. Оттон ахсынньы 21 күнүгэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун уопсастыбаннай тэрилтэҕэ кубулутуохха” диэн этиини юрист Р.Ушницкай этэр. Мантан өрөспүүбүлүкэлэр Конституционнай сууттарын көйгөтүтүү саҕаламмыта көстөр.
Аны парламеннар тустарынан. Ингуш норуотун тус интэриэһин утаран туран, Кадыровтаах Евкуров дуогабардарын бигэргэппит Ингушетия парламена 32 дьокутааттаах. Баһылык Шолбан Кара-оол Тыва Конституционнай суутун сабар сокуонун “чыып” да диэн утарбакка, 100 % бырыһыан өйөөбүт Тыва парламена эмиэ 32 киһилээх. Биһиги Ил Түмэммитин “профессиональнай” оҥорор аатыран, тыын боппуруостарга да кыайан быһаарсыбат туос ньимиликээн тэрилтэ оҥорон кэбиһиэхпитин сөп.
Бэлэмнээтэ Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр