Арассыыйаҕа ааспыт сылга буолбут уларыйыылар: биэнсийэ тиһигин уларытыы, нолуок (НДС) үрдээһинэ, бэнсиин сыанатын хамсааһына, уопсай экэниэмикэ туруга Арассыыйа дьонун-сэргэтин олоҕун уустугурдара саарбахтаммат. Бэлиитикэ, гео-бэлиитикэ да дьайыаҕа.
Онон, 2019 сыл хайдах буолуой? Ол туһунан ыраах-чугас эспиэрдэр санаалара.
Арассыыйаҕа
Былааска чугас сорох аналитиктар ааспыт сыл бүтүүтэ “2019 сылга дойдубут олоҕо үүт тураан, экэниэмикэтэ туруктаах буолуоҕа” диэбиттэр. Дьэ, ол эрээри сүрүн көрдөрүү – ВВП – улаатар сибикитэ суох. Сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдүүр. Сүрүн баайбытын – сиртэн хостонор сырьену – чэпчэки сыанаҕа атыылыы олоробут. Экэниэмикэни өрө тардыан сөптөөх сүрүн салааларга өрө тахсыы, тупсуу, уларыйыы буолара күүтүллүбэт. Маныаха тас бэлиитикэни, сааҥсыйалары, Арассыыйаны тула “өстөөхтөр” эрэ көбүөхтэһэллэрин, биир да “ыалбытын” кытта киһилии сыһыаммыт суоҕун эбэн кэбис... Киһи үөрбэт балаһыанньата ойууланан тахсар.
Былаас “оптимистара”
Владимир Путин кэнники Ыам ыйынааҕы ыйаахтарынан, Арассыыйа экэниэмикэтэ аан дойду көрдөрүүтүттэн сылга 3% түргэнник үүнүөхтээх этэ. Оттон экэниэмикэ миниистирэ М.Орешкин: “Экэнэмиичэскэй үүнүү Арассыыйаҕа өссө бытаарыа, ВВП 2,2-ттэн 1,4 %-ҥа диэри түһүө. Инфляция урукку 2,9-тан 3,1 %-ҥа диэри улаатыа. Хамнас үүнүүтэ 1,3-тэн 1 %-ҥа диэри түһүө”, – диир. Дьэ, хайдаҕый?
Үп миниистирэ Антон Силуанов онтон 180 кыраадыс тиэрэни этэр: “Хамнас 9 % үүнүө, дьон дохуота 6,3 % улаатыа, ВВП биллэ үрдүө”. Ханнык түүлүгэр түһээн көрбүтэ буолла?
Олигархтары быыһыырга
Арассыыйа урбаанньыттарын Сойууһун бэрэсидьиэнэ Андрей Бунич ону, биллэн турар, итэҕэйбэт:
“Биһиги бырабыыталыстыбабыт нэһилиэнньэ олорор мутугун эрэ кэрдэр. Бэйэтэ атын мутукка олорор быһыылаах. Бу билигин баар ситиһиилэрбит бары өссө да ситэ бүтэ илик саппаастарбыт эрэ суотугар бааллар. Бырабыыталыстыба курбутун ыга баайтаран баран, харчыны арҕаа дойдулар сааҥсыйаларыттан “атаҕастаммыт”, баайдара-дуоллара “итээбит” олигархтарга түҥэттэ. Ньиэп биир баррель сыаната 40 дуолларга тэҥнэһэрин тухары, Арассыыйа экэниэмикэтэ кыһалҕа ытарчатыттан босхолоноро саарбах. Оттон саппааспыт түгэҕин көрөрө бу кэллэ. Билигин баар саамай куһаҕан билгэлээһиннэр өссө мөлтүөхтэрэ”.
ВВП – “нуул!”
Стратегическай анаалыс института этэринэн, “2019 сылга тас дойдулар Арассыыйаҕа сыһыаннара өссө мөлтүө; Эмиэрикэҕэ сланеһы хостооһунун улаатыннарыа; ньиэби хостооһуну аччатар туһунан ОПЕК дуогабарын болдьоҕо өссө уһуо... Ити барыта РФга кириисис салҕанан барарыгар төрүөт буолуоҕа. Онон Арассыыйа кириисистэн тахсар кыаҕа суох, арай “адаптацияланан” эрэ биэриэҕэ. ВВП үүнүүтэ “нуул” буолуо”.
Саппаас бүппүт
Арассыыйа Хаһаас Пуондатыгар (Резервный Фонд) туга да суох. Онон Судаарыстыба хааһынатын толорорго атын ньымалары көрдөнүө. Холобур, приватизация саҥа долгуна барыа, инвестициялары киллэрии, ырыынак чиэһинэй конкуренциятын көҕүлээһин, пуондаларга үбү-харчыны угуу туттуллуо. Нолуок ыстаапкатын үрдэтии дьоҕус, орто урбаан сайдыытыгар охсуо. Социальнай эйгэҕэ, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэҕириигэ үбү-харчыны сарбыйыахтара. Онтон ыксаан бырабыыталыстыба кумааҕы харчыны бэчээттээн инфляцияны тоҕо тардыа.
Социальнай дэлби тэбии куттала
Нуучча экэнэмиичэскэй уопсастыбатын бэрэссэдээтэлэ Валентин Катасонов: “Арассыыйа экэнэмиичэскэй туруга тупсар кыаҕа суох. Төттөрүтүн, 2018 сыл устата Арассыыйа былааһа “төһөнөн куһаҕан да, соччонон үчүгэй” диэн бириинсибинэн дьаһайан кэллэ. Ити ыытыллыбыт “реформалар” социальнай дэлби тэбиигэ тиэрдиэхтэрин сөп. Оттон арҕаа дойдулар экэнэмиичэскэй сааҥсыйалара өссө ыбылы ылан иһиэ. Өссө биир сынаарый баар – бэлитиичэскэй. Дьон уордайыытын муннаран, бырабыыталыстыбаҕа сүрүн “сирэйдэри” уларытыахтарын сөп. Ол эрээри, онтон улахан туох да уларыйыа суоҕа”.
Бэлитиичэскэй “дефолт”
РФКП КК сэкирээтэрэ Геннадий Зюганов: “Биир саамай сүрүн сорук быһыы-тынан, В.Путин анал туһаа-йыытыгар “аан дойду биэс бастыҥ дойдутун ахсааныгар киирэр” туһунан эппитэ. “Былаас баартыйата ону толорорго туох кыаллары барытын оҥоруо” диэбиппит, хомойуох иһин, кыаллыбата. 2018 сыл түмүктэрэ оннуктар. ВВП, муҥутаан, 1,5 % эрэ улаатта. Оттон Национальнай бырайыактары толорор туһугар ВВП, муҥ саатар, 3 % үрдүөхтээх этэ. Маннык тэтиминэн салгыы салаллан олордохпутуна, биһиги 5 бастыҥ экэниэмикэлээх дойду кэккэтигэр буолбакка, бүтэһиктэн бастакы миэстэҕэ киирэр чинчилээхпит. Бу экэнэмиичэскэй хотторуу эрэ буолбакка, бэлитиичэскэй дефолт буолуоҕа”.
Быһата, үгүс биллэр-көстөр экэнэмиистэр, бэлиитиктэр, чунуобунньуктар 2019 сылга Арассыыйаны туох да үтүө суол, сайдыы күүппэтин түүйэллэр.
Былаас нуучча эрэгийиэннэриттэн куттанар
Афанасий Николаев, устуоруйа билимин хандьыдаата:
“Бу үүммүт 2019 сыл Арассыыйа, Саха сирин олохтоохторугар ыарахан буолара сабаҕаланар. Мин көрөрбөр, сайдыы икки барыйаана баар.
- Сталин 1929 сыллааҕы “Тосту уларыйыытын” (“Великий перелом”) сынаарыйа. Ол быһыытынан, Владимир Путин Ыам ыйынааҕы ыйаахтара үлэлээн барыахтара уонна дьиҥнээх “прорыв” буолуоҕа.
- Эбэтэр, 1917 сыллааҕы олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ сынаарыйа. АХШ дьайыытынан, былааска сылдьар, онтон чугас олигархтар тыыннаах хаалаары, муспут хапытаалларын быыһаары Владимир Путины былаастан туоратан баран, Арассыыйа судаарыстыбатын ыһан-тоҕон, урусхаллаан барыахтарын сөп.
Социальнай буун, өрө туруу буолуон сөп дуо? 2018 сылга буолбут сабыытыйаларга олоҕурдахха, оннук буолуон сөп. Норуот В.Путиҥҥа итэҕэлэ сүттэ. Социальнай араастаһыы улаатан иһэр. Нэһилиэнньэ дьадайар, оттон былааска чугас олигархтар байан иһэллэр.
Норуот саамай муҥур уһугар тиийэн, былааһы тулуйбат, сүгүн көрбөт буолла. Эрэгийиэннэргэ күбүрүнээтэрдэр быыбардарыгар “Ньыгыл Арассыыйа” бэрэстэбиитэллэрэ кыайтарбыттара даҕаны ону туоһулуур. Холобур, Курскай уобаласка, Хакасияҕа, Хабаровскайга, Приморьеҕа күбүрүнээтэрдэр быыбардара. Билигин былаас саамай куттанара: нуучча эрэгийиэннэрэ бууннуохтарын сөп. Арассыыйа нэһилиэнньэтин 80 %-на – нуучча эрэгийиэннэрэ. Балар былааһы утары тураллара улахан кутталлаах.
Биһиги кэммит 1917 сыл олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэмнэрин санатар. 4 сыл буолла, Украинаттан уонна Сирияттан саҕалаан арҕаа дойдулар Арассыыйаны мөрөйдөөбүттэрэ. Арассыыйа салайар эргимтэтигэр арҕаа дойдулары кытта ыкса сибээстээх күүстэр бааллар.
Бэрэсидьиэн Путин, эмиэ Николай II ыраахтааҕы курдук, судаарыстыба тулхадыйбат тутулун мэктиэтэ. Кинини туораттахха, гражданскай сэрии, хоргуйуу саҕаланыан, экэниэмикэ урусхалланыан, омуктар интервенциялара саҕаланан, дойду букатын даҕаны ыһыллыан сөп.
Ону тэҥэ, биһиги кэммит 1929 сылы санатар, оччолорго И.В. Сталин бэйэтин тула баартыйа уонна салалта күүһүн-кыаҕын түмпүтэ уонна индустриализация, коллективизиция бэлиитикэтин саҕалаабыта. В.В. Путин 2018 сыл быыбарыгар итэҕэтиилээхтик кыайан, билиҥҥи Арассыыйаҕа суос-соҕотох аан дойдутааҕы таһымнаах бэлиитик буоларын умнар эмиэ табыллыбат.
Биһиги, Саха сирин олохтоохторо, бу ыарахаттартан хайдах быыһаныахпытын сөбүй? Сомоҕолоһуу сылынан биллэриллибит сылга биисинэс, былаас уонна норуот буолан Өрөспүүбүлүкэбит Аҕа баһылыга Айсен Николаев тула сайдыы бырайыактарын олоххо киллэриигэ түмсэн үлэлиэхтээхпит... Хаалынньаҥнар, мөлтөхтөр кэккэлэригэр буолбакка, бастыҥнар бөлөхтөрүгэр киириэхтээхпит.
Тыа сиригэр
Василий Дарбасов, экэниэмикэ дуоктара:
– Арассыыйа таһымыгар экэниэмикэҕэ өрө тахсыы буолуо суоҕа. Онно нолуок, бэлиитикэ, биэнсийэ реформата, тас дойдулар сааҥсыйалара, араас өттүнэн улахан сабыдыал, төһүү буолуохтара. Ити барыта боростуой үлэһит нэһилиэнньэни, атын да араҥаны хам баттыыра саарбаҕа суох. Онон дойдубут улаханнык өнүйэр кыаҕа суох.
Саха сиригэр саҥа салайааччы кэлэн, дьайыылаах үлэни ыытан эрэр. Биһиги Арассыыйаны кытта син биир ыкса сибээстээх олоробут, ол быһыытынан, биһиэхэ да уопсай кириисис охсор гынан баран, күүстээх баһылык ханнык баҕарар эрэгийиэни өрө тардыан сөп. Үчүгэй лиидэрдээх норуот өлөн-охтон биэрбэт. Билигин былаас уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр, нэһилиэнньэ бииргэ үлэлээтэхтэринэ, ол буолуо этэ, сомоҕолоһуу диэн. Мин аграрник-учуонай буоларым быһыытынан, Аҕа баһылык тыа сиригэр аналлаах Ыйааҕын сөптөөх дии саныыбын. Сорохтор түмүк эрэ сыыппаралар бэриллибиттэр дииллэр даҕаны, син биир олохтоох бородууксуйаны улаатыннарыы – бу улахан сыал-сорук. Итиннэ анаан-минээн хайысха оҥоруохха наада. Олохтоох табаары батарыы кыайтарбат.
Холобур, билигин эт барыта тастан кэлэ турар, оттон сыаната маннааҕы бэйэбит эппититтэн чэпчэки. Дьон харчыта суох, онон кэлии эти ылар буоллаҕа. Онон олохтоох эти, син биир үүтү курдук, эмиэ субсидиялыахха, холобур 100 солк., диэн этиилээхпин. Биһиги бэйэбит бородууксуйбатын интервенциялаан, киллэрэ, батара сатыахтаахпыт. Бу маны барытын суоттаан-ааҕан, бэлэмнии сылдьабыт, этиибитин киллэриэхпит.
Биисинэс, урбаан
СтепанЧепалов, «Туймаада-ньиэп» НХ АУо генеральнай дириэктэрэ:
– Нолуок улаатыыта, сыана барыта үрдээһинэ – бу барыта экэниэми-кэҕэ биисинэскэ охсор. Биһиэхэ, орто, дьоҕус урбаан үлэһиттэригэр туох да бэрдэ суох кэмнэр кэлэн тураллар. Тастан киирии харчы суох, чааһынай инвестиция суох. Баҕар, сырьевой секторга дьарыктанар дьоҥҥо арыый үчүгэй буолуо. Дьон харчыта суох буолан атыылаһар кыаҕа букатын аччаата, экэнэмиичэскэй актыыбынас букатын да сүттэ. Аны, араас бэрэбиэркэлиир уорганнар аһара администрированиены киллэрэн, биисинэһи муомахтыыллар. НДС үрдээбитэ боростуой нэһилиэнньэҕэ охсор, тугу барытын таарыйар, туох баар сыана барыта үрдүүр. Маннык кэмҥэ олохтоох табаары оҥорон таһаарыы эҥин кыаҕа намтыыр, суолтата сүтэр. Дьон киэҥник наадыйыллар маассабай табаар оҥоруутугар көһөр, туох эрэ эксклюзивтаах табаары эҥин оҥоруу, арааһа, тохтуура да буолуо. Билигин урбаанньыт уолаттар бары “олох ыараата, атын линейкаҕа көһөн эрэбит” диэн тыллаахтар. Оптимизация бара турар. Сүрүн ороскуот хамнас буоларынан, ол үлэһиттэргэ охсор. Сарбыллыахтара эҥин. Онон ыарахан сыл кэлэн иһэр.
Оттон, дьиҥинэн, Путин туох эрэ сыаллары туруорара үчүгэй, син биир инникигэ сирдиир сыаллар-соруктар баар буолуохтаахтар. Ол эрээри, ол барыта дьиҥнээх баар балаһыанньаны учуоттуур, өйтөн суруллубут сыыппара буолбата эбитэ буоллар диэн баҕа санаа баар.
“Дойдубут балаһыанньата ыарахан буолан итинник миэрэлэри ылыналлар” диэн өйдүүбүт эрээри, холобур, ити биэнсийэ реформатын киллэрэргэ Уһук Хоту эбэтэр Киин Арассыыйа диэн араарбакка барытын биир халыыпка симэн кэбиспиттэрэ куһаҕан. Биһиги олорор сирбит уратыта эмиэ барыта учуоттаныахтаах этэ буоллаҕа. Быһата, ыарахан сыл иһэр.
Нина ГЕРАСИМОВА.
