Ааспыт сыл балаҕан ыйын саҥатыгар Каракалпакия Өрөспүүбүлүкэтин Элликкала оройуонугар, аатырбыт норуот эмчитэ Тухтабой ота Болтабаев ытык сиригэр, анаан-минээн бара сырыттыбыт.
Улуу кырдьаҕас киниэхэ эмтэнэ кэлэр дьоҥҥо үс сибэтиэй сиргэ, ол курдук Валий Абдулло Наринджан, Султан Увайса мавзолейдарыгар уонна ытык хайа Мунаджат сиригэр булгуччу сылдьан кэлиэхтээхтэрин туһунан эрдэттэн сэрэтэр эбит. Элликкала оройуонугар ытык сирдэр элбэхтэрин сөҕө көрдүбүт. Элликкала сахалыы өйдөбүлэ “50 кириэппэс” диэн. Маннык сирдэргэ итэҕэйэн, эрэнэн сырыттаххына, баҕа санааҥ барыта туолар дииллэр.
Бу ытык кырдьаҕас олорор сиригэр биһиги 2016 сыл сэтинньи ыйыгар тиийэ сылдьыбыттаахпыт. Ол эрэн ытык сиргэ киирии сиэрин-туомун билбэт буоламмыт, эмчиккэ киирбэтэхпит. Аргыстарбыт эмтэнэн тахсалларын кэтэһэ таарыйа, массыынабыт иһигэр күүтэн олорбуппут. Бииргэ айаннаан кэлбит дьоммут, киниэхэ киирэн эмтэнэ олордохторуна, эмчит Тухтабой ота: “Эһигини кытта бииргэ Арассыыйаттан икки дьахтар айаннаан кэлбиттэр, тоҕо киирбэтилэр?!” – диэн ыйытан соһуппут. Хомойуох иһин, ытык кырдьаҕас Тухтабой ота 2017 сыл от ыйын 8 күнүгэр, 67 сааһыгар эмискэ сүрэҕэ тохтоон, Орто дойду олоҕуттан хомолтолоохтук туораабытын бу сырыыбытыгар бара сылдьан хомойо, курутуйа иһиттибит. Икки сыллааҕыта кэлэ сылдьан, бэйэтин илэ көрсүбэтэхпититтэн кэмсиннибит. Билигин кини туйаҕын төрөппүт уола Уринбой салгыыр. Аҕатын курдук дьону эмтиирин илэ харахпытынан көрөн, эт кулгаахпытынан истэн кэллибит. Норуот эмчитэ айылҕаттан бэриллибит талаана икки төрөппүт уолаттарыгар бэриллибитин сонургуу иһиттибит. Ол туһунан саас-сааһынан...
Ытык сирдэргэ айан
Түһүүлэнэн олорор Фергана уобалаһын Коканд куоратыттан Каракалпакияҕа диэри суукканы кыайбат кэм устата айаннаан, сарсыарда 5 чааска тиийэн кэллибит. Массыына кырыы-кырыытынан. Дьон-сэргэ ыһыахха курдук мустубут. Тухтабой ота уола Уринбай ака 10 чаастан дьону эмтээбитинэн барар эбит. 8 чаастан анал үлэһиттэр кэлбит дьон пааспардарын хомуйан бэрээдэгинэн киллэрэр уочараты олохтууллар.
Сарсыарда 9 чаас буолуута пааспардарынан хас биирдии киһини ыҥыран, дьахталлары, эр дьону тус-туһунан айваннарга олордуталаатылар. Биһиги эмиэ дьон быыһыгар киирэн олордубут. Кыра да суугунаһыыны, кэпсэтиини көҥүллээбэттэр. Эгэ, хаартыскаҕа, видеоҕа түһэриэҥ дуо, суох буоллаҕа. Үлтү көһүйүөхпүтүгэр диэри уочараппытын кэтэһэн олордубут. 10-нуу киһинэн ыҥыран киллэрэллэр.
Омук эмчитэ хайдах эмтиир эбитий?
Киирэр уочараппыт дьэ кэллэ. Айваҥҥа олорор дьонтон 10 буолан орҕостон тураммыт, баҕалаах ааммыт диэки чугаһыыбыт. Киирбиппит, барыта көбүөр тэлгэммит дьиэ иһигэр быыс көстөр. Саҥа-иҥэ суох, уу чуумпу. Уочаракка туран эрэ эмчит диэки билэ-көрө сатаан олоотууруҥ биһирэммэт эбит. Умса туттан тураҕын. Ээ, мин билэр-көрөр баҕам баһыйан барытын үөрэтэн көрө турдум. Атын соҕус дьон буоларбыт биллэр быһыылаах, туох да диэбэттэр, боппоттор. Хас биирдии киһини сөкүүндэ эрэ иһигэр “эмтиир” эбит. Аттыбытыгар харчы угар дьааһык турарыгар дьон ким төһөнү угарынан угаллар, сорохтор укпаттар да диэххэ сөп, үксүлэрэ көрөн турдахха, 1000 сум (биһиги харчыбытынан 10 солк.) харчыны угаллар. Мин 10 000 тыһ. сум (100 солк.) угабын.
Уочаратым кэлэн, эмчит иннигэр олорунабын. Иннибэр көмөлөһөөччүтэ турар. Хата, ол киһи “любопытнай” соҕус буолан биэрдэ. Хантан сылдьарбытын тута сураста. Арассыыйаттан сылдьар суруналыыстар буоларбытын истэн, сэргэхсийэ түстэ. Уранбой ака атаҕым тобугун туһунан имэрийдэ, күөмэйим туһаайыытынан 3 төгүл субуйа тардыталаата, төбөбөр ытыһын ууран мэлииппэ аахта, бүтэһигэр көхсүм лаппаакытын туһунан 3 төгүл таптайда. Баара-суоҕа мүнүүтэ эрэ ааста быһыылаах. Эмтэнэн бүттэхпит ол.
Тахсан истэхпитинэ көмөлөһөөччүтэ сырсан кэлэн, биһигини тутан ылан кэпсэттэ. Бүгүн төннөрбүтүн истэн: “Манна кэлбит киһи хайаан даҕаны 3 сеансы ыллаҕына эмтэнэрэ көдьүүстээҕин, туһалааҕын”, – эттэ-тыынна. Биһиги салгыы хаалар буоллахпытына, уочарата суох быһа сылдьарбытын эрэннэрдэ. Үгүһү-элбэҕи кэпсэттибит. Онон иккис күммүтүн хаалар буоллубут. Хата, ол күн 2 эрэ чаас айаннаан Хорезм уобалаһын аатырар Хива куоратын ытык-кэрэ миэстэлэрин көрдүбүт-иһиттибит. Сарсыныгар кэтэх өттүнэн кэлэн, уочарата суох киирэн, сеанс ылан таҕыстыбыт.
Күҥҥэ сүүһүнэн киһи кэлэн көрдөрүнэн барар эбит. Үгүстэрэ хастыы да күн хонон-өрөөн сытан эмтэнэллэр. Узбекистан ыраах-чугас уобаластарыттан бары кэлэллэр. Көрдөххө, сатаан хаампат, көрбөт, иҥнэйбит-хаанньайбыт, орулуу-хаһыытыы сылдьар инбэлиит барыта баар. Интэриэһинэйэ диэн, киирэн тахсалларыгар лаппа уоскуйбут, налыйбыт дьон тахсаллар. Эмтэммит дьон үксэ үтүөрэрин, хаан баттааһына, саахар нуормаҕа түһэрин, сатаан хаампат дьон хаамар, көрбөт дьон көрөр буолалларын кэпсииллэр.
23 сыл норуотун доруобуйатын туһугар...
Арассыыйаттан, тас дойдулартан кытта кэлэн эмтэнэн, үтүөрэн бараллар эбит. Оннооҕор СПИДкэ ыалдьыбыт киһини эмтээн үтүөрдүбүтүн туһунан олохтоохтор сөҕө-махтайа кэпсииллэр. Эмчит Тухтабой Болтабаев 23 сыл устата төһөлөөх киһини эмтээн атаҕар туруорбутун, күн сирин сырдыгын көрдөрбүтүн айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ?! Биһиги сылдьар кэммитигэр видеоҕа, хаартыскаҕа түһэрии көҥүллэммэт этэ. Онтон атын репортаж оҥоруохпут хааллаҕа.
Төлөнүллүбэт иэстээхпин
Робия Одилова, Бухара уобалаһын Гиждувон оройуонун Кукраобод кишлагын олохтооҕо:
– Мин 2016 сыллаахха Бухара куорат балыыһатын онкология отделениетыгар сытан икки төгүл эпэрээссийэлэнэн тахсыбытым. Мааткабар искэн тахсыбыт диэн диагноз туруорбуттара. Быраастар ыарыыбын үмүрүтээри, араас сыаналаах эминэн эмтии сатаабыттара да, ыарыы обургу бэриммэтэҕэ. Дьоммор ыарыыта эмкэ бэриммэт буолбут, онон бэйэҕит көрүҥ диэн сэрэтэн балыыһаттан таһаарбыттара.
Арай биир түүн утуйа сытан түүл түһээтим. Ол түһээтэхпинэ, хаһан да көрбөтөх дьикти сирбэр сылдьар эбиппин. Биир дьиэ аттыгар маҕан былааттаах дьахталлар мустан туралларыгар тиийэн, ортолоругар киирэн турунан кэбистим. Бу ханнык сиргэ кэлэн турабыный диэн ыйытааччы буоллум. Ким да хоруйдаабата. Оннук ааста, түүлбүн улахаҥҥа уурбатым.
Биир күн уоллаах кыыһым кэлэн, Каракалпакияҕа кыахтаах эмчит баар, эйигин онно көрдөрүөхпүт диэн массыынанан кэлэн илдьэ бардылар. Ол дойдуга тиийээт да, түүлбэр бу сири-уоту көрбүппүн билэммин олус диэн соһуйдум, сөхтүм. Эмчиккэ киирэрбэр кыайан хаампатым иһин, уоллаах кыыһым кэлээскэҕэ соһон киллэрбиттэрэ. Киирэн биир сеансы ылаат даҕаны, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, бэйэм икки атахпынан хааман тахсыбытым. Билиҥҥитэ туругум этэҥҥэ. Миигин олоххо иккистээн төнүннэрбит эмчит Тухтабой отаҕа төлөнүллүбэт ытык иэстээхпин.
Тухтабой ота туһунан кинигэни ытыы-ытыы аахпыппыт
Марзия Мукимова, Кашкадарья уобалаһын Чирок оройуонун Карамтепа кишлагын олохтооҕо:
– Бииргэ төрөөбүт балтым Каракалпакияҕа Тухтабой ота эмчиккэ тиийэн, эмтэнэн, үтүөрэн кэлбитэ. Ону таһынан улуу эмчит туһунан суруллубут “Сехрли шапатилар” диэн ааттаах кинигэтин атыылаһан аҕалбыта.
Кинигэни ааҕан баран, биһиги дьиэ кэргэн киниэхэ эмтэнэ барарга быһаарынныбыт. 2016 сыл муус устар 22 күнүгэр кэргэмминиин, икки уолаттарбыныын, кийиитим Фаезалыын ыраах айаҥҥа туруннубут. Улахан уолум кэргэнэ Фаеза сиһигэр “грыжалаах” этэ. Ол иһин кыайан оҕоломмот диэн, быраастар “бириигэбэр” таһаарбыт этилэр. Онно тиийэн, кийииппит эмтэнэн, билигин уол оҕолонон этэҥҥэ олороллор.
Мин бэйэм ыарыым элбэх этэ. Дабылыанньам түһэр-тахсар, сүрэҕим, бүөрүм да соччото суох туруктаахтар. Эмчиккэ барыам иннинэ наар эминэн сылдьыбытым. Билигин, киниэхэ эмтэниэхпиттэн ыла, эми испэт буоллум. Онон эмэ суох олох баарын билэ сылдьабын.
Ытык сири 41 төгүл эргийии
Абдували Малеев, 70 саастаах, Кашкадарья уобалаһын Китоб оройуонун Мадрид кишлагын олохтооҕо:
– 2015 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр балтым Мохиралыын Тухтабой отаҕа эмтэнэ барарбытыгар “Жигули” массыынанан айаннаатыбыт. Массыынабыт эргэ буолан, сотору-сотору алдьанан, айаҥҥа эрэйи көрөөччүбүт. Бу сырыыга, киһи дьиктиргиэх, суолга биирдэ да алдьаммакка, этэҥҥэ ытык кырдьаҕаспытыгар баран эмтэнэн кэлбиппит. Манна баар ытык сирдэргэ балтым үс төгүл сылдьан, доруобуйата көммүтэ.
Тухтабой ота сирин-уотун мавзолей диэн ааттыыллар. Бу сири балтыбыныын бэйэбит санаабытыттан 41 төгүл эргийэн, билигин дууһалыын, өйдүүн-санаалыын чэпчээн сылдьабыт, доруобуйабыт чөлүгэр түстэ. Киһи санаатын күүһүнэн туохха барытыгар итэҕэйиэхтээх. Манна кэлбит дьон бастатан туран, бу мавзолейы үс төгүл эргийэн баран, эмчиккэ киириэхтээхтэр диэн анал тутуһар сокуоннаахтар. Тоҕо диэтэххэ, мавзолей турар сиригэр сибэтиэй дууһалар бааллар, кинилэр эмиэ дьону эмтииллэр диэн өйдөбүл баар. Дьэ, ол кырдьык...
* * *
Дьэ, ити курдук Каракалпакия Өрөспүүбүлүкэтин Элликкала оройуонугар баар Кечирмас-ота сибэтиэй сиргэ баран, каракалпак омук сиэрин-туомун билсэн кэллибит.
Манна норуот эмчитэ Тухтабой Болтабаев 23 сыл тухары дьонун-сэргэтин эмтээн, үйэлэргэ умнуллубат аатын-суолун үйэтитэн барда. Кини эдэригэр ыраах айаҥҥа суоппарынан үлэлии сылдьыбыт, боростуой үлэһит киһи. Бэйэтэ этэринэн, “мин эмчит буолбатахпын, миигин үөһээҥҥилэр салайаллар” диир эбит.
Балаһа кыратынан үгүс санаа суруллубата. Биир тылынан эттэххэ, дьоһуннаах сиргэ баран кэллибит. Манна үлэлиир киһи биһигини илдьэ сылдьан “Кечирмас-ота” мавзолейын тула сиэри-туому тутуһуннарда. Онно сылдьан баҕарбыт баҕа санаабыт, эппит тылбыт-өспүт (дойдубутугар сыһыаннаах) туолан, бэйэбит да сөхтүбүт. Итэҕэл омугуттан тутулуга суох эбитин өйдөөтүбүт.
Саргылаана БАГЫНАНОВА,
Дьокуускай – Узбекистан – Каракалпакия.
