Быйыл балаҕан ыйыттан СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн Тыллар сайдыыларын боппуруоһугар Управление тэриллибитин, онно салайааччынан тыл билимин хандьыдаата Римма Романовна Жиркова анаммытын үгүстэр истэр-билэр буолуохтаахпыт.
Санатан эттэххэ, баччааҥҥа диэри өрөспүүбүлүкэбитигэр тыл боппуруоһунан анаан дьарыктанар судаарыстыбаннай уоргана суох олорон кэллибит. Урут Михаил Николаев бэрэсидьиэнниирин саҕана үлэлии сылдьыбыт отдел, кини кэнниттэн кэлбит салайааччылар дьаһалларынан, сыыйа сарбыллан, быһыллан-отуллан, тиһэҕэр тиийэн букатын да суох оҥоһуллубута. Тыл бэлиитикэтэ бастаан Норуоттар департаменнарыгар, онтон Үөрэх министиэристибэтигэр көлбөрүтүллүбүтэ.
Билигин биһиэхэ тыл боппуруоһугар араас мунаах түгэн, кыһалҕа бөҕө мунньуллан турар. Онон Управление тэриллибит сураҕын саха тыллаах барыта да бэркэ сэҥээрэ, үөрэ истибит буолуохтаах. “Сахабыт тылыгар болҕомто дьэ ууруллаары гыннаҕа” диэн... Оттон Римма Жиркова бу эйгэҕэ урут эмиэ үлэлии сылдьыбыт, боппуруоһу иһиттэн-таһыттан билэр киһи.
Римма Романовнаттан саҥа тэриллибит Управление хайдах-туох үлэлээн эрэрин, кэлэр өттүгэр туох былааннааҕын ыйыталастыбыт. (Кэлэр өттүгэр Управление үлэтин тиһигин быспакка сырдата туруохпут диэн эрэл санаалаахпыт).
– Биһиги тэриллэр ыйаахпыт 2018 с. балаҕан ыйыгар тахсыбыта. Онон, каадырбытын, структурабытын саҥалыы аттаран, үлэбитигэр дьэ саҥардыы киирэн эрэбит. Штат быһыытынан, Управлениебытыгар 7-бит. Миигин сэргэ, 3 – ыстаарсай референт, 3 сүрүн исписэлиис бааллар. Олортон 3 киһи быһаччы СӨ бырабыыталыстыбатын докумуоннарын, уураахтарын-дьаһалларын уо.д.а. тылбааһынан дьарыктаныахтара. Онтон ордубут 3 исписэлиистэн биирэ – саха, иккиһэ – нуучча, үсүһэ хотугу омуктар тылларыгэр эппиэттээхтэр. Биллэн турар, ол аҕыйах бөҕө буоллаҕа.
– Холобур, ол нуучча тылыгар исписэлиис тугунан дьарыктанарый? Арассыыйа үрдүнэн нуучча тылынан эрэ анаан дьарыктанар, үөрэтэр сүүһүнэн институт, исписэлиис баар ини...
– Оннук буолбатах. Билигин биһиэхэ нуучча тылынан толоруллар дьыалаҕа-куолуга, докумуоҥҥа хайдахтаах курдук хара баһаам алҕас, итэҕэс-быһаҕас тахсарын тылга-өскө сыһыаннаах дьон бары билэр буолуохтаахтар. Ону эмиэ ким эрэ сааһылыахтаах, ирдэбили туруоруохтаах, көрүөхтээх-истиэхтээх, хонтуруоллуохтаах буоллаҕа...
Санаттахха, мин урут Тыл сэбиэтин эппиэттиир-сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан, аан бастаан, Тыл сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматыгар үлэлэһэн, бүддьүөттэн 11 мөл. солк. көрүллэрин ситиспиттээҕим. Ону улахан кыайыым, ситиһиим курдук саныыбын. Ол кэнниттэн чопчу тыл бэлиитикэтигэр анаан анал ыстатыйанан үбүлээһин суоҕун тэҥэ этэ.
Холобур, бу биһиги тэрилиннибит эрээри, 2019 сылга үбүлээһиммит ыстатыйата кураанах. Харчы көрүллүбэтэх. Онон быйыл кулун тутар ыйга буолуохтаах бүддьүөт корректировкатыгар күүскэ кыттыһан, онтон-мантан “тардыалаһан” харчы көрдөрүөхпүтүн баҕарабыт. Биир да кэппиэйкэтэ суох олорон үлэ ыытар күчүмэҕэйэ өйдөнөр. Бу күннэргэ премьер солбуйааччыта О.Балабкинаҕа киирэ сырыттым. Кини “СӨ Тылга судаарыстыбаннай бырагыраамата оҥоһуллуоҕа” диэн эрэннэрдэ, көмөлөһөргө бэлэмин биллэрдэ. Онуоха эбии, биллэрин курдук, 2019 сыл – ХНТга “Аан дойду төрүт олохтоох норуоттарын тылларын Сыла. Онон, туох эмэ кыаллыаҕа.
Уопсайынан, саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан туттуллар таһымын, эйгэтин кэҥэтии уонна үрдэтии, олоххо киэҥник туттуллуутун хааччыйыы боппуруостарыгар үлэлэһэр соруктаахпыт.
– Биллэн турар, тэриллибиккит бэрт кылгас кэм буолбутун да иһин, билигин быһаччы тугунан дьарыктана сылдьаҕыт?
– Бастатан туран, СӨ Ил Дарханын ыйааҕынан, Өрөспүүбүлүкэ тылларын сайыннарыы Сэбиэтин саҥа састаабын наардааһыҥҥа үлэлэһэ сылдьабыт. Даҕатан эттэххэ, урут бу уорган “Тыл бэлиитикэтин Сэбиэтэ” дэнэр эбит буоллаҕына, билигин “СӨ тылларын сайыннарыыга Сэбиэт” диэн аата уларыйда. Бу Сэбиэккэ учуонайдар, кинигэ кыһалара, СМИ үлэһиттэрэ, уопсастыбанньыктар, Сахабыт сирин төрүт олохтоох омуктарын, нуучча уонна саха тылларын исписэлиистэрэ толору хабыллыахтаахтар.
Иккиһинэн, Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын чөл хаалларыы, үөрэтии уонна сайыннарыы Кэнсиэпсийэтин барылыгар үлэлэһэбит. Ону таһынан, 2019 сылга Аан дойду төрүт олохтоох норуоттарын тылларын Сылын тэрээһиннэригэр бэлэмнэнэбит.
– Ити үлэҕит “официальнайдыҥы” соҕус хабааннаах хайысхалара буоллаҕа. Оттон боростуой дьон-сэргэ ылынарын, иилэ хабан ылан өйдүүрүн, биһириирин курдук туох үлэ былааннанарый?
– Мин бэйэм баччааҥҥа диэри үлэлээн-үөрэтэн кэлбитим, бэйэм омугум да буоларын быһыытынан, төрөөбүт сахам тыла туругурарын, тупсарын-сайдарын туһугар тугу эрэ кэскиллээҕи, үйэлээҕи оҥоруохпун ис сүрэхпиттэн баҕарабын.
Уопсайынан, биһиги сахалар туруорсууга, утумнаах үлэҕэ дьулуурбут-дьаныарбыт тиийбэт. Наһаа элбэҕи саҥарабыт, туруорсабыт, мунньахтыыбыт эрээри, ону барытын ким эрэ ойоҕоһуттан кэлэн оҥорон биэриэхтээҕин курдук саныыбыт. Саҥаран-саҥаран баран тарҕаһан хаалабыт. Мин саныахпар, сүрүн итэҕэспит онно сытар. Холобур, биһиэхэ холоотоххо олохтоох хотугу омуктар итиннэ быдан дьыалабыайдык сыһыаннаһаллар. Туох да үгүс айдаана суох, сурук бөҕө суруйан, докумуон бөҕө толорон, хомуйан боппуруоһу уталыппакка быһаараллар, үлэлэрэ түмүктээх буолар. Кинилэртэн холобур ылыахпытын наада.
Тыл эйгэтэ киэҥэ бэрт буоллаҕа, барытын тута кыайан үмүрү туппаккын. Онон “ордук суолталаах, туһалаах” диэбиккин хаба сатыыгын.
* * *
Ол курдук, 1992 с. ылыллыбыт Тыл сокуонун билиҥҥэ диэри туолбакка сылдьар ыстатыйаларын олоххо киллэриигэ үлэлэһиэхпин баҕарабын. Бэрт элбэх, туһалаах ыстатыйа үлэлээбэккэ, туттуллубакка сылдьар. Холобур, 2018 с. ахсынньытыгар СӨ премьерин I солбуйааччыта А.Стручковка буолбут мунньахха өрөспүүбүлүкэбит сирдэрин уонна нэһилиэнньэлээх пууннарын ааттарын сөпкө саҥарарга уонна суруйарга үлэлэһэр хамыыһыйа тэриллэрэ наадатын туһунан эппитим. Ол этиим – өйөннө. Чахчы, итиннэ биир чопчу ыстандаарт наада. География каарталарыгар, дьыалаҕа-куолуга билигин араастаан Борогонцы, Намцы, Сылгы Ытар (“Ыытар” оннугар), Егольджа-Энгольжа уо.д.а. диэн суруйаллар. Бэл, мин төрөөбүт улууспар баар кыракый Саһылыкаан бөһүөлэгэ барахсаны “Сасликанцы” диэн суруйуулар тахса тураллар. Ол наадатыгар, Сахабыт сирин улуустарын дьаһалталарын таһымыгар уопсастыбаннай Тыл хамыыһыйаларын тэрийэри туруорсабын. Улуустар сирдэрин-уоттарын ааттарын кинилэртэн бэйэлэриттэн ордук ким да билбэт буоллаҕа. Ол курдук сирдэр, нэһилиэнньэлээх пууннар, учаастактар, тэрилтэлэр ааттарын биир чуолкай ыстандаарка, реестргэ киллэрэн баран, ону сыыһа туттуу иһин административнай миэрэҕэ тардыы боппуруоһун көтөҕөөрү гынабын.
Биир боппуруос – суут-сокуон тыла-өһө. Билигин “нууччалыы үчүгэйдик саҥарбат киһи суукка тылбаасчыты көрдүөн сөп” диэн буолар. Ону ким тылбаастыырый? Уопсайынан, оннук идэлээх, таһымнаах тылбаасчыттар биһиэхэ бааллар дуо? Хастарый? Ону ким да билбэт. Ол иһигэр суут уорганнара бэйэлэрэ эмиэ билбэттэр. Бу – оҕо оонньуута буолбатах. Санаатын, бэйэтин позициятын суукка кыайан тиэрдибэккэ төһө киһи дьылҕата, олоҕо алдьанара буолуой... Маны чуолкайдааһыҥҥа, наада буоллаҕына, көмө оҥорорго кэпсэтиини саҕалаан эрэбит.
Национальнай бибилэтиэкэ салалтатын кытта сүбэбитин холбоон, баҕалаах дьоҥҥо босхо тылы үөрэтиини тэрийэн ыыта сылдьабыт. Онно саха тылын Дарья Алексеева диэн олус үчүгэй исписэлиис үөрэтэрин билэбин. Бүгүҥҥү туругунан, онно саха тылын – 25, эбэҥки тылын – 7, эбээн тылын – 8, юкагир тылын 4 киһи үөрэтэ сылдьар. Аны туран, бу көлдьүргээн кэлэ-бара сылдьар дьон буолбакка, анаан утумнаахтык уонна систиэмэлээхтик үөрэтэ сылдьар дьон. Дьон ахсаана сыыйа элбээн иһиэ диэн эрэнэбит.
* * *
Тылбаас боппуруоһа эмиэ улахан болҕомтону эрэйэр. Холобур, ити билигин суут-сокуон, уураах-дьаһал, быраап-нуорма тиэкистэрин, ыраата барбакка эттэххэ, бырабыыталыстыба отчуотун да буоллун, сахалыы тылбаастаабыттарын ааҕарга олус ыарахан. Аһара уһун, көнтөрүк этиилэри ааҕа сатыы олорон, этии бүтэһигэр тиийэргэр этииҥ саҕаланыытын умнан кэбиһэҕин. Аны, хаһыаттарга уонна официальнай уорганнарга биир тиэкиһи араастаан тылбаастыыллар. Ону эмиэ сааһылыыр, бэрээдэктиир, биир уопсай нуорманы олохтуур наада буолла. Билигин, холобур, тылга сыһыаннаах мунньах буолла да “биир-икки сахалыы өйдөөбөт киһи баарыттан сылтаан, мунньах барыта нууччалыы барар” диэн кыыһырабыт, “Ил Түмэн, бырабыыталыстыба мунньахтара тоҕо сахалыы барбаттарый?” диэн туруорсабыт. Ол эрээри, билигин оннук тута (синхроннай) тылбааһы оҥорор исписэлиистэр биһиэхэ бааллар дуо? Баар буоллахтарына, хастарый? ХИФУга тылбаас салаатын хас оҕо бүтэрэрий, олор билигин ханна баалларый? Ону эмиэ чопчулуохха наада.
* * *
Биир кыайтарбакка турар боппуруос – терминология. Бу манна тэтимнээх уонна дьайымтыа дьаһаллар ылыллаллара уолдьаста. Холобур, “прожиточнай минимум”, “потребительскай корзина”, “минимальный размер оплаты труда”, “ВВП” эҥин диэн курдук киэҥник, элбэхтик туттуллар тыллары СМИлэр бары талбыттарынан тылбаастаан суруйаллар-саҥараллар, ким эрэ букатын да тылбаастаабакка таһаарар. Туох да уопсай ылыныллыбыт нуорма суох. Уопсайынан, термионология үлэтин барытын аҥаардас уонна кэлтэй дорҕоону эрэ сахатытыыга иэҕэр, онон эрэ муҥурданар сыыһа. Тыл эстиэтикэтэ, дьон санаата, саха тыла өр кэмнээх сайдан кэлбит устуоруйата, бэчээттэнэн тахсыбыт тылдьыттар бары учуоттаныахтаахтар.
Ити үөһэ этиллибит хайысхаларга билигин тэрилтэлэргэ сылдьан, дьону кытта кэпсэтэн, үлэни хайыы үйэ ыытан эрэбит.
Саха тыла судаарыстыбаннай статуһун бигэргэтэр уонна хааччыйар курдук литэрэтиирэ нуормалаах, терминологиялаах, истииллээх буолуохтаах. Ол – аныгы олох ирдэбилэ.
Саҥа тэриллибит Тыл управлениетын үлэлиэхтээх хайысхатын салайааччы Римма Жиркова ити курдук билиһиннэрдэ. Тэриллибитэ аҕыйах ый буолбут тэрилтэ диэтэххэ, управление ылсан эрэр үлэтин-хамнаһын тосхоло эрэли үөскэтэр. Тэрилтэ үлэтэ салгыы да таһаарыылаах, көдьүүстээх буоларын туһугар, саха дьоно бары турунан туран көмөлөһүөх кэриҥнээхпит.
Иван Гаврильев.
