Сарсын-өйүүн кэнгириэс тэрээһин мунньаҕа буолуоҕа. Дьон тэриллиэхтээх III Кэнгириэстэн тугу күүтэрий, туохха болҕомтону эрэйэрий? Ол туһунан бүгүн биһиги ыраах-чугас улуустартан дьонтон ыйыттыбыт.
Күннээҕинэн буолбакка, кэскиллээҕинэн
Егор Жирков, II Кэнгириэс биир сүрүн түһэ:
– Саха кэнгириэһэ бу буолаары турар. Кэнгириэс бу кэлэр кэмнэргэ суолтата өссө улаатан, хабар иэнэ кэҥээн иһиэ. Дьон-сэргэ, уопсастыбаннас долгуйар боппуруостарын түмэн, сааһылаан, ону туруорсар үлэ үөскүөҕэ. Кэнгириэс бу салгыы уустугуран иһэр кэмҥэ саха кэхтэр суолун буолбакка, сайдар суолун тобуларга үлэлэһиэҕэ.
Саха кэнгириэһэ үлэтин күннээҕинэн буолбакка, кэскиллээҕинэн уонна инникини ырыҥалаан, ырааҕы көрөн ыытыахтаах.
Күүтэрбит элбэх
Виталий Константинов, инженер, Дьокуускай:
– Мин дэлэгээт да , уопсастыбанньык да буолбатахпын. Ол эрээри бу тэрээһини ис сүрэхпиттэн өйүүбүн. Буолаары турар Кэнгириэһи ыҥырар мунньахха саха бастыҥ дьонуттан сүүмэрдэнэн дэлэгээттэр кэлиэхтэрэ. Кинилэр манна тыын кыһалҕаларын этиниэхтэрэ, ону хайдах быһаарар суоллары дьүүллэһиэхтэрэ дии саныыбын. Былааһы кытта бииргэ үлэлэһэн, биир уопсай тылы булан, тыҥаан турар боппуруостары быһаарар суоллары тобулаллара буоллар диэн баҕалаахпын.
Мин тус көрүүбэр, Кэнгириэс иннигэр турар сүрүн соруктар маннык буолуохтарын сөп. Саха тылын инники сайдыытыгар, саха оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ, кинилэри төрүт үгэстэргэ уһуйууга эрэ буолбакка, оҕо уонна ыччат өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга туһалаах, эргиччи сайдыылаах, аныгы дьон буола үүнэн тахсарын туһугар туох үлэ-хамнас ирдэнэрий? Бүгүҥҥү күннээҕи балаһыанньаны учуоттаан...
Ону кытта, биллэн турар, Саха сирин айылҕатын харыстааһыҥҥа, сир баайын хостуур тэрилтэлэри кытта үлэҕэ сүрүн болҕомто ууруллуохтаах. Оҥорон таһаарыыттан, бырамыысыланнастан биһиги хайдах даҕаны туора турар кыахпыт суох. Онон итиннэ хайдах гынан олоҕу кытта бииргэ хаамсарбыт, бииргэ алтыһан үлэлиирбит туһунан толкуйдуохха наада. Ити – билиҥҥи кэм биир сүрүн ирдэбилэ.
Кэнгириэс тэриллэн үлэлиирин дьон үксэ өйүүр уонна кэрэхсиир, билигин ол сонуну эрэ күүтэн-кэтэһэн олорор. Кэнгириэс тэриллэн үлэлээн бардаҕына, онно сүрэхтэрин баҕатынан кэлэн кыттыһыан, өйөбүл-тирэх буолуон баҕарар, онно бэлэм олорорун биллэрэр киһи аһара элбэх. Холобур, бу кыһалҕа барыта миэхэ чугас, мин хаһан баҕарар көмөлөһөргө бэлэммин.
Тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын
Марианна Григорьева, Сунтаар:
– Бастатан туран, Кэнгириэс тыа сиригэр олох сааһыла-ныытыгар болҕомтотун туһаайара наада диэн күүтэбин. Ол туһунан кэлбит дэлэгээттэр үгүстэрэ да этинэллэрэ буолуо дии саныыбын. Билигин тыа сирин улуустарыгар балаһыанньа араас курдук эрээри, кыһалҕабыт сүнньэ ханна барытыгар биир: дьон көһөн бара турар, оҕо төрөөбөт, ыччат тохтообот, төрүт дьарык умнуллан хаалан эрэр... Итини хайдах гынабыт? Туох-ханнык ньыманы, толкуйу тобулан ону тохтотобут? Ити чааһыгар сокуоннар хайдах үлэлииллэрий? Үлэлээбэт буоллахтарына, ону туох харгыстыырый уонна ону хайдах гынан уларытабыт? Урукку сэбиэскэй кэмнээҕи уопуту хайдах туһанабыт? Тыаҕа олорор нэһилиэнньэни хайдах сэргэхситэбит, иккис тыынныыбыт? Эр дьоммутун хайдах уһугуннарабыт? Тыаҕа олорор эр дьоммут төрүт дьарыктарыттан тэйэн, куһаҕан дьаллыкка ыллараллара үксээн иһэр. Санаан көрдөххө, туох да хара баһаам ыйытыы үөскээн тахсар...
Онон, Кэнгириэс тэриллэриттэн күүтэрбит элбэх. Биһиги билиҥҥи тирээн турар кыһалҕабытын этинэргэ сүрүн былаһааккабыт курдук буолуо диэн үөрэбит эрэ.
Сир баайын хостооччуларын кытта сыһыаны
Александр Саморцев, Ленскэй, дэлэгээт:
– Саха сиригэр сир баайын хостооччу хампаанньалартан көдьүүс тахсарын тобулуохтаахпыт. Билиҥҥи туругунан, кинилэр биһиги кыһалҕабытын көрө-билэ да сатаабакка ойоҕолуу көтө тураллар, оннук сылдьыахтарын баҕараллар. Холобур, манна биһиэхэ үлэлии сылдьар хампаанньалар суолбутун-ииспитин букатын үлтү хаһан, маспытын кэрдэн, булду-балыгы эһэн, өрүстэрбитин-үрэхтэрбитин сүһүрдэн кэбиһэллэр эрээри, нолуоктара барыта соҕуруу регистрациялаах сирдэригэр бара турар.
Бэл, букатын кыра 15 % дохуоттан нолуоктара барыта биһигини ойоҕолоон ааһан хаалар. Бу соторутааҕыта Чайыҥдаҕа ФКУ тахса сылдьыбыта. Онно 37 араас тэрилтэ үлэлии сылдьарын булбуттара. Бу – манна туох да регистрацията суох тэрилтэлэр. Бары – Газпром субподрядчиктара. Газпром бэйэтигэр манна, баҕар, 1-2 регистрациялаах үлэһиттээҕэ буолуо, уоннааҕылара бары соҕуруу регистрациялааах субподрядчик-тэрилтэлэр. Итинник албаһынан кинилэр нолуоктан куотуналлар. Биһиги итини барытын билиэхпитин, үөрэтиэхпитин наада.
Биһиэхэ Ленскэйгэ саха нэһилиэнньэтэ ахсаанынан да аҕыйах. Ол эрээри кыра нэһилиэктэргэ баар оскуолаларбытын “аҕыйах оҕо үөрэнэр” диэн матыыптаан сорохторун саба, сорохторун кыччата сатыыллар. Ити – Чамчаҕа, Орто Наахараҕа, Ынньаалыга, Бэтинчэҕэ. Чамчаҕа үөрэнээччилэрин “хайдах таһан үөрэтэбит?” диэн тобула сатыы сылдьалларын иһиттим. Бэтинчэҕэ орто оскуоланы 9 кылаастаах гына сатыыллар, Орто Наахараны 4 эрэ кылааһынан сарбыйа сатыыллар. Билигин “оҕо аймахтарыгар, эбэлээх-эһэтигэр, уопсайынан да атын ыалга, олорон үөрэнэрэ көҥүллэммэт” диэн сокуон баар үһү. Оҕо анал интэринээккэ эрэ олорон үөрэниэхтээх. Бу туох айылаах баттыгастаах сокуонуй?! Аны, бу саха тыатыгар иитиллибит саха оҕолорун Ленскэйгэ киллэрэн ханна үөрэтэллэрий? Ленскэй куоратыгар саха оскуолата буолуоҕунааҕар, саха тылын үөрэтэр кылаас да, дьыссаат бөлөҕө да суох. Оннук буоллаҕына, оскуола сабылыннаҕына, холобур, Чамча ыала оҕотун батыһан киин сиргэ көһөн баран хаалар дуо? Оччоҕо нэһилиэккэ ким ордон хаалар, үлэлиир? Хайдах тыа хаһаайыстыбатын сайыннарабыт? Тыа хаһаайыстыбатын куорат дьоно сайыннарбат ээ, тыа киһитэ үлэлээн сайыннарар. Оскуоланы эстиҥ да, нэһилиэк эмиэ эстэр. Онон Кэнгириэс итинник эҥин кыһалҕаҕа болҕомтону тардыахтаах, бэйэтин санаатын биллэриэхтээх.
Бырамыысалыннай улуустарга сахалыы эйгэни тэрийиини
Наталья Ефремова, Нерюнгри, дэлэгээт:
– Биһиги Кэнгириэс мунньаҕар бэйэбит былааннардаах, этиилэрдээх уонна чопчу ыйытыылардаах баран эрэбит. Онуоха биһиги сүбэ-ама ылаары, билиилээх-көрүүлээх эспиэр дьон санаатын истээри гынабыт. Оннук тэринии-дьаһаныы билиҥҥи кэмҥэ биһиэхэ олус наада. Холобур, сир баайын хостооччулары кытта сыһыаны да ылыахха. Биһиэхэ манна араас тэрилтэ бөҕө кэлэн үлэлии сылдьарин истэбит. Кинилэр туох эппиэтинэстээхтэрин, олохтоох нэһилиэнньэ иннигэр туох социальнай эбэһээтэлистибэлээхтэрин, экологияҕа ханнык туох сокуонунан сирдэтинэллэрин барытын ааҕа билиэхпитин баҕарабыт. Ол биһиэхэ эрэ буолбатах, куорат, оройуон олохтоохторугар бука барыларыгар, омугуттан тутулуга суох, олус наада. Ити – барыбыт тыын боппуруоспут.
Аны бырамыысыланнас сайдыбыт оройуоннара, улуустара бааллар. Мииринэй, Алдан, Ленскэй, Нерюнгри... Бу манна саха эйгэтэ төһө баарый? Хайдах олороллоруй? Тугу гыналларый? Ону билиэхпитин баҕарабыт уонна ону сайыннарыыга судаарыстыбаннай, муниципальнай, олохтоох былаас таһымыгар туох үлэ барарый, онно биһиги хайдах кыттыһыахпытын сөбүй? Кэнгириэс ити боппуруостары туруоруо, ону быһаарыыга барыбытын түмүө диэн күүтэбит. Биир төбөтөөҕөр элбэх төбө буолан ылсыбыт ордуга өйдөнөр. Итини барытын биһиги СӨ былааһын уорганнарын кытта бииргэ үлэлэһэн олоххо киллэриигэ үлэлэһиэхтээхпит дии саныыбын. Итинник.
Кэнгириэс сомоҕолоһуу сылыгар буолара тоҕоостоох
Наталья Михалева-Сайа:
– Бу ый 15-16 күннэригэр саха омук III Кэнгириэһэ буолар. Миигин, оччотооҕуга саҥа айан-суруйан эрэр эдэр ки¤ини, Сунтаар улууһуттан "Саха омук" түмсүү тэриллиитигэр уонна I Кэнгириэскэ дэлэгээт быһыытынан таланнар, кытыннаран турардаахтар. Быйылгы улуу Сүбэ Сомоҕолоһуу сылыгар ыытыллара ордук тоҕоостоох.
Ил Дархаммыт Айсен Николаев былааска кэлэригэр түмсүү, сомоҕолоһуу туһунан аҥаардас тылынан эрэ этэн кэлбэтэ. Кини бу наһаа элбэхтик кураанахха этиллэн элэйэллэрэ буолбут тыллары дьиҥнээх ис хоһоонноото: өр сылларга ааттарын да ааттыырбыт бобулла сылдьыбыт үтүө-мааны дьоммутун кытта илии тутуһан, өрөспүүбүлүкэ сайдыытын туһугар кинилэр сырдык дьулуурдарын, санааларын күүһүн, айар-үлэлиир дьоҕурдарын туһаайда – утарыта турбут чэгиэн өйдөөх-санаалаах дьон араҥатын түмтэ.
Билигин ыҥырыллыбыт Кэҥгириэс омукпут тирээн турар кыһалҕаларын сөптөөхтүк быһаарыыга уонна кэскилгэ туһаайыллыбыт көрүүлэри ылыныыга айар уонна түмэр күүс буолуоҕар саарбахтаабаппын. Хас биирдии дэлэгээт омугун дьылҕатын ту¤угар өйдүүр өйдөөх, саныыр санаалаах, тобуллар толкуйдаах кэлэрэ биллэр. Мин сылдьыбыт Кэнгириэспин "үөһэттэн тэриллибит буолан кыайан үлэлээбэтэҕэ" дииллэрэ оруннаах буолуо эрээри, баардаах дьону кытта биирдэ да алтыһан ааспытыҥ, үйэ тухары сырдык күүрээни киһи кутугар-сүрүгэр олохсутар, "биһиги элбэхпит" диэн күүстээх санааны күөртүүр, хорсуннук толкуйдуур, хамсанар тирэҕи биэрэр эбит диэн итэҕэйдим.
Нина ГЕРАСИМОВА бэлэмнээтэ.
Ытыктабыллаах Саха омук III кэнгириэһин тэрийээччилэр уонна мунньах кыттыылаахтара!
Саха омук олоҕун уонна кэскилин туһунан киэҥ ыҥырыылаах Кэнгириэс мунньаҕа ыытылларынан барыгытыгар төлөннөөх эҕэрдэ! Тапталлаах Сахабыт сиригэр олох-дьаһах, сайдыы саҥа кэрдиис кэмэ саҕаланна. Аан дойду, киһи аймах, бүтүн Арассыыйа технология сайдыытын саҥа үрдэллэригэр киирэн иһэр кэмигэр, быһыы-майгы, өй-санаа, сыһыан тосту уларыйар кэмнэригэр күүстээх санаалаах, кыахтаах омук түмсэ түһэн, ырытыһан, кэскили торумнуура саамай сөптөөх.
Ол эрээри Кэнгириэс кэпсэтии, айдаан-куйдаан эрэ таһааран суол-иис хаалларбата ордук этэ. Ону мунньах ылынар уураахтара кэрэһилиэхтэрэ. Киэҥ ыҥырыылаах мунньах сүрүн уурааҕа “Саха омук сайдар стратегиятын” уонна ону оҥорууну саҕалыыр туһунан буолуон сөп. Оҥорор бөлөҕү, болдьохторун чопчу ыйан туран.
Саха омук киһи аймахха миссията, сыала-соруга тугуй? Араас эйгэҕэ ситиһэр кирбиилэрбит бу муҥутуур чыпчааллар дуу, эбэтэр өссө туох эрэ ирдэнэр дуу? Тылбытын, итэҕэлбитин салгыы хайдах сайыннарабыт, ахсааммытын хайдах хаҥатабыт? Мантан да атын элбэх тыҥаан турар боппуруостарга санаа атастаһан, дьүүллэһэн баран, уураах ылыныллыахтаах. Бу мөккүөрдээх, атааннаах-мөҥүөннээх кэмҥэ уустук, ол эрээри кэскиллээх үлэҕитигэр ис сүрэхпиттэн үрдүк ситиһиилэри баҕарабын. Өрөйөн-чөрөйөн биэриҥ! Уруй-айхал!
РФ Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата Федот Тумусов.
