Суруналыыстыка эйгэтигэр бары син бэйэ бэйэбитин билсэр курдукпут. Сирэй көрсөн билсибэтэргин даҕаны, кини суруйуутунан, хайдаҕын-тугун эндэппэккэ билэҕин. “Кэскил” хаһыат салайааччыта, эрэдээктэрэ Евдокия ИРИНЦЕЕВА киэҥник биллэр киһи. Кинини “Огдо” диэн аатынан литэрэтиирэ эйгэтигэр эрэллээхтик хааман киирбит, бэлиэр тоҕус кинигэлээх, биир бастыҥнар истэригэр киирэр суруйааччы диэтэхпинэ, сыыстарбатах буолуохтаахпын. Бу күннэргэ Саха сирин Суруналыыстарын Сойууһа тэриллибитэ 60 сылын туолар. Евдокия Семеновна Суруналыыстар Сойуустарын бырабылыанньатын солбуллубат чилиэнэ. Биһиги бүгүн кинини ыалдьыт быһыытынан ыҥыран тус олоҕун туһунан кэпсэттибит.
– Евдокия Семеновна, бэйэҕин билиһиннэрэр эбит буоллаххына, хайа дойдуттан силис-мутук тарпыт киһигиний?
– Мин сурулла сылдьарбынан, Кэбээйи Тыайатыттан төрүттээхпин. Ол гынан баран, ол эргин күн бүгүнүгэр диэри үктэммэтэх сирим. Тыайа диэн сэлиэнньэ тулатыгар урут кыра учаастактар, холкуостар бааллара. Биһиги “Кыһыл Сулус” диэн холкуоска мин алтабар диэри олорбуппут. Дьээбэлэнэн “сулуспун” диэччибин. Аҕам Семен Николаевич Софронеев урут булчут этэ. Кэлин Кэбээйигэ киирэн сопхуоска сыарҕа оҥорооччунан үлэлээбитэ. Оттон ийэм Евдокия Матвеевна ыанньыксыт этэ буоллаҕа, көһүөҕүттэн остуорастаабыта, оһох оттооччунан, кэлин үүт пуунугар үүт кутааччынан үлэлээбитэ. Онтун “үрүҥ үлэҕэ көстүм” диэхтиирэ, дьиҥэ, ынырыктаах ыарахан, күүстээх үлэ буоллаҕа. Дьонум элбэхтэ оҕоломмуттарыттан алта эрэ оҕолорун тутан хаалбыттар эбит этэ. Биһиги иннибитинэ хас да оҕолоро төннүбүттэр. Инньэ гынан, биэс уолу кытары мин соҕотох кыыспын.
– Ээ, соҕотох кыыс буолан, мааныланан иитилиннэҕиҥ...
– Суох, соҕотоххун диэн олох маанылаабатахтара. Ийэбит кытаанах майгылаах этэ. Уолаттары кытары тэбис-тэҥҥэ иһирдьэлэри-таһырдьалары үлэлээбитим. Тэҥҥэ куул сүгэн, мууһу-маһы таһан, уопсайынан, уол оҕо тугу үлэлиирин барытын үлэлиир этим. Уолаттар эмиэ иһирдьэ үлэлэһэллэр этэ. Ол гынан баран иһити, дьиэни сууйар-сотор үлэ барыта син биир мин үрдүбүнэн барар бөҕө буоллаҕа. Аны, ийэбит, наһаа чэнчис буолан эбитэ дуу, иһит сууйар тирээпкэбит ып-ыраас буолара. Муоста сууйарбар кытары үрүҥ маарыланы биэс хос тутан тигэн биэрээччи. Онтубутун хулуорга уган, оргутан ыларбыт. Муоста быыһа хараарыа суохтаах диэн ирдээччи. Инньэ гынан муостабыт куруук ып-ыраас буолааччы, уолаттардаах ыал курдук буолбатахпыт. Аны туран, уолаттар аата уолаттар, саппыкылара мэлдьи бадараан. Айуу-айа, үлтү сылайыахпар, сүрэхпэр астарыахпар диэри киэһэ аайы ол саппыкылары сууйан тахсар этим.
– Оччотооҕу оҕолор үлэлиирбит быыһыгар оонньоон таһырдьаттан арахпат буолар этибит ээ. Эн да син оонньоон кэллэҕиҥ.
– Биһиэхэ оннук буолбатах этэ. Оҕо оҕо курдук оонньообуппун да өйдөөбөппүн. Дьонум миигин ыалга эҥин сырытыннарбаттар этэ. Биирдэ даҕаны индийскэй киинэ диэни көрбөтөҕүм. Оччолорго бөһүөлэк дьоно бары сылдьаллара. Уолаттары туппаттар этэ. Тыайаҕа оҕолор күрэхтэһэ, кэнсиэрдии эҥин бараллара, миигин дьонум ыытааччылара суох. Тоҕо эрэ наһаа “хаайаллар” этэ. Ийэм кырабар букатын хайҕаабат да, сыллаабат да этэ. Обургу сааспар: “Иитийэхпин дуу, көйгө оҕобун дуу”, – диэн мунаарыахпар диэри. Ону ыйыта сатаатахпына: “Тыайаҕа мин дьолбун булбатаҕым”, – диэн быһа соппута. Кэлин өлбүтүн кэннэ аҕабыттан ыйыппыппар, ийэбит кистэлэҥин дьэ кэпсээбитэ. Сэрэйбитим курдук, онно кинини сөбүлээбит киһитэ албыннаан оҕолоон баран бырахпыт этэ. Ийэм барахсан, ол олоҕун хомолтото буолаахтыа, сатыырынан баар-суох кыыһын күрэтэ сатаабыта буолаахтыа...
– Сахаҕа ыраас хааннаах, толуу көрүҥнээх дьахтаргын. Төрдүгэр туох эрэ атын хааннааххын быһыылаах дуу?
– Аҕам төрдө хантан кэлбит киһи буолара биллибэт. Польшаттан сылдьар дьэбириэй диэн буолбута. Ол гынан баран кини туһунан туох даҕаны сибидиэнньэ суох. Ийэм миигин биирдэ эмэ: “Дьэбириэйиҥ хаана киирдэҕэ”, – диэччи. Аҕам аҕата, мин эһэм Ньукулаас оҕонньор, үрдүк уҥуохтаах, нуучча курдук этэ, 96 сааһыгар өлбүтэ. Биһиги аҕабыт эмиэ көстөр дьүһүнүнэн кимиэхэ да сирдэрбэт үрдүк уҥуохтаах, кырасыабай киһи үһү. Биһиги аҕабыт эмиэ көстөр дьүһүнүнэн кимиэхэ да сирдэрбэт, кэтит сарыннаах, синньигэс бииллээх киһи. Ийэм, төһө да кыра, хачаайы буоллар, сахаҕа киэҥ харахтаах, будьурхай хара баттахтаах, синньигэс уҥуохтаах ис киирбэх, нарын-намчы дьахтар этэ. Онон аҕам төрдүлэрин батан үрдүк уҥуохтаннаҕым. Ол гынан баран кыра эрдэхпиттэн бэйэбин наһаа куһаҕан дьүһүннээх курдук сананар этим. Аны кылааспыттан барыларыттан үрдүкпүн, бөдөҥмүн, санаабар, хайа саҕабын. Ийэм аны хаһан даҕаны миигин “кырасыабайгын” диэн ымманыйбат этэ. Бэйэм туспунан оннук санаалаах улааппытым.
– Улаатан баран булгу уол бөҕөнү ытаппытыҥ буолуо ээ...
– Туох диэн эттэххиний... Биир даҕаны уол мин диэки көрбөтөҕө. Бэл, устудьуоннуу сырыттахпына. Арай биирдэ биир уолу сөбүлүү көрбүтүм. Көстүүлээх уол этэ. Ол уолбун идийээл оҥостон сэттэ сылы быһа саныы сылдьыбытым. Дьиҥэ, олох бэйэ-бэйэбитигэр барсыбаппытын, атын-атыммытын билэбин. Миигин кытары наар ханна арыгылаабытын, кимниин охсуспутун кэпсээн тахсар этэ. Өйбүнэн, биллэн турар, оннук уолу ылыммаппын бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри сүрэхпинэн тоҕо эрэ таптыы саныыр этим. Баҕар, көннөрү оҥорон көрөн үлүһүйүү буолуо. Бииргэлэһэн киирэн барбытым буоллар, бастакы сылбытыттан куоппут буолуом этэ. Онон, кэлин саныырбынан, дьиҥнээх таптал уонна иэйиигэ ылларыы, быстах үлүһүйүү диэн атын-атыттар эбит. Киһи иэйиитин сатаан салайына үөрэниэхтээҕин, сүрэх уонна өй мөккүөрэ баарын онно билбитим. Сыччах иэйиигэ бас бэринэн кэбиспитим буоллар, хайдах буолуом эбитэ буолла?! Кэлин кэргэммэр, оҕолорбор үөрэх буоллун диэн кэпсиибин ээ.
– Ол аата чугаһаппатаҕыҥ дуо? Кийииттии хаалыаҕыҥ хаалбыт эбит.
– Суох буоллаҕа дии... Бэйэтэ даҕаны бастаан сэҥээрэн иһэн, тохтоон хаалбыта. Мин эмиэ оннук бэйэм иэйиибин биллэрбэккэ барбытым. Ол онон хаалбыта. Бүттэхпит. Атын киһиэхэ кэргэн тахсыахтаах дьылҕам ыйыллан турдаҕа буолуо.
– Чэ буоллун даҕаны... Сахалыы өйдөөх-санаалаах киһи, хайдах атын омук киһитигэр эргэ тахсан хааллыҥ?
– Элбэх киһи итинник ыйытар. Барыларыгар: “Кини эрэ сибэкки бэлэхтээбитэ, кэргэн буол диэн көрдөспүтэ”, – диибин. Кырдьыга да, оннук. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн устудьуоннуур, үлэлиир кэмнэрбэр наар ыстаарыстабын эҥин, мэлдьи кими эрэ дьаһайа, этэ-тыына сылдьабын. Уолаттар, арааһа, куттанан, толлон да чугаһаабаттара буолуо. Кэргэним эрэ билбэт буолан, миигин дьиҥ дьахтар курдук көрбүтэ уонна онтун биллэрбитэ. “Эн кэрэҕин, наһаа кырасыабайгын...” диэн киирэн барбытыгар мин бастаан, үгэспинэн, өһүргэммитим. Доҕорбун, биллэн турар, дьонум, тулалыыр эйгэм утарбыттара. Ол иһин өссө өсөһөн туран, ол киһибин болҕойон, сыныйан, ырытан көрбүтүм. Билиҥҥи санаабынан, оччолорго өйбүнэн ордук сөбүлээн, майгытын-сигилитин, олоххо сыһыанын, өйүн-санаатын бүүс-бүтүннүү ылынан кэргэн таҕыстаҕым, отуччабар чугаһаан баран. Наһаа сымнаҕас майгылаах, дьиэ кэргэнигэр бэриниилээх, эппиэтинэстээх аҕа, хаһаайыстыбанньык бөҕө киһи. Онон, олорбуппут отут сыл буолбутун кэннэ, сөпкө да киниэхэ тахсыбыт эбиппин диэн бигэтик этэбин.
– Дьиэҕитигэр ханнык тылынан кэпсэтэҕитий? Оҕолоруҥ оччотугар нууччалыы саҥараллар дуо?
– Тылы ылыммат дьон диэн туһунан буолар эбит. Хайдах да үөрэтэ сатаабыт иһин ылымматтар. Кини бэйэтэ төрүкү Иркутскай бүрээтэ буолан, бэйэтин да тылын билбэт. Ол эрээри, олоҕун улахан аҥаарын манна олохсуйан олорор буолан, син биир саха курдук сананар. Биһиги култуурабытын, устуоруйабытын бүүс-бүтүннүү ылынар. Улаханын икки сааһыттан бэйэтэ туруорсан туран сахалыы дьыссаакка биэрбитэ. Оччолорго икки-үс эрэ сахалыы тыллаах дьыссаат баара. Онон оҕолорум сахалыы иитиилээхтэр. Аҕаларын эрэ кытары нууччалыы кэпсэтэллэр. Биирдэ улахан уолум аҕатыттан кистээн төлөпүөнүгэр харчы көрдүүрүгэр: “Айбытым... сэлэһэр малбар биэрбит үбэ бүтэн хаалла”, – диир. Били, аҕата истибэтин диэн. “Аҕам, төлөпүөммэр, харчы” диэбитэ буоллар, аҕата тута өйдүүр буоллаҕа дии. Ол иһин өйдөөбөтүн диэн этэн муҥнанар. Кыра уол аһаах этэ, хойут тылламмыт буолан, саҥардын эрэ диэн нууччалыы үөрэммитэ. Ону аҕата мындыр киһи буолан: “Ыраах үөрэнэ бардаххына, биһигини кытары кэпсэтэргэр нууччалар, омуктар тугу кэпсэтэргин истэ сылдьыахтара дии, ол иһин ким да билбэт бэйэҥ кистэлэҥ тыллаах буолуохтааххын”, – диэн киитэрэйдээн, уолбут төрөөбүт тылын бэйэтэ дьаныһан туран үөрэппитэ. Билигин оҕолорум иккиэн соҕуруу үөрэнэ сылдьаллар.
– Туох өрө тутар үтүө үгэстээххитий?
–Биһиги дьиэ кэргэн киэһээҥҥи аһылыкпытыгар мэлдьи ирэ-хоро кэпсэтэбит. Оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн оннук үөрэтэлээн кэбиспиппит. Күннээҕи сонунтан саҕалаан онно-манна бары тиийбит буолабыт. Билигин кэргэммин кытары наһаа үлүһүйэн кэпсэтэн арыт түүн икки буолбутун да билбэккэ хаалааччыбыт. Оҕолорбут ол иһин кыраларыттан биһигиттэн тугу даҕаны кистээбэттэр, туох баар кыһалҕаларын, мунааралларын барытын аһаҕастык кэпсииллэр, буолбуту сөптөөхтүк ырытарга, анаарарга үөрэппиппит. Билигин уолаттар онтуларын суохтуур буолуохтаахтар.
– Евдокия Семеновна, эн уруккуттан “Бэлэм буол”, онтон “Кэскил” хаһыакка үлэлээн кэллиҥ. Аан бастаан хаһан кэлбиккиний?
– Оскуоланы бүтэрэн баран, Иркутскайга омук тылыгар туттарсарбар направлениета суох тиийэн, киирбэтэҕим. Төннөн кэлэн “Бэлэм буолга” биир сыл үлэлээн баран эһиилигэр манна омук тылын факультетыгар киирбитим. Нина Иннокентьевна, дьиҥэ, оччолорго этэ сатаабыта ээ, Свердловскайга суруналыыстыкаҕа туттарыс диэн. Мин оччолорго француз тыла дии сылдьар киһи, омук тылын факультетыгар эрэ үөрэниэхтээхпин диэн санаалаахпын. Бүтэрээт, дьиҥэ оскуолаҕа учууталлыы барыахтаах этим. Тополинайга анаммытым эрээри, бииргэ үөрэммит кыыспыныын атастаһаммын, тиһэҕэр үлэтэ суох хаалбытым. Куоракка миэстэ суоҕа, ол иһин “Бэлэм буолбар” сурук отделыгар киирэн хаалбытым. Санаабар биир сыл этэ да, бу хаһыаппыттан харыс да халбарыйбакка күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьабын. Билигин идэбинэн үлэлии сылдьарбыттан олус диэн дьоллоохпун уонна оскуолаҕа сыһыаннаах буолан, манна кэлэн хаалбыппыттан олох кэмсиммэппин.
– Оҕоҕо анаан суруйар туһунан кытаанах быраабыла, ирдэбил быһыылаах дии.
– Оннук. Оҕо өйдүүрүн курдук тиэкискин сааһылаан, чуолкайдык, кылгастык суруйуохтааххын. Ону, биллэн турар, киһи эрэ барыта сатаабат. Туох барыта үөрүйэхтэн турар. Ол эрээри биһиги оҕо таһымынан эрэ буолбакка, дойдуга буола турар сабыытыйаны, тэрээһини бүүс-бүтүннүү хайдах баарынан хаһыаппытыгар суруйар этибит. Бэл, Арассыыйаттан улуу ырыаһыттар, биллэр дьон кэлбиттэрин барытын суруйан оҕолорго тиэрдэ турарбыт.
– Ол да буоллар, син биир суруйар эйгэҕитин кыараҕас диир буолуохтааххыт?
– Яна Угарова ийэтэ Варвара Угарова биһиэхэ үлэлиирэ. “Молодежь Якутии” хаһыакка суруйар дьон тиийбэттэрин истэ сылдьар буоллахпыт. Инньэ гынан урут атын аатынан ол хаһыакка тугу саныырбытын, баҕарарбытын суруйар этибит. Яна кэлин сурунаалламмытын кэннэ, аны онно суруйар буолбутум. Билигин суох, суруйбаппын.
– Аны Огдо диэн ааккынан суруйааччы быһыытынан биллэҕин. Дьэ, ити суруйууҥ, айар абылаҥҥа ылларыыҥ хайдах саҕаламмытай?
– Биирдэ интэриниэккэ “форумҥа” киирэн дьон кэпсэтиитин аахтым. Арай биир дьахтардаах эр киһи айаҕар батан киирбэт быдьар тылынан үөхсэллэр. Ону бары көрө, ааҕа олоробут. Мин наһаа соһуйдум. Маайыс уонна Виталий диэн “никтаахтар”. Биир үтүө күн ити дьоннорбун бэйэлэрин дьоруой оҥортоон “форуммар” кэпсээн суруйан бардым. “Никпын” ааппар чугаһатан Огдо (Огдооччуйа) диэтим. Биирдэ үлэбэр кэллиэгэлэрим тугу эрэ букунайаллар. Арай форумтан мин кэпсээннэрбин таһаара-таһаара ааҕа сылдьаллар эбит. Биир күн суруйа аҕай олордохпуна, эмискэ Георгий Белоусов киирэн кэлэн “Огдо” диэн аатынан суруйа аҕай олорорбун алҕас көрөн кэбистэ уонна: “Хайаа, бу эн суруйа сылдьар эбиккин буолбаат...” – диэн, киһим соһуйуу-өмүрүү бөҕөтө буолла. Оннук биллэн хаалбыта. Ол кэпсээннэрбин Арчылан көрөн, ылыннаран, бэчээттииргэ сөбүлэспитим. Онтон эр ылан, атын кэпсээннэри суруйан барбытым. 2008 сыллаахха аны күрэскэ үс кэпсээним, биир сэһэним бастаан, онно ылбыт бириэмийэм биэс уон тыһыынча буолбута.
– Билигин хас кинигэлэнниҥ?
– Аҕыс-тоҕус буолла.
– Кистээн суруйа сылдьыбыккын кэллиэгэлэриҥ “булан” ылан литэрэтиирэ эйгэтигэр киирэргэр син олук уурдахтара... Эйигин өссө минньигэс туортарынан “аатырар” дииллэр ээ.
– Иллэҥсийдэхпинэ астааччыбын. Урут, ким да ону сатаабат, үлүһүйбэт кэмигэр, дьону үөрдээри дьарыктанарым, онтон оҕолорбун маанылаатаҕым, бу хойут кинилэр барбыттарын кэннэ, доҕотторбор, дьүөгэлэрбэр, кэллиэгэлэрбэр анаан биирдэ эмэ иэйдэхпинэ астыыбын.
– Евдокия Семеновна, сэргэх уонна аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал. Дьэ, аны “Кыым” хаһыат ааҕааччылара тапталлаах суруйааччыларын Огдону кимҥин биллэхтэрэ буолуо.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
