Стадухина аатынан уулусса 81/8 нүөмэригэр алта этээстээх улахан дьиэҕэ Саха сиринээҕи СПИД-и (синдром приобретенного иммунного дефицита) утары охсуһар уонна сэрэтэр үлэни ыытар өрөспүүбүлүкэтээҕи киин олохсуйбута биэс сыл буолла. “ХХ үйэ чуматынан” ааттаммыт ыарыы биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастаан 1996 сыллаахха тас дойду гражданиныттан булуллубута. Олох хаамыытынан, сайдыытынан үчүгэй да, куһаҕан да тэҥҥэ сыҕарыйар. Ол кэриэтэ ВИЧ (вирус иммунодефицита человека) эмиэ олохпут биир суураллыбат өрүтүн быһыытынан ылыныллар буолла.
СПИД киинин дьиэтиттэн урукку кэмҥэ дьон өлөрдүү куттанара. Кини турар Очиченко уулуссатын ырааҕынан тумнара. Билигин өй-санаа уларыйан, балаһыанньа арыый аҕай эрээри, онтон уоскуйар сатаммат. Онон СПИД киинин өҥөйүөҕүҥ.
СПИД киһиэхэ үс көрүҥүнэн бэриллэр: оҕоҕо ийэтин нөҥүө, сексуальнай чугасаһыыттан уонна хаанынан. СПИД омуктан тутуллубат. ВИЧ-тээхтэр ортолоругар ускул-тэскил сылдьааччылар эрэ буолбакка, үөрэхтээх, үлэлээх-хамнастаах, үчүгэй олохтоох дьон эмиэ бааллар. Урукку кэмҥэ ВИЧ эпэрээссийэ үстүрүмүөнүн, иннэ нөҥүө бэриллиэн сөп эбит буоллаҕына, билигин биирдэ туттуллар мэдиссиинэ тэрилигэр ити сабаҕалааһын сотуллар. Барыта киһи бэйэтин олоҕун укулаатыттан тутулуктаах.
Балыыһа регистратураттан саҕаланар
Киин, мэдиссиинэ бары тэрилтэтин курдук, регистратураттан саҕаланар. Манна балыыһа анааһынынан эбэтэр бэйэ баҕатынан кэлэллэр. Килийиэнтэн пааспар ирдэнэр. Мин тиийэр күммэр 10.30 ч туругунан 65 киһи кэлэ сылдьыбыт. Бары кэриэтэ аан бастакыларын кэлбиттэрин туһунан үлэһиттэр этэллэр. Киһи бэйэтин баҕатынан аата, атын да чахчылара кистэлэҥҥэ тутуллаллар. Ол эбэтэр анонимность мэктиэлэнэр.
Бу кииҥҥэ ВИЧ-кэ анаалыһы туттарыахха сөп. Куорат балыыһаларыгар оҥоһуллар бары эпэрээсийэ анаалыстара быһаарыллаллар. Сексуальнай чугасаһыынан бэриллэр ыарыы анаалыстарын эмиэ туттарыахха сөп. Сорох дьон көннөрү ВИЧ-ыстаатыһын билэр туһуттан кэлэр. Анаалыс түмүгэ быһаарыллан, бырааһынан эмтээһин ананар. Ыарыһахтары кытта терапевт, педиатр, инфекционист, дерматовенеролог, фтизиатр, гинеколог, аллерголог-иммунолог быраастар үлэлииллэр. ВИЧ импиэксийэтин анаалыһа, дьыспаансырга сытан эмтэнии, ыарахан дьахталлары, оҕолору чинчийии уонна эмтээһин босхо оҥоһуллар. Онтон атын өҥө төлөбүрдээх. Тас дойду гражданнара бары төлөбүрдээх өҥөнөн туһаналлар.
Ыстатыыстыка тугу кэпсиирий?
Күн бүгүн Саха сиригэр ВИЧ-тээх 2340 киһи баара биллэр. 321 киһи атын дойдуга ыалдьан баран, түмүктэрэ манна быһаарыллыбыт. Тас дойдуттан киирбит дьонтон 242, олохтоох нэһилиэнньэттэн 1777 (олортон 1125 – эр киһи, 652 – дьахтар) ыалдьыбыта биллэр.
Уон сыл анараа өттүгэр ВИЧ 20-29 саастаах дьон ортотугар элбэх буоллаҕына, билигин саастаах көлүөнэҕэ эмиэ тарҕанна. Исписэлиистэр этэллэринэн, эдэр көлүөнэ ВИЧ туһунан билиилээх, сэрэхтээх. Чөл олох муодата киирбитэ онно төһүү буолар. Оттон 30-тан үөһээ саастаах көлүөнэ ситэри билбэт. Атын дойду, атын эйгэ дьоно эрэ ыалдьыахтарын сөбүн курдук саныыллар. Улуустарынан ылан көрдөххө, саамай элбэх, 498 киһи, Мииринэйгэ ыалдьыбыт. Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Өймөкөөҥҥө ыарыһах элбэх. Олорго кэлин Эдьигээн, Сунтаар кыттыста. Ону ити эҥээр көмүһү, гааһы хостооһуҥҥа атын сиртэн дьон кэлиитэ элбэх диэн быһаараллар. Киин куоракка 486 ВИЧ-таах киһи баара биллэр. Саха сирин үрдүнэн ВИЧ импиэксийэлээх 6 оҕо төрөөбүт. Ыарыы өссө өрө туруоҕун СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин, СПИД киинин сэрэтэр үлэлэрэ бүгүҥҥү балаһыанньаны бигэтик тутан тураллар. Саха сирэ Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ СПИДи утары үлэҕэ үһүс миэстэҕэ сылдьар.
1996 сылтан 356 киһи өлбүтэ бэлиэтэммит. Олортон 145 киһи – СПИД ыарыыттан. Бу ыарыы иммунитет мөлтөөһүнүн кытта сибээстээх. Иммунитета мөлтөх киһи ыарыыга дэбигис ылларарынан, дьон сэлликтэн, пневмонияттан, ис уорганнара аккаастаан, өлөр.
Дьылҕа быһаарыллар сирэ
Дьиэ икки этээһин лабаратыарыйа ылан олорор. 35 үлэһиттээх. Лабаратыарыйа диагностикатын ирдэбиллэригэр эппиэттиир омук сиригэр оҥоһуллубут, сэдэх, үчүгэй хаачыстыбалаах тэриллэрдээх.
Күннэтэ 1500 киһи анаалыһа чинчийиигэ киирэр. Онтон тыһыынчата ВИЧ импиэксийэтин быһаарыытын эрэйэр. Ол эбэтэр үлэһиттэр күннэтэ өлөр өлүүнү кытта алтыһаллар диэтэххэ, үлүннэрии буолбат.
СПИД киинигэр ВИЧ импиэксийэтигэр хаанын туттарбыт киһи түмүгүн, өскөтүн олоччу доруобай буоллаҕына, сарсыҥҥы күнүгэр эбиэттэн киэһэ тутуон сөп. Атын балыыһаттан кэлбит матырыйаалга эмиэ ити болдьох иһигэр түмүк оҥоһуллар.
Саарбахтааһын баар буоллаҕына, матырыйаал өр үөрэтиллэр. Түмүгэ үс ыйынан, сыл аҥаарынан, бэл, биир сылынан биллиэн сөп. Күн ахсын 5-6 киһи ВИЧ импиэксийэлээҕэ чуолкайданарын туһунан лабаратыарыйа үлэһиттэрэ этэллэр. Ол эбэтэр киһи бүгүҥҥү балаһыанньаттан уоскуйбат.
ВИЧ түмүгүн таһынан манна саһарар, сылдьыһыынан бэриллэр ыарыылар анаалыстара быһаарыллаллар. Гормональнай чинчийиилэр эмиэ ыытыллаллар.
Кэлии дьон туруга хайдаҕый?
Арассыыйаҕа кэлбит тас дойду бары гражданнара ВИЧ-импиэксийэҕэ, сыстыганнаах ыарыыларга уонна сэлликкэ мэдиссиинэ көрүүтүн барар эбээһинэстээхтэр. СПИД киинигэр ыарыы суоҕун туоһулуур докумуон үс ыйга болдьохтоон бэриллэр. Импиэксийэ булулуннаҕына, кэлии киһи дойдутугар төттөрү утаарыллар. 2018 сыл түмүгүнэн 12000 тас дойду гражданнара, үгүстэрэ хас эмит төгүл, бу кииҥҥэ бэрэбиэркэни ааспыттар. Олортон биэс киһи ВИЧ импиэксийэлээҕэ биллибит. Таджикистантан, Украинаттан, Кыргызстантан элбэх киһи кэлбитэ биллэр. 2019 сылга 3000 киһи чинчийиини ааспыт. Ыарыы суоҕун туоһулуур докумуонун гражданин миграционнай сулууспаҕа тиксэриэхтээх, иккис куоппуйата кииҥҥэ кини каартатыгар тиһиллэр уонна биэс сыл харайыыга сытар. Быйыл тас дойдуттан кэлбит 2 киһиэхэ ВИЧ баара биллибитэ. Ити этиллэр сыыппараҕа Арассыыйаҕа сокуон быһыытынан бэрэпиискэлэммит дьон киирбэттэр.
Үгүс киһи тыа сириттэн кэлэр
Уйулҕа үлэһитэ уонна социальнай үлэҕэ исписэлиис кииҥҥэ кэлбит дьоҥҥо өй-санаа өттүнэн өйөбүлү оҥороллор.
– Билигин дьон урукку курдук буолбатах. Элбэҕи истэр, билэр. Ол да иһин үгүстэр анаалыс түмүгүттэн соһуйбаттар. Бэл, маннык түмүк буоларын сэрэйбиттэрин билинэллэр. Ыарыһаҕы кытта кэпсэтии кини туругуттан тутулуктаах. Элбэҕи ыйыталлар. Оҕолору кытта эмиэ үлэ барар.
“Тэҥнээх консультант” диэн ыстааты таһынан үлэһиттээхпит. Ол эбэтэр эмиэ ВИЧ-тээх киһи. Бу быраактыка ыарыытын саҥа билбит киһиэхэ кини курдук дьылҕалаах дьон аттыгар баалларыттан эрдийэригэр, олоҕун салгыырыгар көмө быһыытынан туһаныллар. ВИЧ импиэксийэлээхтэр “Мы вместе” уонна “Наш дом” диэн уопсастыбаннай тэрилтэлээхтэр.
“Пациент оскуолата” диэн үгэс буолбут бырайыагынан ый аайы ыарыһахтары ыҥыран, кинилэр ирдиир тиэмэлэринэн кэпсэтиини тэрийэбит. Дьон ыарыыны араастаан ылынар. Эмтэниэн баҕарбат, сууланан баран сытар дьон эмиэ баар буолар. Оннук түгэҥҥэ дьиэҕэ да тиийиэхпитин сөп. Соторутааҕыта 30-ун ааспыт киһи эмтэнэртэн аккаастаммытыгар тэҥнээх консултаанын ыҥыран, хас эмэ хайысханан үлэлээн, баҕа өттүнэн эмтэниитин салҕаата.
ВИЧ үксүн бэрээдэгэ суох сылдьыһыынан бэриллэр. Олортон үгүс ахсаанын гомосексуалистар ылаллар. Хомойуох иһин, ити араҥаҕа сахалар уонна чуолаан тыа сириттэн төрүттээх эр дьон элбэхтэр. Онуоха иитии буолбакка, арыгы буруйдаах дии саныыбыт. Эдэр киһи арыгыга охтон, чуолаан эр дьону кытта куодарыһыытын түмүгэр гомосексуальнай олоҕу саҕалыыр. ВИЧ импиэксийэлэммиттэрин билэн баран, дойдуларыгар барыахтарын кыбыстан, куоракка ускул-тэскил сылдьааччы элбэҕэ харааһыннарар. “Тирэх” социальнай харалта дьиэтигэр биһиги нөҥүө элбэх киһи тиийэр. Тус бэйэбит хармааммытыттан аһылыгар, айаныгар тиийэ көмөлөһөр түгэннэр эмиэ баар буолааччылар. Биһиги санаабытыгар, оскуола эрдэхтэн ыччаты биир киһиэхэ бэриниилээх буоларга үөрэтиэххэ наада. Көҥүл сексуальнай сыһыаҥҥа олох укулаата ыһыллар.
Төһө да түмүк үөрдүбэтэр, дьон олоххо тардыһара, уопсастыбаҕа туһалаах буоларга кыһаллара үөрдэр. ВИЧ-тээх киһи толору олоҕу олорор кыахтаах. Онон киһи тус санаатыттан олус элбэх тутулуктаах, – дииллэр үлэһиттэр.
Сөптөөх эмтэнии олоҕу уһатар
ВИЧ-тээх киһиэхэ диспансернай эмтэнии ананар. Онно араас өрүттээх чинчийии оҥоһуллар. Эмтэнии түмүгэ сыллата бэрэбиэркэлэнэр. ВИЧ импиэксийэлээх киһи олоҕун тухары эмтэнэр. Ретровируснай эмтэр олус сыаналаахтарынан, ыарыһах судаарыстыба суотугар сылга ортотунан 500 тыһ. солк. суумалаах эминэн туһанар. Сексуальнай чугасаһыыттан ВИЧ импиэксийэлэммит дьон сылдьыспыт дьоннорун ыйыахтарын наада. Ол ыарыы тарҕаныытын тохтотор. Дьахтар хат буолуоҕуттан кэтээн көрүүгэ киирэр. 12 нэдиэлэтигэр диэри болдьохтоох үөскэх түһэртэриллиэн сөп. Ол эрээри үгүс дьахтар онтон аккаастанар. Кэмигэр эмтээһин түмүгэр ВИЧ-тээх ийэттэн доруобай оҕо төрөөбүт түбэлтэтэ баар. Үүт хаанынан бэриллэринэн, ийэ эмиийин үүтүнэн аһатара бобуллар. ВИЧ-тээх төрөөбүт оҕо эмчиттэр көрүүлэринэн, сөптөөх эмтэниинэн толору олоҕу олорор кыахтаах.
Түмүк оннугар
СПИД киинигэр, сүрүннээн, уопуттаах үлэһиттэр үлэлииллэр. Алдаҥҥа уонна Мииринэйгэ баар салаалары ааҕан туран, кэлэктиип 140-чака үлэһиттээх. Мииринэйгэ улуус дьаһалтатын кытта сөҥнөһөн, анаалыһы быһаарар аныгы аппарааты ылан, үлэ көдьүүстэммит. Киин профилактикаҕа салаата Мииринэйгэ, Эдьигээҥҥэ, Ленскэйгэ, Алдаҥҥа, ону таһынан тэрилтэлэринэн, оскуолаларынан өйдөтөр-сэрэтэр үлэни ыытар. Ыам ыйыгар уонна ахсынньыга СПИД ыарыыттан өлбүт дьону кэриэстээһин күнүгэр аахсыйалар, араас тэрээһиннэр, лиэксийэлэр ыытыллаллар.
Манна биллэр эрэ чахчылары аҕаллыбыт. Оттон төһөлөөх элбэх ВИЧ импиэксийэлээх биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьара буолуой? Хас биирдии киһи бэйэтин доруобуйатыгар эппиэтинэстээх буолуохтаах. Дьон-сэргэ билиитэ-көрүүтэ киэҥинэн, эмп-томп сыллата тупсан иһэринэн, киин үлэһиттэрэ хаһан эмит бу ыарыы толору эмтэнэригэр эрэллээхтэр. Уонна чөл олоҕу тутуһан, бэйэ бодотун көрүнэн сылдьарга сүбэлииллэр.
Оксана ЖИРКОВА.
