“Ньурба дэриэбинэтигэр алтаай кыыһа үлэлии сылдьар, собус-соҕотоҕун кэлбит үһү” диэн истэрбит. “Соҕотоҕун буолуо үһү, аны ыраах дэриэбинэҕэ барыа үһү” диэн дьиксинэ саныырбыт. Бу күннэргэ ол кыыс Дьокуускайга кэлбитигэр түбэһэ түһэммин кэпсэтэн ыллым. Эһиги билбэт сиргитигэр ыллыгыт да олоро баран хаалыа этигит дуо? Эдэркээн кыыс манна хайдах-тоҕо кэлбитин кэпсээтэ.
Мин аатым Айсуру Шабуракова диэн. Сааһым – 27, Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин Кош-Агач оройуонун Бел-Ажу нэһилиэгиттэн сылдьабын. Онно хаһаахтар түөлбэлээн олороллор. Онон, алтаай тылынан уонна хаһаахтыы холкутук саҥарабын.
– Саха сиригэр хаһан кэлбиккиний?
– Дьиэбиттэн 2018 сыл сэтинньи 11 күнүгэр тахсан барбытым. Уонна билиҥҥэ диэри Саха сиригэр олоробун.
– Дьэ эрэ, туох санааттан собус-соҕотоҕун манна кэлэн хааллыҥ? Ким эйигин ыҥырбытай? – диэппин кытары манна кэлбит күннэрин саныы биэрдэ быһыылаах, хараҕар ону-маны ойуулуурдуу көрдө уонна тутулуга суох ыһа-тоҕо кэпсээнин саҕалаата.
– Бу иннинэ Горно-Алтайскай куоракка оскуола учууталынан үлэлии сылдьыбытым. Нэдиэлэҕэ 21 чаастааҕым, 3 сменалааҕым. 6 кылаас оҕолоругар нуучча тылын уонна атын кылаастарга – алтаай тыла уонна литэрэтиирэ уруоктарын ыытарым. Уруоктарым икки ардыларыгар “түннүк” буолааччы, онон оскуолаттан арахсыбат этим, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сылдьарым. Оннук усулуобуйаҕа иккис үлэ булар кыаҕым суоҕа. Хамнаһым – 18 тыһ. этэ. Өссө бу эдэр исписэлиис диэннэр, 50 % эбиликтээҕим үрдүнэн. Чэ, ол-бу стимуллуур харчыларын эбэн-тобон 20 тыһ. тиийэр-тиийбэт хамнастааҕым.
– Пахай, кып-кыра хамнас дии. Оттон дьиэ-уот?
– Хамнаһым кыра диэн отой мыыммат этим, тиийэрэ. Ипотекалаахпын, онтубар дьонум көмөлөһөллөрө. Онон ити хамнаспар төһө баҕар олоруом эбитэ буолуо... 3 сыл үлэлээбитим. Арай 4-с сылбар хамнаспын истэн баран, кыһыыбыттан-абабыттан ытаабытым... “Мантан ыла 9 тыһ. хамнастааххын” диэбиттэрэ, били, эдэр исписэлиис диэн эбиликпин ылан кэбиспиттэр. Киһи оннукка хайдах тиийинэн олоруой? Буолбатах дуо? Тута уурайар уонна атын үлэ көрдүүр туһунан санааҕа ылларбытым. Дириэктэрим “хамнаскын үрдэтэ сатыахпыт” диэн уоскуппута. Дьэ, үрдэппит этилэр ээ – 12 тыһ.! Кэбис, табыллыа суохпун диэн баран көхтөөхтүк үлэ көрдөөбүтүм. Алтаайга хамнас кып-кыра. Университекка биир кууруска үөрэммит Амаду диэн киһилиин кэпсэппитим. Кини Саха сирин хоту оройуонугар үлэлиир эбит: “Манна кэл, туох эмэ үлэни булуохпут”, – диэбитэ, хас да үлэ барыйаанын ыыппыта. Ньурба диэн сиргэ учуутал идэтэ баарын талан, онно барардыы бүк санаммытым. Дириэктэри кытары төлөпүөн нөҥүө билсибиппин “кэл, переправаҕа көрсүөхпүт” диэбитэ. Хайыахпыный, көтөн куугуната турбутум. Ол эрээри ”переправа” диэн тугу эппитин өйдөөбөтөҕүм. Тиийэн көрүллүө диэн санаалааҕым.
– Кыыс ыллыҥ да Ньурбалыы турдуҥ диэ...
– Кэлэр күннэрбэр Алтаайга халлаан сылаас этэ (Саха сиригэр тэҥнээтэххэ). Халлаан күөх дьүһүннээх кыһыҥҥы кууркабын кэппитим. Испэр, “наһаа да халыҥнык таҥынным ээ” диэн санаабытым... Дьокуускайга кэлэн баран, сөмөлүөттэн тахсааппын кытары кууркам тоҥон хаалла. Аэропорка дириэктэр дьүөгэтэ наһаа истиҥник көрсүбүтэ, ыһык анаабыта, уонна алаадьы биэрэн баран “эбэҕин аһатаар” диэн алҕаабыта. 16:00 ч. саҕана таксига олорсон баран, Ньурба Акана нэһилиэгэр айаннаатыбыт. Айаннаан иһэн, аны атын таксига көһөрбүттэрэ эҥин... Ол тухары таах харах балай иһэбин. Дьон тугу эрэ кэпсэтэллэр, истэ сатаан көрөбүн – биир да тылы өйдөөбөппүн. Түүн буолла. Кэлэн быстыбаппыт, тула ыас хараҥа. 7-8 чаас айаннаан баран, тохтобулга аһаатыбыт, ол кэннэ эмиэ – айан. Наһаа өр айаннаан ааранан куттанан киирэн барбытым. Арай пассажирдар эрэ баар буолан уоскутунарым. Барыта – 14 ч. айаннаатыбыт быһыылааҕа, ол тухары мин олорбот да, утуйбат да буолуохпар диэри сылайбытым. Арай ханна эрэ, дьэ, тохтоотубут. Пассажирдар бары түһэн хааллылар. Мин уонна суоппары кытары биир эр киһи хааллыбыт. Дьонум тугу да саҥарбаттар. Ханна кэлбиппитин ыйытабын даҕаны, ууну омурдубут курдуктар. Оо, онно куттаннахпыан?!
– Бука, киһи билбэт ыраах сиригэр аҕалан баран өлөрдүлэр диэтэҕиҥ.
– Оннук. Кутталбыттан дириэктэргэ эрийэбин – тиийбэт. Ыксааммын, Алтаайга ийэбэр эрийдим. Кинилэргэ түүн этэ. Дьонум барахсаттар аймаммыттара, ийэм ытаабыта, үөхсүбүтэ аҕай. Суоппардаах эр киһи өйдөөбөт тылбынан бэйэлэрин эрэ кытары тугу эрэ кэпсэтэллэрэ. Дириэктэр төлөпүөнүгэр ол тухары кыайан эрийэн тиийбэтэҕим. Арай дьонум айанныы түһэн баран ханна эрэ тохтоотулар. Түннүгүнэн көрбүтүм – муус уонна саҕаҕа көстүбэт ыраах. Чэ, чахчы даҕаны, өллүм, билигин муус анныгар быраҕылларым хаалла диэн олохпун барытын саныы олордохпуна, суоппар “дириэктэргин күүтэ олоробут, билигин кэлиэҕэ” диэтэ. Чахчы, дириэктэр дьахтар мичээрдээбитинэн тиийэн кэлбитэ. Дириэктэри даҕаны үйэбэр көрбөтөх киһим буоллаҕа, тоҕо эрэ киниэхэ итэҕэйэн кэлбитим. Онно үөрбүппүөн...
– Ньурбалар үчүгэйдик көрүстүлэр дуо?
– Дьэ, бэлэмнэммиттэр аҕай этэ. Дириэктэр Екатерина Мигалкина диэн. Киниэхэ улахан махталбын тиэрдэбин! Уопсайга биир хос анаабыттара. Акана оскуолата дьоҕус комплектаах, үксэ эдэр учууталлар, аҕыйах оҕо үөрэнэр. Олус көрсүөтүк көрсөн, көмөлөһөн-сүбэлээн бэртээхэйдик олорбутум. Тиийээт даҕаны тута кыһыҥҥы сон ылыммытым. Били, кэтэн кэлбит кууркам, пахай... Тартаччы тоҥмутун курдук, оннук тоҥон хаалбыта. Адаптацияны ыарыылаахтык туораабытым – дабылыанньам түһэн, ыалдьан...
Үлэбиттэн иһэн, томороон тымныыга таһырдьа оҕолор оонньуу сылдьалларын көрөн “ычча, дьиэлээҥ, тоҥуоххут дии” диэн хаһыытаатахпына “биһиги тоҥмоппут, биһиги сахаларбыт” диэн хата эппиэттэрэ бэлэм буолааччы (күлэр). Ону көрөн, сымнаҕастык эттэххэ, “шок” ылбытым. 2 ый үлэлээбитим, ол кэннэ Алдан куорат лиссиэйигэр үлэ көстүбүтэ. Кылгас бириэмэ иһигэр Акананы олус таптаабытым, дьоно-сэргэтэ олус чугас буолбуттара. ”Алданныыбын дуу, суох дуу” диэн уһун толкуйга түспүтүм. Ол кэннэ, ”бачча кэлбиччэ, дьылҕабын тургутан көрбүччэ, салгыы кимэн иһэр буоллаҕым” диэт, тохсунньу саҕаланыыта Алданнаабытым.
– Саҥа дьылы Аканаҕа ыллаҕыҥ...
– Ханна бырааһынньыктыырым буолла диэн долгуйа сылдьыбытым. Хата, дириэктэр дьиэтигэр, ол кэннэ баһылык дьиэтигэр ыҥырыллан кимнээҕэр истиҥник Саҥа дьыллаабытым. Акананы санаатахпына олус истиҥ, сылаас иэйии кууһар.
– Алдаҥҥа тиийбитиҥ, бука, атын хартыына буолуо ээ?
– Алдан диэн олох атын. Нууччалыы тыллаахтар эбит. Эмиэ олус үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Билиҥҥэ диэри онно үлэлии сылдьабын.
– Дьокуускайга туохха киирэ сылдьаҕын?
– Оҕолорум куонкуруска кытта кэлбиттэрэ, кинилэри арыаллыы сылдьабын.
– Салгыы туох былааннааххыный?
– Көстөн иһиэ. Туох-туох буолар... Дьокуускайы наһаа таптаатым. Дьиҥэ, бу иккис эрэ кэлиим да буоллар. Бу тохсунньуга Алдаҥҥа көһөрбөр аҕыйах күн таарыйбытым. Арай оптуобустан тахсыбытым – туман... Хаһан даҕаны итинниги көрбөтөҕүм. Омуммар, туманы тутан көрө сатаабытым. Ийэбэр кэпсээбиппэр, итэҕэйбэтэҕэ: “Хайдах барыта туманый, туох да көстүбэт диэн ол аата хайдаҕый?” – диэн дьиктиргээн ыйыталаспыта (күлэр). Олус соһуйан да, үөрэн даҕаны, 2-3 күнү быһа куорат устун күүлэйдээбитим. Тоҥорбун даҕаны умнубутум, Дьокуускай наһаа дьикти кэрэ этэ. Билигин кэлбитим – сылыйбыт, уларыйбыт. Син биир үчүгэй. Онон, баҕар, бу диэки кэлиэм эбитэ буолуо даҕаны... Дөрүн-дөрүн Өймөкөөн диэн сир туһунан истэбин, ол дойдуну көрүөхпүн баҕарабын. Саха сиригэр хаалан “земский учитель” диэн бырагырааманан үлэлиир былааннаахпын.
– Алтаайдары кытары саха дьоно маарынныыр дуо? Уопсайынан, Саха сирин туох дии санаатыҥ? Алтаайтан туох уратылааҕый?
– Тас көрүҥҥүт майгыннаабат. Миигин даҕаны “атын омуккун” диэн тута араарааччылар. Саха тыла түүр тыллаах, онон “өйдүүрбэр чэпчэки буолуо” диэн санаалааҕым. Хантан? Биир да тылы өйдөөбөппүн “айуу-айа” эҥин эрэ диэх курдук судургу тыллары үөрэппитим. Сахалыы тылы саҥарар олус уустук. Онон, уратылаах тыл дуу диэн санаатым. Син алтаай, хаһаах тылын билэр киһи удумаҕалатыам эбитэ буоллаҕа... Суох. Култуураҕа, менталитекка даҕаны майгынныыр өрүтү булан көрбөтүм. Баҕар, кэлин көстөн иһиэ буолуо... Уопсайынан, уратыгыт элбэх. Сахалар быдан түмсүүлээххит, эйэҕэскит-элэккэйгит. Уонна тылгытын тута, харыстыы сылдьаргытын көрөн-билэн, эһиги тускутугар үөрэ санаатым. Биһиэхэ оскуолаҕа үөрэппэттэр ээ. Ким баҕалаах эрэ үөрэтэр. Манна, оскуолаҕа хайаан да саха тыла баар дии – ол олус үчүгэй. Биһиэхэ эмиэ оннук эбитэ буолла-ар... Кылгастык эттэххэ, Саха сирин туһунан туох да ыар-нүһэр, куһаҕан санаата суох сылдьабын. Барыта үчүгэй эрэ. Үстэ силлиибин...
– Дойдугун аҕынныҥ дуо?
– Ийэлээхпин уонна балтылаахпын. Кинилэри ахтан бөҕө буоллаҕа... Манна ытыс үрдүгэр сылдьабын, дьон туох баарынан көмөлөһөр, өйүүр. Ол да буоллар, дьиэ диэн дьиэ, дьиҥнээх доҕоттор диэн атын. Сайын буоларын күүтэбин. Уоппуска ыллым даҕаны, дойдубар көтө турабын.
***
Ити курдук кэпсэтэн баран “Туймаада” атыы-эргиэн киинигэр табаар көрө сырыттыбыт. Аан айаҕар умнаһыты көрөн баран, соһуйда аҕай: “Хайа, Саха сиригэр умнаһыт баара буолуо дии санаабат этим”, – диэтэ. Ол кэннэ маҕаһыыҥҥа киирэн таҥас сыанатын ыйыталаста ”оо, туох ааттаах сыананый?” диэн хараҕын кэҥэттэ. Онон, таһыттан көстөрүнүү, барыта сыа-арыы үрдүгэр олорбоппут ээ...
Сардаҥа БОРИСОВА
кэпсэттэ.
