“Саха сирэ” хаһыат суруналыыһа Елена Потоцкаяны кытта Мэҥэ Хаҥалас улууһугар суруналыыстар “мини-десаннарын” оҥоруохха дэстибит. Тоҕо Мэҥэ Хаҥалас? Манна 14 оскуола дьылҕата “ыйана сылдьар үһү” диэбиттэрэ. Ону кытта бу соторутааҕыта буолбут бырабыыталыстыба хамыыһыйатын мунньаҕар улуус баһылыга Н.Старостин хамыыһыйа сорох этиилэрин кытта “сөбүлэспэтэх үһү” диэни истибиппит.
Биһиэнэ буолан баран, барыта үһү-таамах... Онон илэ көрөөрү, боростуой дьон саҥатын истээри тахса сырыттыбыт. Хара ааныттан кыһалҕалаах оскуолалаах нэһилиэктэргэ сылдьыахпыт диэн үлэспиппит. Биһигини улуус уопсастыбаннай сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Зиновий Иванович Игнатьев илдьэ сырытта. Кинини кытта химия собуотун утарыы саҕаттан билсэр буолан, үөрэ-көтө көрүстүбүт. Айаммыт Тиэлиги-Хочо-Чүүйэ диэн буолла. Кэлин онно Хара эбилиннэ.
Мэҥэ Хаҥалас биир нэһилиэгэ Тиэлигигэ кутуу суолунан айаннаан икки чаастан ордугунан тиийдибит. Манна 524 киһи олорор, быыбардааччытын ахсаана 400 киһи, 70 оҕолоох “Үтүө дьыала” чэрчитинэн тутуллубут оскуолалаах. Быһата атыттартан туох да уратыта суох саха уутуйан олорор нэһилиэгэ. Тиэлиги баһылыга Алексей Иванович Григорьев төрүт уус маннааҕы эбит. Оскуола уонна тыа сирин дьылҕатыгар бэйэтэ тус санаалаах, көрүүлээх киһи буолан биэрдэ.
— Дьыала боломуочуйаҕа да, бэл, үпкэ-харчыга да буолбатах. Дьыала – идеологияҕа. Аччык киһи тугу толкуйдууруй? Аһыырын. Оттон атыны толкуйдуо да суоҕа. Сэбиэскэй былаас саҕана дьон туохтара да суоҕа. Туга да суох, ыла олорорго үөрэммит киһи өйө-санаата уларыйарыгар 100-чэ сыл наада. Ол кэннэ, баҕар, үчүгэйдик олоруохпут.
“Көһөн хаалыҥ ээ...”
— Биирдэ бырабыыталыстыбаттан А.Стручков тахса сылдьан биһиги этэрбитин истэн баран: “Оччоҕо Майаҕа дуу, Бэстээххэ дуу көһөн хаалыҥ ээ”, — диэбиттээх. Мин ону “бээ, бастаан чоҕунан оттуллар кыра нэһилиэктэри оннуларын булларыҥ” диэбитим. Сылга иккитэ чохторун тиэнэр кыра нэһилиэктэри “сайдыыны атахтыы сыталлар” диэн, баҕар, эттин.
Оттон биһиги Дьокуускайтан баара-суоҕа 100 км. сытабыт ээ. Суолунан 120 км. Куоракка иккитэ киирэн тахсыахпытын да сөп. Ол эрэн, баччааҥҥа диэри туохпут да суоҕа кыһыылаах буолбатах дуо? Суолбут да, гааспыт да, интэриниэппит да... Даа, мин “төрөөбүт дойдубар сайдыы бытаан” диэн ону көннөрөр санаалаах кэлбитим. Ол да буоллар бырабыыталыстыба отчуотугар: “Үлэ миэстэтин эн таһаараҕын, эн дэриэбинэни сайыннараҕын”, — дииллэрин сөбүлэспэппин. Саха сирин нэһилиэктэригэр дьон үлэлээх буолуутун хааччыйыахтаах, онно үлэни ыытыахтаах кимий? Бырабыыталыстыба буолбатах дуо? Инньэ диэтэхпинэ, “эс, эн ыытыахтаах буоллаҕыҥ, туохха баһылык буолбуккунуй?” диэн барытыгар буруйдаах, барытыгар эппиэттиир баһылык буолан хаалар.
“Нэһилиэк тыыннаах хаалыахтаах” диирбит да, киһи өйүгэр баппат. Нэһилиэк “тыыннаах хаалыа” суохтаах! Нэһилиэк сайдыахтаах буоллаҕа дии!
Элбэх ыал наада
— Эһиги “оскуола баар буоллаҕына, нэһилиэк баар буолуо” диигит — оннук буолбатах. “Талааннаах оҕо кыра эрдэҕиттэн дьоҕура арыллар, бэйэтэ тахсар” дииллэрэ эмиэ сымыйа. Оҕо эрдэттэн үчүгэй оскуолаҕа үөрэммэтэх, куруһуоктарга, сиэксийэлэргэ дьарыктана сылдьыбатах буоллаҕына, дьоҕура салгыы сайдара уустук.
Нэһилиэккэ бүддьүөт тэрилтэлэрэ, оскуола баара сүрдээх үчүгэй. Дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаараллар. Ол эрээри, дьыала нэһилиэккэ бачча-оччо оҕолоох оскуола хайаан да баар буолуохтааҕар буолбатах.
Нэһилиэккэ — элбэх киһи олоруохтаах. Оччоҕо эрэ элбэх ыал баар буолуо. Оччоҕо эрэ оҕо төрүө. Оччоҕо дьэ оскуола наада буолуо. Биһиги оннук толкуйдаабаппыт. Хайаан да соҕотох даҕаны үөрэнээччигэ оскуола баар буолуохтаах диибит. Оннук диэтэххэ, бырабыыталыстыба оптимизацияны ыытара сөп буолан тахсар.
— Оттон нэһилиэк хайдах көмүскэниэхтээҕий диир буоллахха... Германияҕа биир 15 тыһыынча нэһилиэнньэлээх моно-куорат “Щелкунчик” диэн оонньууру мастан оҥорон, ону атыылаан олорор. Оччотугар биһиги 500 киһилээх, уустарынан аатырар нэһилиэк аҥаардас хомуспутунан дуу, быһахпытынан дуу, анньыыбытан дуу олоруохпутун сөп этэ да, биһиги өйбүт-санаабыт ситэ илик быһыылаах. “Уус дьиэтэ” гранынан атыыласпыт тэрилбит таах турар, ол дьиэҕэ ким да кэлэн үлэлээбэт. Эдэрдэрбит “үлэ суох, дьарык суох” диэн бара тураллар... Дьон баҕарбат буоллаҕына, ону хайдах да көннөрбөккүн.
Харчыны – сүөһү төбөтүгэр
— Биһиги наар тыа хаһаайыстыбатынан олорбут нэһилиэкпит. Өйбүт-санаабыт эмиэ ол тула. Эдэр ыччат сүөһү көрбөт дииллэр. Онон тыа сиригэр элбэх киһи олорорун туһугар — тыа хаһаайыстыбатын күүскэ өйүүр наада.
Ол аата, судургутук — дьоҥҥо харчыны төһө сүөһүлээҕинэн биэриэххэ, үүккэ буолбатах. Аан дойду үрдүнэн ким да үүккэ биэрбэт, бары сүөһүтэ төһө буоларынан биэрэллэр.
Үүт туттарарга харчы биэрэр буоллахха, тыа хаһаайыстыбата хаһан да сайдыа суоҕа. Биһиэхэ 40 хаһаайыстыбаттан үүт туттарааччыта 27 эрэ. Олох үчүгэй мэхэньиисим эбитэ буоллар, ол хаһаайыстыбалаах дьон 100% туттарыа этилэр. Сүөһү төбөтүгэр бэриллэр мэхэньиисим баар эрээри, тоҕо эрэ олох наадыйбаттар. Сүөһү иитиитэ харчылаах эрэ буоллаҕына, дьон сүөһү ииттиэ, ыччат да ылсыа.
— Солодов “үөрэх хаачыстыбата” дии олорор, оттон РФ “Үөрэх туһунан” сокуонугар, бастатан туран, оҕону иитии туһунан суруллар ээ. Иитиигэ тоҕо эрэ ким даҕаны наадыйбат. Бары сыана, баал сырсыыта. Тоҕо диэтэххэ, “сыана” – түргэнник, чэпчэкитик көстөр түмүк. Оттон “иитии” – 20-чэ сыл кэннэ көстүө. Биһиги чэпчэки суолунан бардыбыт. Туох баар эстии төрдө, сыыһа халыйыы – итинтэн. Бэйэлэрэ миллиардынан хамнастаахтар, оттон эйиэхэ ыйга аҕыйах тыһыынчаны быраҕан биэрэллэрэ – эмиэ иитии содула.
Оскуола – тыын боппуруос
Зиновий Иванович Игнатьев, улуус уопсастыбаннай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, сорох нэһилиэккэ оҕо төрөөһүнэ улаатан, эбии оҕо саадын тутуу наада буолбутун кэпсээтэ. Холобур, Хаптаҕайга, Хараҕа, Төҥүлүгэ. Оттон Бөкөҕө оскуола оҕото аҕыйах буолан, оскуола-сад диэн буолуо диэбиттэр. Бөкөнү эрдэ уларытаары гыммыттарын “өссө кыахта биэриҥ” диэн, тохтотторо сылдьыбыттар эбит, оскуолаҕа саҥа дириэктэр кэлэн, хайысхатын уларытан, үчүгэй баҕайытык үлэлээн иһэн, баран хаалбыт.
— Инньэ гынан оскуола эмиэ “хоос” гынан хаалла. Нэһиилэ туруулаһан хааллартарбыппыт кэннэ көрдөрүүтүнэн олуйсан, оскуола-сад оҥороору сылдьаллар. Дьыссаат оҕотун ахсаана — 57, оскуола — 73. Онуоха Бөкө Майаҕа чугаһа да оруолу оонньоото быһыылаах. Онон, холобур, Мэҥэ Хаҥаласка оскуолалары уларытыы-намтатыы быйыл тохтообут курдук да буоллар, ол тохтообот боппуруос, күөрэйэн тахсан кэлэ турар. Аны маннык: 11 кылаастаахтан 9 кылаастаах гыннахха, төрөппүттэрэ оҕолорун батыһан Майаҕа барыахтара. Ол — чуолкай. Бу дьон Майаҕа баран ханна олороллор? Куортамнаһалларыгар эрэ тиийэллэр. Ханна үлэлииллэр? Туох эрэ иппэй-туппай үлэни булуохтара. Оскуолалара-дьыссааттара эмиэ туолан тураллар. Бэстээххэ барыҥ дииллэр. Бэстээх оскуолата сууллаары турар, ол айдаана.
Онон, олоччу ыллыҥ да, уларытан-тэлэритэн барыы буолуо суохтаах. Оҕо аҕыйаата диэн, оскуоланы аччатыы – бу уустук боппуруос. Оскуола мөлтөөтө, намтаата да, нэһилиэк эмиэ мөлтүүр. Дьэ, биһиги ону хайдах гынан тохтотобут? Быйыл эһиги оскуолаҕытыттан 6-7 учуутал барбыт эбит. Дьиҥэр, олорорго усулуобуйа, кииннэммит ититии баар эбит. Оччотугар? Куораттан үөрэҕин бүтэрэн кэлбит учуутал интэриниэттэн син биир тутулуктаах. Син биир доҕотторунуун кэпсэтиэн, араас информацияны билэ-көрө олоруон, үлэтигэр-хамнаһыгар туттуон баҕарар. Биир суол атахтыыра – ити дии саныыбын. Ол эбэтэр, баар усулуобуйатынан тыа сирэ куоракка чугаһаабыт буолуохтаах.
Интэриниэт туһунан
Саргылаана Романовна, дьаһалта исписэлииһэ: “Нэһилиэк үрдүнэн биир көмпүүтэрдээхпит. Онуоха 30-ча үүт туттарааччылаахпыт. Онно эбии кулууп үлэһиттэрэ ол көмпүүтэринэн тутталлар, бэтэринээрийэ, успуорт саалатын дириэктэрэ бары миэхэ кэлэн реквизиттэрин эҥин көрөллөр-хайыыллар, докумуоннаһаллар”, — диэн бэрт холкутук, оннук буолуохтааҕын да курдук, кэпсии-ипсии олордо. Бу аныгы үйэҕэ интэриниэтэ суох эбэтэр быстар мөлтөх сиргэ эдэр ыччат олохсуйуо дуо?
Ол хайдах быһаарылла сылдьарын туһунан баһылык: “Ростелеком салайааччыта “харчыта төлөөҥ, 30%-нын бэйэм уйунуом, оччоҕо лииньийэни тардыам. Эһиэхэ тардар санаам суох, Накыыҥҥа тардыахтаахпын”, — диэбитэ. Ыраах сытар Накыыҥҥа тардарга харчы көрүллэр эбит. Оттон бу Тиэлигигэ көрүллүбэт. Ол 2,5 мөл. да үп биһиэхэ элбэх. Ону биһиги остуолба маһын бэлэмнээтэхпитинэ, Ростелеком улуустааҕы салайааччытын көмөтүнэн оптоволокно тардыахтаахтар. Оччоҕо интэриниэт-төлөпүөн-тэлэбиисэр диэн бырагыраама киириэҕэ. Бу биһиги субуотунньугунан мас бэлэмнии сылдьабыт”, – диэн кэпсээтэ.
“Син быһаарыллан эрэр эбит...” — диэбиккэ Алексей Иванович “быһаарыллыбыта 10 сыл буолуохтаах этэ буоллаҕа”, – диэтэ. Чахчыта, оннук.
Тыа сиригэр от-мас үлэтэ, сир аһа, уоппуска кэмэ буолан буолуо, көрсүһүүгэ бэрт кэмчи киһи кэлбит этэ. Үксэ биэнсийэлээх кырдьаҕастар. Ол да буоллар үлэ бөҕөтүн үлэлээбит, билигин да үлэлии сылдьар туруу дьон толлубакка, итэҕэһи-быһаҕаһы этэр, аһаҕас дьон буолан биэрдилэр.
Сүөһүлээх биһиги эрэ көлүөнэ хааллыбыт...
Холобур, Любовь Ивановна Николаева, үлэ бэтэрээнэ, т/х туйгуна, 21 сыл үүт туттарбыт киһи, нэһилиэгин сыыппаратын-дааннайын барытын билэ-көрө сылдьар эбит. Хас хаһаайыстыба баарын, төһөтө үүт туттарарын, хас киһи хаһыаты-сурунаалы сурутарын – барытын ааҕа билэр. Тыла-өһө бэрт кытаанах буолан биэрдэ: “Саамай ыарахан кэммитигэр уонна туох эмэ туһа тахсаарай диэн кэлбиккит олус үчүгэй, эһиэхэ махтанабыт. Тыа сиригэр туохпут барыта ыараата. Биһиги үүт туттаран, онон эрэ олоробут. Кэтэһии бөҕөбүт, үүппүт харчытын. Ити "Меркурий" диэннэрэ биһиги усулуобуйабытыгар таах сибиэ эбит. Харчы ый аайы кэлэ турара буоллар, бэрт буолуо этэ. Саамай кыһыыта диэн, бу хас да нэһилиэккэ биир да сапыраапка суоҕа. ГСМ сыаната ыарахана сүрдээх, аҕалтарыыта биир оччо сыаналаах. Ол туһунан өрүү айдаарабыт да...
Аны быйыл оппут мөлтөх, дьэ, хайдах буолабыт? Мин соруйан эппэппин, биһиги эрэ көлүөнэ сүөһүлээхпит. Эдэр дьон сүөһүгэ сыстыбат, ырааҕынан сылдьар. Аны үүппүт сыаната — 45 солк. Биир буокка сыаната — 278 солк. Онтон илиибитигэр хаалара 35 эрэ солк., тоҕо диэтэххэ, атын ороскуоккар барар. Аны ити "Меркурий" диэннэрэ, эчи, эрэйэ. Мин дьоҥҥо кыттыспытым, ол туһуттан. Тыа сиригэр кэмэрсээннэр аспытын-үөлбүтүн иэс биэрэр буоланнар, тыыннаах сылдьабыт. Биэнсийэ кэллэҕинэ, 20-30 тыһ. солк. иэскин сабыыга барар. Оттон ыйдааҕы биэнсийэ — 12 тыһыынча. Кииннэммит сылытыыга 86 тыһыынчаны төлөөтүм, туох да чэпчэтии көрүллүбэтэ. Интэриниэт диэни истэбит эрэ. Бассаап диэн суох. Аны уот лииньийэтэ эргэрэн, уоппут барара, оо, эрэй да эрэй. Дьэ, ити курдук олоробут тыа сиригэр. Дьон ол иһин көһө турар. Оскуола уларыйар эҥин түбэлтэтигэр эдэр ыал олох да тохтуо суоҕа. Оччоҕуна олох да ыарахан балаһыанньа буолуо”.
Ыччат тохтообот...
Татьяна Никитична Осипова, үлэ бэтэрээнэ, дьыссаат үлэһитэ:
— Ити “эдэрдэр бардылар” диэтилэр. Дьиҥинэн, ол бары бэйэбит олохтоох ыччаттарбыт этилэр. Тоҕо бардылар? Холобур биир ыал үчүгэй баҕайы дьиэ туттубута, биэс оҕоломмуттара. Ол эрэн Майаҕа көстүлэр. Манна үлэ суох. Анараа син хамнаска үлэлиэхтэрэ буоллаҕа. Биһиги дьоммут бэйэлэрэ харчы өлөрө, кыайа охсо, эргинэ эҥин үөрэммэтэхтэр. Сэбиэскэй өйүнэн-санаанан олоробут дииллэрэ сөп. Иитиибит оннук.
Аны туран, үчүгэй баҕайы хочуолунай киирдэ. Бу икки кырдьаҕас ититии киллэринээри сордонон-муҥнанан онуоха 86 тыһ.солк. биэрдилэр. Биһиэхэ "Новай" диэн кыбартаалга киирэрэ дуу, суоҕа дуу. Мас бөҕөтүн отто, кэрдэ олоробут, тыабытын бүтэрбиппит ыраатта.
Мин санаабар, биһиги бэйэбит түмсүүбүт суох. Аммалары көрдүбүт дии: былырыын ууга баран ыксал бөҕө этэ, оттон быйыл хайдах курдук дьону көрсөн, бырааһынньык ыыттылар?! Сэргэхсийии бөҕөнү оҥордулар. Биһиги кулууппут да тутуллубакка турар. Успуорт саалабыт сабыллан хаалла... Эдэр ыччат уонна хантан манна хаалыай?
Оскуола үлэтэ тупсуон наада
Капитолина Никитична Осипова, бэтэрээн учуутал:
— Мин оскуолаҕа 40 сыл үлэлээтим, уурайбытым 10 сыл буолла. Быйыл оскуолабыт аһыллыбыта 110 сыла, бу былыргы оскуола. Сарбыйыы куттала син биир турар. 9 кылаастаах гыннахха, 10-11-с кылаастар ханна баран үөрэниэхтэрэй? Урукку курдук интэринээт суох, ыал көһөрүгэр эрэ тиийэр. Быйыл оскуоланы түөрт выпускник бүтэрдэ. Маҥнайгы кылааска 11 оҕо киириэхтээх. Начаалынайга киирэр оҕолор бааллар да, 9 кылаас кэнниттэн баран хаалаллар. Онон оскуолаҕа мындыр саабыс, үчүгэй учууталлар наадалар. Оччоҕуна эрэ оскуола ситиһиилээхтик үлэлиир кыахтаах. Үчүгэй физик, химик суох. СКЭ түмүгэ быйыл үчүгэй диэтилэр. Арай ити тохсустар бырабааллаабыттар. Онон дьыссаат да, оскуола да үчүгэй буоллахтарына сатанар. Нэһилиэнньэҕэ ол булгуччу наада.
Степан Степанович Гермогенов, үлэ бэтэрээнэ:
— Биһиги көлүөнэ сааһырдыбыт. Ол эрээри оскуолалары сарбыйар-кыччатар, балыыһалары уларытан тэрийэр бэлиитикэни утарыахтаахпыт. Төттөрүтүн, манна элбэх киһи үлэлии тахсарын курдук, үчүгэй усулуобуйа тэриллиэхтээҕэ эбитэ буолуо. Дьону тардар инниттэн.
Тиэлиги – Саха сирин саамай “орто” дэнэр нэһилиэгэ буолуо. Нэһилиэнньэтин ахсаанынан да, усулуобуйатынан да атыттартан чорбойбот да, хаалбат да. Онон маннык балаһыанньа атын да нэһилиэктэргэ баар буолуохтаах. Дьэ бу көрсүһүүттэн туох түмүгү оҥоруохха сөбүй? Нэһилиэккэ сайдыы туохтан тутулуктааҕый? Нэһилиэк уонна оскуола бэйэ бэйэтигэр хайдах дьайарый? Дьон санаата хайдах эбитий?
Холобур, Зиновий Иванович: “Уопсастыбанньык быһыытынан көрүүбэр нэһилиэккит чөкө баҕайы эрээри, түмсүбэккэ олорор эбиккит. Түмсүүтэ суох буолуу ханнык баҕарар уопсай дьыаланы атахтыыр”, — диэбитэ эмиэ да сөп. Уопсай кыһалҕаны сомоҕолоһон, түмсэн эрэ кыайыахха сөп.
Бу 500 киһилээх Тиэлигиттэн биир эдэр ыал да көһөн барара хайдах курдук охсуулааҕын эттилэр. Туох барыта ситимнээх-сибээстээх. Оттон уопсай сайдыы туһунан этэр буоллахха, бырабыыталыстыба тыа сирин сайыннарабын диир буоллаҕына, манна сарбыйыыны таһаарар уларыйыылары буолбакка, дьону тардар, олохсутар үлэни бастатан туран, ыытыллыахтааҕа буолуо.
Оттон бырабыыталыстыба дьон олоҕун аймыыр уларытыыны-тэлэритиини былаанныыр да буоллаҕына, бастатан туран, дьону дьарыктыыр, үлэнэн хааччыйар суоллары, кинилэри көмүскүүр үчүгэй мэхэньиисимнэри толкуйдууру-тэрийэри олохтоох баһылыктарга сүктэрэн кэбиспэккэ, “ол эһиги дьыалаҕыт” диэбэккэ, бэйэтэ тобулуохтааҕа, олоххо киллэриитин тэрийиэхтээҕэ, саҕалыахтааҕа эбитэ буолуо.
Онон норуот талбыт Ил Түмэн дьокутааттара СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, чуолаан премьер-миниистир В.Солодовка, оннук ыйытыыны булгуччу туруоруохтаахтар уонна ирдиэхтээхтэр. Уларытар да буоллахха, ол уларытыы маннык нэһилиэктэргэ үөскэтэр кыһалҕаларын сөптөөхтүк уонна кэмигэр быһаарар кыахтаах эрэ буоллахха, ылсыллыахтаах.
(Бу айаҥҥа Хочоҕо эмиэ сүрдээх үчүгэй көрсүһүү-кэпсэтии буолбутун аныгыскы нүөмэргэ ааҕаарыҥ).
Нина ГЕРАСИМОВА.
